Tomasz Rombek
Papiestwo wobec książąt polskich w
dobie rozbicia dzielnicowego
(1138-1306)
Pisma Humanistyczne 6, 61-72
2004
Tomasz Rombek
P
a p i e s t w o w o b e c k s i ą ż ą t p o l s k i c hW DOBIE ROZBICIA DZIELNICOWEGO ( 1 1 3 8 - 1 3 0 6 )
W w yniku długoletnich walk z cesarstw em niem ieckim papieże zdobyli pełną suprem ację nad ów czesnym św iatem . W ykorzystując sw oją dom inującą pozycję, biskupi Rzymu dysponow ali koronam i cesarskim i Rzeszy i B izancjum , nadaw ali oraz pozbaw iali m onarchów koron i państw, spraw o wali najw yższą w ładzę sądow niczą w obec świeckich i duchow nych. Ponadto zrealizow ali do końca potężną reform ę gregoriańską Kościoła pow szechnego, której postulaty wprow adzili w życie na soborach pow szechnych oraz syno dach prow incjonalnych zw ołanych dla poszczególnych K ościołów partykular nych.
W XII i XIII wieku w zrosło zainteresow anie Stolicy Apostolskiej polskimi księstw am i dzielnicow ym i. W iązało się to przede wszystkim z realizow aniem przez papiestw o polityki podporządkow yw ania sobie poszczególnych państw europejskich (na zasadzie w ieczystych lenn lub własności św iętego Piotra) i egzekw ow ania płacenia przez te kraje należnego z tej zależności denara świętego Piotra, zw anego także św iętopietrzem ’. B iskupstw o rzym skie popie rało rów nież w yzw alaniem się m iejscowej władzy kościelnej spod supremacji władzy św ieckiej oraz reform ow anie Kościoła polskiego w nurcie gregoriań skim.
Pierwsza interw encja papiestw a w sprawy polskich książąt nastąpiła za pontyfikatu Eugeniusza III ( 15 II 1145 - 8 VII 11 5 3 )\ W iązała się ona ze spo rem księcia W ładysław a II W ygnańca ze swoim i braćm i o tron senioralny w Krakowie. Po zw ycięstw ie ju niorów w 1 146 roku W ładysław wraz ze swoją żoną A gnieszką z dom u Babenbergów , został zm uszony do ucieczki z kraju. A rcybiskup gnieźnieński Jakub ze Żnina wraz z całym episkopatem polskim ekskom unikow ał parę książęcą . W liście do cesarza Konrada III (z 31
'Zob. B. Zientara, Historia p o w sze c h n a średn iow iecza. Warszawa 1994, ss. 2 2 6 - 236; T. Manteuffel, Historia p o w szech n a . Średniow iecze. Warszawa 1978, ss. 261 278.
2W spraw ie państw a polskiego było papieżom łatwiej realizować te cele, gdyż opierano się w tym m om encie na akcie Mieszka i D agom e iudex z końca IX wieku.
3R. Fischer-W ollpert. Leksykon p a p ie ż y , Kraków 1990, ss. 93 94.
4Byłv to prawdopodobnie dwie odrcbne klątwy, o czym św iadczyłby list syna cesarza Konrada III, Henryka, do E ugeniusza III. Dowiaduje sie z mego. że papież osobiście rzucił
grudnia 1 1465) papież pow iadam iał go, że oczekuje w izyty posłów W ygnańca, którzy m ają mu zrelacjonow ać sytuacją księcia6. W bulli z 3 m aja 1146 roku (lub ja k chce D w orsatschck z 1147 roku7) E ugeniusz III polecił biskupowi ołom unieckicm u H enrykow i Zdikow i Lfadislaus ) dux Polonie [...] excommu-
nicatione absolutatis*. T en sam biskup został w innej bulli papieskiej m iano
wany pom ocnikiem legata papieskiego G(uidoni) dvacono cardinal?, który we w rześniu 1148 roku przybył do Polski w celu zbadania na m iejscu sprawy W ładysław a10 Legacja zakończyła sią zapew ne ju ż w maju 1149 roku i to w yrokiem korzystnym dla w ygnanego k sięcia". W liście do K onrada III ze stycznia 1150 roku G w idon doniósł, że iententiam autem, quam circa adver-
sorios ducis W(ladislai) et sororis vestrae prom ulgavim us, dom nus papa et Rom ana aeclesia firm averunt et usque quo resipiscant et ad pacem convertan- tur, eam sententiam nullatenus rela x a b u n t" '2. K lątw a jedn ak nic w yw ołała
oczekiw anej reakcji, gdyż cały episkopat Polski z arcybiskupem gnieźnień skim Janikiem lub Janem (1 1 49-11 67 )13 na czelc j ą zlekcew ażył i nic poddał się w yrokow i Stolicy A postolskiej14. Zakończyło się to w ydaniem 23 stycznia 1150 roku przez Eugeniusza III bulli, w której zgrom ił hierarchią polską za nieuznaw anie ekskom uniki G w idona i ostrzegając, że be at i Petri et sanctae
Rom anae aeccclesiae non effiigiet u ltio n e in '.
Po pow rocie z II krucjaty w 1 149 roku W ładysław II rozpoczął starań o ściągnięcie ciężącej na nim ekskom uniki arcybiskupa gnieźnieńskiego Jaku ba ze Ż n in a16. Eugeniusz III przychylił się do je g o prośby i bullą z 3 m arca
klątwę na żonę Władysława. Był to zapew ne sku tek ochłodzenia stosu n k ów mfcdzy papie żem a cesarzem . Zob. M. D w orsatschek, W ła d y sła w II W ygnaniec, Wrocław 1998, ss.
1 2 6 - 127. ’Tamże, s. 124.
'’MPH II, s. 8: De duce vero Polonico, u n d e sim iliter p re c e s tu a s recepim us, dilectionem
tuam scire volumus, quod nos proxim a m edian te XL ipsiu s nuncios expectante.
7M. D w orsatschek, W ła d y sła w II..., s. 124. «MPH II, s. 9.
''Tamże, ss . 9 - 10.
,0S. Sm olka, M ieszko Stary i je g o w iek, W arszawa 1959, ss. 2 6 0 - 263; B. Snoch, W łady
s ła w II p ro to p la sta k sią żą t śląskich , Katowice 1985, ss . 100 - 101.
1 ‘List do opata Wibalda ze Stablo. Zob. M. D w orsatschek, W ła d y sła w II..., s. 128. 12MPH II, s. 17.
1 >H. J. Kaczm arski, Poczet p r y m a só w Polski. A rcybiskupi G niezna od bł. R adzim a do J óze
f a kard. Glempa, Warszawa 1988, ss. 2 6 - 27; P. Nitecki, B iskupi K ościoła w Polsce. S łow n ik biograficzny, W arszawa 1992, s. 88.
14J. Dowiat, C hrzest Polski, W arszawa 1997, s. 154.
15MPH II, ss. 17 - 18. Zob. też J. D obosz, A rcybiskup Ja n ik i je g o n astępcy. P rzygotow anie
do reformy H enryka Kietlicza, [w:] 10 0 0 lat Archidiecezji Gnieźnieńskiej, (red.) J. Strzelczyk
i J. Górny, Gniezno 2 0 0 0 , ss. 85 - 86; K. R. Prokop, A rcybiskupi gn ieźnieńscy
w tysiącleciu. Kraków 2 0 0 0 , ss. 43 - 44.
■'’Przyczyną rzucenia n a księcia klątwy było użycie przez W ładysława w ojsk saraceńskich podczas najazdu n a ziem ie chrześcijańskie. Zob. B. Snoch, W ła d y sła w II..., s. 102.
1149 roku nakazał biskupow i m oraw skiem u Zdikow i je j cofnięcie. W arunkam i ściągnięcia interdyktu była przysięga W ładysław a, że ju ż nigdy nie będzie od w oływać się do pom ocy pogan i najeżdżać ziem chrześcijańskich. W tym sa mym roku papież w ysłał kardynała G w idona do Rzeszy w celu pozyskania cesarza K onrada III w w alce z nieposłusznym i Stolicy A postolskiej książęta mi polskim i i przyw rócenia na tron W ładysław a oraz A gnieszki17. Szybko jednak Eugeniusz 111 stracił zainteresow anie W ygnańcem . W 1150 roku w y buchł w R zym ie konflikt m iędzy nim a m ieszkańcam i, a A rnold z Bresci w ystąpił ze śm iałym projektem reform Kościoła. Papież w ezw ał na pomoc Konrada III, którem u jed n ak nic udało się rozw iązać problem ów Eugeniusza. W w yniku ciężkiej choroby cesarz zmarł 15 lutego 1152 roku, desygnując na swego następcę bratanka Fryderyka B arbarossę18. N owy w ładca niem iecki w 1157 roku pokonał w ojska książąt polskich, których zm usił do zerw ania z H adriancm IV (4 XII 1154 - 1 IX 1159)14 oraz przystąpienia do obozu cesar skiego'0. D latego polscy biskupi wzięli udział w cesarskich synodach w Pawii (1160) i Lodi (1161) oraz popierali antypapieża W iktora IV (7 IX 1159 - 20 IV
1164)21.
N astępca H adriana - A leksander III (7 IX 1159 - 30 VIII 1 181)'", m imo zaabsorbow ania w w alkę z cesarzem B arbarossą, nie zaniedbyw ał spraw ko ścielnych. Szybko udało mu się przeciągnąć episkopat polski na sw oją stronę. Do arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana - Janika skierow ał bullę, w której pole cił mu napom nieć książąt: kujaw skiego, kaliskiego i m azow ieckiego za nie przestrzeganie spraw należnych duchow ieństw u23. W okresie jeg o rządów zo stał zw ołany zjazd do Łęczycy w 1180 roku. Przybyli na niego arcybiskup gnieźnieński Zdzisław (1172-1180)~4, wszyscy biskupi (łącznic z biskupem kam ieńskim K onradem von S alzw edcl25), piastow scy książęta - Odon poznań ski, Bolesław w'rocławski i Leszek m azow iecki i wielu innych. M iano na nim usankcjonow ać w ładzę K azim ierza Spraw iedliw ego i zm iany terytorialne. Ponadto uchw alono, że każdy, kto przem ocą lub podstępem jakim kolwiek, p o
łączonym z gw ałtem czy napaścią, zabierze zb o że ubogiego, p rzyjm ie łub r o z
17Tamże, s. 103.
IRSmierć cesarza ostatecznie rozwiała nadzieje W ładysława II na odzyskanie tronu. 1‘->R. Fischer-W ollpert, L eksykon ..., s s . 9 4 - 95.
2UT. Silnicki, S obory p o w sze c h n e a Polska, W arszawa 1962, ss. 38 - 39. 21R. Fischer-W ollpert, L eksykon ..., s. 96.
22Tamże, ss. 95 - 96.
23R. Fischer-W ollpert, L eksykon ..., s. 96; ks. M. B anaszak, Historia K ościoła katolickiego,
tom II, Średniow iecze, W arszawa 1987, s. 163.
24H. J. Kaczm arski, Poczet p r y m a só w P olski..., s. 31; P. Nitecki, B iskupi K ościoła..., s. 236.
25P. Nitecki, B isku pi K ościoła..., s. 107.
każe p rzyją ć czy zabrać, niech będzie wyklęty. Podobnie, kto p o d osłon ({ ja kie gokolw iek zarządzenia czw oronożne zwierzę, w łasność ubogiego lub samego dziedzica, zajmie, zm usi do pracy albo naka że zająć i zm usić do pracy, choćby to bvl książę, niech będzie wyklęty, w yjąw szy wypadek, kiedy donoszą, że w ro gow ie zagrażają czyjejś dzielnicy / . . . / kto najedzie dobra zm arłego biskupa czy zagarnie [ je ] lub zezw oli na [ takie ] n a jście czy zagarnięcie, czy to będzie książę, czy jakakolw iek znakom ita osoba albo któiykolw iek urz ędnik, bez ża d nego wyjątku, ktokolw iek ośm ieli się spróbow ać czegoś takiego, niech będzie wyklęty. Podobny [ ...] wyrok na rycerzy m ających praw o patronatu, którzy p o śm ierci kapłana ośm ielają się grabić mienie pozostaw ione p rzez n ie g o 2('.
~>J U czestnicy wiecu pod przyw ództw em biskupa krakow skiego Pełki Lisa“ po prosili papieża o uznanie jego postanow ień. Po przyjęciu polskich posłów na dw orze w Tusculum A leksander III wydał 28 m arca 1181 roku bullę, która usankcjonow ała św ięte zarządzenia2S zjazdu. Dokum ent papieski zatw ierdził także Kazim ierzow i Spraw iedliw em u praw a do tronu k rakow skiego '9. M imo papieskiego placetu decyzji łęczyckich nic uznało trzech książąt - M ieszko III Stary. B olesław W ysoki i M ieszko Plątonogi30.
Szczególne zainteresow anie Polską w ykazał jed en z najw ybitniejszych p a pieży średniow iecza - Innocenty III (8 I 1 198 - 12 VII 1216)31. Jego wielkie osiągnięcia polityczne (zw łaszcza w stosunkach z N iem cam i3") i kościelne (przede wszystkim zakończenie reform y gregoriańskiej Kościoła oraz zw ołanie i przew odzenie IV soborow i laterańskiem u) um ocniły papiestw o, które stało się hegem onem w ówczesnej Europie. Uzyskana w ten sposób pozycja um oż liwiła Innocentem u na ingerow anie w w ew nętrzne spraw y poszczególnych książąt piastow skich. W' czasach Innocentego III w kancelarii papieskiej po w stało ponad 70 buli dla Polski, co św iadczy o szczególnej więzi m iędzy na szym krajem a Stolicą Piotrową.
*KW, 37.
i7P. Nitecki, B iskupi Kościoła. .. s. 163. ®KW, 37. Por. KWK. IV, 9.
"'S. Sm olka, M ieszko.... s. 324. Zob. też M Przybył, W ła d y sła w Laskonogi, Poznań 1998, ss. 74 - 77. Analiza postanowień zjazdu łęczyckiego i bulli papieskiej ( wraz z jej tek stem) w artykule A. Gieysztora, N ad statu tem łęczyckim 1 1 8 0 roku: odn alezion y oryginał
bulli A leksan dra III z 1181 roku. [w:] A. Stebelskiego i in. (red). K sięga p a m ia tk o w a 150- lecia Archiwum G łównego A kt D a w n ych Warszawa 1958, ss. 181 - 207.
;llks. M. Banaszak, Historia Kościoła katolickiego.... s. 164. !IR. Fischer-Wollpert, L eksykon ..., ss. 99 - 102.
,2D. M. Knowles, D. Obolenski, Historia Kościoła. C zęść II 6 0 0 1500, W arszawa 1988, ss. 2 2 8 - 232.
25 listopada 1202 roku papież zatw ierdził układ m iędzy H enrykiem Bro datym a M ieszkiem Plątonogim 33. K onfirm acja papieska um ożliw iła pow sta nie now ego księstw a - opolsko-raciborskiego dla Mieszka.
W dniach 4-12 stycznia 1207 roku zostało wydanych szereg dokum entów i listów, które ujaw niają stosunek papieża w obec zaistniałego konfliktu m iędzy księciem W ładysław em Laskonogim a arcybiskupem H enrykiem Kietliczem (1 199-1219)34, popierającym W ładysław a O donica ja k o władcy w W ielkopolsce. W bulli z 4 stycznia 1207 roku papież potępił księcia za targanie się na przyw ileje kościelne, polegające na podporządkow aniu instytu cji i osób K ościoła ius ducale3' . N adto upom inał Laskonogiego za lekcew aże nie ekskom uniki arcybiskupa i nakłaniał go, aby nie przeszkadzał Kietliczow i w udzielaniu beneficjów i godności kościelnych, zarządzaniu relikwiam i świętym i i skarbem kościelnym . O strzegł go także, ze jeśli nie zaprzestanie prześladow ań K ościoła i arcybiskupa klątw a będzie na nim ciągle ciążyła36.
4 stycznia 1207 roku został w ydany także inny dokum ent przez Innocnete- go III, na mocy którego Leszek Biały sub beciti Petro et nostra protectione
suscipim us31. Papieska bulla konllrm acyjna zatw ierdziła rów nież je g o rządy
w K rakow ie38.
W bulli z 9 czerw ca 1210 roku Innocenty III przyw rócił zasady senioratu z 1138 roku, które m iały być przestrzegane pod groźbą ekskom uniki39. Została ona w ystaw iona na prośbę nobis dilectus filius nobilis uir dux Zlesie4". W yw o łała ona konsternację w Polsce. Pod jej wpływem arcybiskup Kietlicz zw ołał do Borzykow ej synod41, na którym zaw iązano sojusz Leszka Białego, Konrada M azow ieckiego i W ładysław a O donica przeciw Laskonogiem u i Henrykowi Brodatemu. Ponadto Kościół otrzym ał now e przyw ileje (np. podleganie
du-13Układ dotyczy! przejęcia przez Mieszka raciborskiego zwanego Plątonogim władzy nad Opolem i w ypłacenia przez niego odszkodow ania w w ysokości tysiąc grzywien w srebrze Henrykowi Brodatem u, który jednocześnie miał zrzec się praw do utraconych terytoriów. Zob. B. Zientara, H enryk B ro d a ty i je g o c z a s y , W arszawa 1997, s. 1 18; St. Szczur, Histo
ria Polski. Średniow iecze, Kraków 2 0 0 2 , s. 288.
MH. J. Kaczm arski, Poczet p r y m a só w Polski.,., s. 35. ,5M. Przybył, W ła d y sła w ..., s. 86.
i6Tamże. Zob. też O. Balzer, W ałka o tron kra k o w sk i w latach 1202 i 1 2 1 0 /1 1 , Kraków 1894, s. 10.
,7KDM, s. 11.
18A. Jureczko, T estam ent K rzyw ou stego, Kraków 1988, s. 31.
V'M. Przybył, W ła d y sła w ..., ss. 97 - 101; B. Zientara, H enryk B rodaty..., ss. 176 - 177; O. Balzer, Wałka o tron..., ss. 54 - 56.
40KDM, s. 12. W spom nianym w dokum encie dux Zlesie mógł być Henryk Brodaty (Gró decki, Zientara) lub Mieszko Plątonogi (Abraham, Zachorowski, Maleczyński).
4IM. Przybył, W ła d y sła w ..., ss. 101 - 104; J. Horwat, M ieszko I Plątonogi, k sią żę racibor
ski, opolski oraz k ra k o w sk i 1131 - 1211, [w;] W. Bukow ski (red.), Cracovia, Polonia, Euro pa, Kraków 1995, s. 218.
chow icństw a tylko kościelnem u sądow nictw u). 21 kw ietnia 1211 roku4" papież
privilegium a Lescone, Conrada et W (l)adislauo Oddonis ducibus Poloniae Gnez. ecclesiae concessum confirmant/-4*. D okum ent papieski w spraw ie se
nioratu nie pozostał długo w mocy, gdyż dziąki szybkiej interw encji Henryka Kietlicza papież ju ż po 1211 roku cofnął zasadą senioratu44.
W 1211 roku W ładysław Odonic został objęty protekcja papieską i na znak swej uległości wobec Rzym u miał co trzy lata płacić cztery grosze św
iętopie-4 5
trza .
W 1216 roku Leszek Biały złożył ponow ny akt obcdicncyjny Stolicy A po stolskiej, składając praw dopodobnie ślub H onoriuszowi III (18 VII 1216 - 18 III 1227)46, żc uda się do Ziem i Świętej na krucjatą. Już jed n ak w 1218 roku podjął działania zm ierzające do zw olnienia go z obow iązku udania się na kru cjatą, gdyż na Bliskim W schodzie nie było trunku, który pijał - piw a47. H ono riusz III przychylił sią do prośby ksiącia i wydał dw ie bulle - 16 czerw ca 1217 roku (zw olnienie Polaków z udziału w pielgrzym kach do Jerozolim y, gdyż blisko Polski m ieszkają zagrażający chrześcijaństw u poganie)4* oraz 17 kw iet nia 1221 roku (zw olnienie Leszka B iałego z obow iązku udania sią do Ziemi Świątej w zamian za zorganizow anie krucjaty przeciw Prusom )49.
9 lutego 1217 roku papież zatw ierdził układ pokojow y m iądzy Laskonogim i O doniccm - w jeg o w yniku O donic zatrzym ał ziem ią kaliską50. W roku na stępnym papież zatw ierdzi! podobny pokój m iędzy Laskonogim a H enrykiem B rodatym w kwestii księstw a kaliskiego (m im o tego 26 m aja 1218 roku B ro daty złożył w Stolicy Apostolskiej skargą o zwrot K alisza51).
W 1218 roku H onoriusz zatw ierdził fóedus dilectionis, zaw arty na zjeździe- synodzie w Sądowlu m iędzy H enrykiem B rodatym oraz W ładysław em Lasko nogim 5'.
4iM. Przybył, W ła d ysła w ..., s. 102. 4,BP I, nr 92. Zob. też KDK, ss. 12 - 13. 44B. Zientara, H enryk B rodaty..., s. 185.
4SM. Żywczyński, P apiestw o i p a p ie ż e w średn iow ieczu , Kraków 1995, s. 56; G. Labuda,
D yplom acja p o lsk a w czesn eg o feu dalizm u X w. 1306 r., [w:] M. B iskup (red.), H istońa dyplom acji polskiej, t. 1: p o ło w a X w. - 1572, Warszawa 1982, s. 161.
4f,R. Fischer-W ollpert, L eksykon ..., ss. 102 - 103.
47H. Sam sonow icz, L eszek Biały, [w:] A. Garlicki (red.). Poczet królów i k sią żą t polskich, W arszawa 1991, s. 143.
48A. F. Grabski, Polski w opiniach obcych X XIII wieku, Warszawa 1964, s. 266. 4‘T am że. s. 267.
MM. Przybył, W ła d y sła w ..., s. 128; B. Zientara, H enryk B rodaty..., s. 22 7 . 51M. Przybył, W ła d y sła w ..., s. 128
52B. Kumor. Walka o " w olność K ościoła " w Polsce, [w:] ks. B. Kumor i ks. Z. Obertyri ski, (red.), H istoria Kościoła w Polsce, t. 1 d o roku 1764, cz. 1 do roku 1506, Poznań - W arszawa 1974. s. 118.
23 m aja 1227 roku G rzegorz IX (19 III 1227 - 22 VIII 1241 ) 53 polecił bi skupowi w rocław skiem u W aw rzyńcow i, opatow i lubiąskiem u i proboszczow i kam ienieckiem u przeszkodzić Leszkowi B iałem u w w yrządzaniu krzyw d bi skupstwu krakow skiem u i je g o ordynariuszow i Iwowi O drow ążow i54.
17 czerw ca 1231 roku w ydano bullą protekcyjną dla Św iętopełka, księcia gdańskiego55. W ten sposób chciano go uchronić przed intrygam i innych ksią żąt polskich. N atom iast 3 grudnia 1233 roku papież przyjął W iolą, żoną K azi mierza I opolsko-raciborskiego, i jej synów w raz ze w szystkim i posiadłościa mi pod protekcją św. Piotra56. M iało to zabezpieczyć jej dobra przed zakusami Henryka B rodatego (które zresztą sam jej nadał - ziem ia kaliska i kasztelania rudzka w W ielkopolscc - w zamian za O p o le '7).
W 1235 roku nastąpiło papieskie zatw ierdzenie kolejnego układu mię- dzyksiążącego - B rodatego i O donica z 1234 roku5*. Tego sam ego roku, 22 czerwca, G rzegorz IX obejm ując [ m łodszego syna Brodatego, Henryka ] ra
mionami ojcow skiej miłości, [ wziął ] po ił opiekę św iętego Piotra jego osobę z w szystkim i posiadłościam i, ja k ie w chwili obecnej p o sia d a 54. Zabronił je d
nocześnie naruszać stanu posiadania syna ksiącia w rocław skiego, dopóki pozo stanie wierny K ościołow i rzym skiem u.
Pod koniec 1235 roku do Rzymu w'płynąła skarga na Henryka B rodatego za naruszanie dóbr kościelnych biskupstw a w rocław skiego i zm uszanie ludności tychże ziem do w ykonyw aniu posług praw a książęcego oraz za zniszczenie dóbr arcybiskupstw a w czasie walk z O donicem . Została ona w niesiona przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Pełkę (1232-1258)h" i biskupa w rocław skiego Tom asza II61. 24 m arca 1236 roku papież zlecił opatom klasztorów w Lubiąża i w rocław skiego na Ołbinie, G unterow i i Albertow i, rozpatrzenie skargi T o masza i upom nienie księcia1’'. Nadto 17 czerw ca legat W ilhelm z M odeny
5iTamże, ss. 103 - 105.
S4J. Powierski, Stosunki polsko-pru skie do 1 2 3 0 roku z e szczególn ym uw zględnieniem roli
Pomorza G dańskiego, Toruń 1968, s. 163.
■
,'5Tamże, s. 165; A. Jureczko, T estam ent..., ss . 51 - 52. 5<>B. Zientara, H enryk B rodaty..., s. 3 1 4 .
57 S. Szczur, H istoń a..., s. 294.
“ Henryk miał zachow ać Kalisz, ziem ie rudzką, Śrem i Santok, a Odonic zachow a władzę w W ielkopolsce i nie będzie prześladował m iejscowych zwolenników Brodatego i nastaw a! na jego życie. Zob. S. Szczur, H istoria..., s. 275.
5,,Cyt. za B. Zientara, H enryk B rodaty..., s. 317; A. Jureczko, T estam ent..., s. 43. “ H. J. Kaczm arski, Poczet p r y m a s ó w Polski..., s. 39.
61P. Nitecki, B isku pi K ościoła..., s. 20 9 .
WB. Zientara, H enryk B rodaty..., ss. 3 3 0 - 331. Spór biskupów w rocław skich z książętam i śląskim i został ukazany przez R. Żerelika, D zieje Ś ląska do 15 2 6 r., [ w: ] M. Czapliński (red ), H istońa Śląska, Wrocław 2 0 0 2 , ss. 63 - 65. Zob też T. Siłnicki, Dzieje i ustrój K ościoła katolickiego na Ś ląsku do końca wieku XIV, Warszawa 1953, ss . 2 87 - 293.
otrzym ał m andaty nakazujące mu napom nieć lub obłożyć karam i kościelnym i książąt polskich naruszających im m unitet kościelny, a w szczególności B ro datego. W tym sam ym czasie protektorzy W ładysław a O donica rozpoczęli starania w Rzymie, by uchylić układ z 1234 roku. Księciu udało się jednak uzyskać w Rzym ie m andat pozw alający mu na odw ołanie się w tej kwestii do arbitra - został nim biskup m ersem burski Ekkehard63, który w ezw ał O donica przed swój trybunał. G dy ten odm ówił, w ykręcając się obaw ą podróży przez kraj w roga, biskup przekazał układ z 1234 roku legatowi W ilhelm owi w brzem ieniu pierw otnym do ponow nego zatw ierdzenia64.
Od II połow a XIII wieku następow ał pow olny upadek w ładzy papieskiej. Biskupi Rzymu tracili prerogatyw y uzyskane za Innocentego III na rzecz św ieckich m onarchów , dążących do osłabienia hcgcm oniczncj pozycji papie stw a w Europie. W odpow iedzi na ich antypapieską działalność Kuria Rzym ska nic traciła okazji służących w zm ocnieniu papieży na świecie i niedopuszczeniu wzrostu w pływ ów w ładców na spraw y kościelne. Jedną z takich okazji stanow iły piastow skie księstw a dzielnicow e i ciągle istniejące m iędzy ich władcam i spory i waśnie, które starała się rozw iązyw ać (odgórnie lub na ich prośbę) Stolica Apostolska.
19 maja 1244 roku papież Innocenty IV (25 VI 1243 - 7 XII 1254)65 objął protekcją K azim ierza K onradow ica. księcia Łęczycy i K ujaw 66.
Po przekazaniu 20 kwietnia 1249 roku przez księcia B olesław a Rogatkę Ziem i Lubuskiej M archii B randenburskiej i arcybiskupom m agdeburskim , książęta polscy poczuli się zagrożeni. W odpow iedzi na w niesiona przez nich suplikę 17 maja 1253 roku Innocenty IV bullą Licet apostolatus officium pole cił sw em u legatowi Piotrowi z M erano udzielić im skutecznej ochrony, z pow ołaniem się na autorytecie Stolicy A postolskiej, oraz uznał za nieważne w szelkie rozporządzenia lub zajęcie ziem polskich dokonanych przez cesarza lub innych w ładców 67. W zamian za to Piastow iczc zobow iązali się płacić św iętopietrze w form ie podym nego w w ysokości trzech denarów lub jednej miarki zboża rocznie. K siążęta jedn ak m usieli być oporni w uiszczaniu denara św iętego Piotra, skoro papież jeszcze tego sam ego roku przypom niał o spłacaniu należnej Rzymowi daniny6 .
MB. Zientara, H enryk B rodaty..., s. 331. h4Tamże.
hSR. Fischer-Wollpert. L eksykon .... ss. 105 - 107.
Żmudzki, Studium podzielonego K rólestw a k sią żę L eszek C zarny, W arszawa 2 0 0 0 , ss. 99 - 100.
hlZ. W ojciechowski, P ań stw o p o lsk ie w w iek a ch średnich. D zieje ustroju, Poznań 1948, s.
161.
,)SM. Żywczyński, P apieże..., ss. 67 - 68.
S ukcesor Innocentego, A leksander IV (1254 - 25 V 1261 )6<>, podobnie jak poprzednicy pośw ięcił w iele uwagi rozbitem u na m niejsze księstw a państwu polskiem u. W 1254 roku papież pism em protekcyjnym zatw ierdził politykę pruską księcia łęczycko-kujaw skicgo K azim ierza K onradow ica i zagroził eks kom uniką każdem u, kto j ą naruszy70.
Pod koniec 1256 roku książę w rocław ski Henryk III Biały zw rócił się do A leksandra o zatw ierdzenie ugody z 1234 roku, oddającej W ielkopolskę aż po rzekę W artę pod śląskie w ładanie. Już w połow ie stycznia 1257 roku A leksan der w ystaw ił odpis z regestrów papieskich z czasów pontyfikatu G rzegorza IX, posiadający identyczna moc praw ną co zagubiony oryginał bulli z 1235 roku71. 23 grudnia 1257 roku papież polecił biskupowi ołom unicckicm u i lubuskiem u rozpatrzyć skargę W ładysław a, Henryka Białego i Konrada gło gow skiego na nieznanych z im ienia książąt7-, który zagarnęli dobra w ielkopol skie po śm ierci ich ojca H enryka II Pobożnego73. Z tego sam ego dnia pochodzi także papieska bulla protekcyjna dla wyżej w ym ienionych książąt i ich brata B olesław a R ogatki74.
13 grudnia 1256 roku papież A leksander IV nakazał arcybiskupow i gnieź nieńskiem u Pełce oraz biskupom - krakow skiem u Janowi Prandocie z B iałaczcw a i w łocław skiem u W olm irow i obłożyć ekskom uniką księcia le gnickiego R ogatkę, obłożyć interdyktem je g o dzielnicę i zabrać mu je g o ko ścielne lenna i patronat nad kościołam i75, w razie nie zw rócenia wolności uw ięzionem u biskupow i w rocław skiem u T om aszow i76. W yznaczeni duchow ni obrzucili klątw ą księcia w skutek je g o oporu. W bulli z 30 m arca 1257 roku papież nakazał arcybiskupom m agdeburskiem u i gnieźnieńskiem u zorganizo wać krucjatę przeciw księciu Bolesławowi. Zanim jednak dokum ent dotarł do Polski Tom asz zapłacił za siebie oraz innych okup i 8 kwietnia odzyskał w ol ność77. W tej sytuacji bulli z 30 m arca nadano inny sens - krucjata miała zo stać zorganizow ana przeciw ko księciu, który podniósł rękę na Kościół i jego biskupa. Do krucjaty nic doszło jed n ak w' w yniku braku zainteresow ania
WR. Fischer-W ollpert, L eksykon ..., ss. 107 - 108. 70P. Żmudzki, Studium podzielon ego..., s. 74.
7IA. Jureczko, H enryk III B iały, k sią żę w ro cła w sk i (1247-1266), Kraków 1986, s. 75. 72W. Łodyński podaje, że chodzi o Przemyśla I i Bolesław a Pobożnego. Zob. M. W. Łodyń-ski, U zależnienie Polski od p a p ie s tw a a kanonizacja św ięteg o S ta n isła w a , Kraków 1995, s. 15.
'’A. Jureczko, H enryk III B ia ły..., s. 75. Zob. też St. Szczur. H istoria..., s. 299; M. W. Łodyński, U zależnienie Polski..., s. 15.
7JA. Jureczko, H enryk III B ia ły..., s. 75. rsTamże, ss . 77 - 78.
,flO sporach biskupa z księciem w trzecim rozdziale pracy A. Jureczko, H enryk III Biały. 77Tamże, s. 78.
i braku dostatecznych pow odów je j zrealizow ania. Trw ający od 1248 roku spór m iędzy księciem B olesław em R ogatką i biskupem w rocław skim (a tym sam ym z K ościołem ) został zakończony podpisaniem 8 m arca 1260 roku ukła du w N ysie78. 30 grudnia 1261 roku papież U rban IV (29 VIII 1261 - 2 X
1264)79 w ydał absolucję dla księcia legnickiego Rogatki, ściągając zeń klątw ę kościelną oraz dopuszczając do w nętrza świątyni i przyjm ow ania sakram
en-,. su tow .
W 1263 roku U rban IV ogłosił krucjatę przeciw atakującym P olskę T ata rom i Litwinom , na którą polecił udać się książętom 81.
W 1274 roku w ybuchł spór m iędzy biskupem w rocław skim Tom aszem II Z arem bą82 i księciem H enrykiem IV Probusem . Początkow o została ona roz w iązana polubow nie wyrokiem biskupa ołom unieckiego B runona von Schau- enburga8’. Książę miał zw rócić biskupow i zabrane ziem ie, ale otrzym ał praw o rewizji w yroku po sześciu latach. D latego w 1282 roku spraw ę oddano pod sąd legata papieskiego Filipa z Firm o (Ferno), który 10 sierpnia oddał j ą pod arbi traż duchow nych. K siąże jednak nie uznał wyroku, uważając, że po śmierci papieża M ikołaja III (25 XI 1277 - 22 VIII 12S0)84, którego legatem był Filip, jeg o legacja wygasła. W odpow iedzi na to T om asz II w yklął Probusa, co 21
października 1284 roku papież M arcin IV (22 II 1281 - 28 III 1285)85 zatw ier dził i nakazał arcybiskupow i Jakubow i Śwince (1283-1314)M', opatow i henry- kow skiem u Fryderykowi oraz D obiegniew ow i, archidiakonow i w łocław skiem u je g o egzekucję87. Tenże papież w 1283 roku interw eniow ał u księcia Leszka C zarnego w spraw ie uw ięzionego w Łagow ie biskupa krakow skiego Pawła z Przem ankow a. Zakończyła się ona uw olnieniem prałata i w ypłaceniem mu w ysokiego odszkodow ania88.
Istotny wpływ na spraw y polityczne Polski miał pontyfikat Bonifacego VIII (24 XII 1294 - 1 1 X 1303)89, który staw ił sobie za cel doprow adzenie do pełnego prym atu w ładzy papieskiej nad w ładzą świecką. W 1293 i na początku 1294 roku książę w ielkopolski Przem ysł II, przy w sparciu arcybiskupa Jakuba
78Tamże, s. 86.
;,,R. Fischer-Wollpert, L eksykon ..., ss. 108 - 109. W)J. Kloczkowski, D zieje ch rześcija ń stw a ..., s. 70.
81T. Silnicki, D zieje i ustrój K ościoła katolickiego na Ś lą sk u ..., s. 319. 82P. Nitecki, Biskupi K ościoła..., s. 23 4 .
H,P. Żmudzki, Studium podzielon ego..., s. 33 2 . 84R. Fischer-Wollpert, L eksykon ..., ss. 112 - 113. *5Tam że, s. 113.
W,H. J. Kaczmarski, Poczet p ry m a só w Polski..., ss. 45 - 46. 87P. Żmudzki, Studium podzielon ego..., s. 387.
H8A. Jureczko, T estam ent..., s. 69.
H‘JR. Fischer-Wollpert, L eksykon ..., ss. 115 - 117.
Świnki, rozpoczął starania o uzyskanie korony królew skiej90. Starania o nią napotkały na przeciw działanie dyplom acji czeskiej, ale spełzły one na niczym w skutek stanow iska papieża, będącego przeciw nikiem dynastii Przem yślidów . M im o braku pisem nego dow odu lub wzmianki o je g o istnieniu B onifacy za pew ne udzielił Przem ysław ow i zgody na koronację91, która nastąpiła 26 czerw ca 1295 roku. N ic zakończyła ona jed n ak dalszych starań W acław a II o koronę polską, zw łaszcza po rychłej śm ierci Przem yśla 8 lutego 1296 roku. Z akoń czyły się one ostatecznie sam ow olną koronacją W acław a w 1300 roku w G nieźnie92. Z aprotestow ał przeciw ko tem u papież w bulli z 10 czerw ca 1302 roku - „Ad hec ignorare te nolumus, quod cum in predictis tuis literis te
regnum non solum Bohem ie sed etiam Polonie duxeris descrihendum, causa nohis exinde m agne turbationis advenit; qui auctoritate propria, quinimo tem eritate non modica, non vocatus a Domino, tanquam Aaron, sed apostołica Sede, matre omnium et magistra, cotem pta, ad quam provincie Polonie per- tinere noscuntur, regium in ipsa Polonia nomen usurpas te regem Polonie nom inando ”9'\ Nadto zlecił sw ojem u legatowi M ikołajowi Boccasiniem u usu
nąć zw olenników Przem yślidów w Polsce, W ęgrzech, C horw acji, Serbii itd. i przeciw działać ich polityce w tych państw ach94. Papież B onifacy i jego legat M ikołaj popierali kandydaturę W ładysław a Łokietka, księcia kujaw sko- łęczycko-sicradzkicgo, do tronu polskiego. Plany te mogły się ziścić dopiero po zabójstw ie w 1306 roku króla Polski i Czech W acław a III Przcmyślidy.
W latach 1138 - 1306 stosunki polsko-papieskie nabrały specyficznego charakteru. Interw encje papieskie w w ew nętrzne spraw y poszczególnych ksią żąt, konfirm ow anie układów i branie w ładców suh Sancti Petri protectio sta wiało Stolicę A postolska na pozycji hegem ona w kontaktach z Polską. Szcze gólny zw iązek m iędzy księstw am i dzielnicow ym i i Rzym em podkreślało wiele dokum entów w ydaw anych przez obie strony. W bulli z 17 m aja 1253 roku odnajdujem y słowa: Ja k tw ierdzą nasi um iłowani synow ie m ężow ie szlachetni
książęta Polski o dką d ich przodkow ie poznali w ia rę chrześcijańską p oddani
q<rT. Silnicki, K. Gołąb, A rcybisku p Jaku b Św inka i jeg o epoka, W arszawa 1956, s. 225. l)1Tamże, s. 239; B. Nowacki, P rzem ysł II, Poznań 1995, s. 129; B. Nowacki, C zesk ie rosz
czenia do korony w Polsce w latach 1290-1335, Poznań 1987, ss. 83 - 84; H. Łowmiań-
ski, Początki Polski, tom VI, część 2, Warszawa 1985, s. 866; J. Baszkiew icz, Polska
u> cza sa c h Łokietka, W arszawa 1968, s. 59.
92W 1299 roku w Rzymie przebywał czeski kanclerz Piotr von Aspelt, który starał się uzyskać u Bonifacego VIII pozw olenie na koronację dla swego władcy. Zakończyły się one fiaskiem . Zob. J. Baszkiew icz, Polska w cza sa c h ..., s. 75.
9,KDW II, nr 8 5 3 , ss . 2 09 - 210.
1,4M. Żywczyński, P apieże i p a p ie s tw o ..., s. 68; T. Nowakowski, M ałopolska elita w ła d z y
w obec ryw alizacji o tron k ra k o w sk i 1283 - 1306, Bydgoszcz 1992, ss. 85 - 86.
byli tylko Stolicy A postolskiej i tak jest d o tą c f5, natom iast z 23 grudnia 1257
roku - [ . . . ] w spom niani książęta uw ażają się za bezpośrednio poddanych S to li
cy Apostolskiej [ ...] %. Bulla U rbana IV z 1268 roku podaje, że [...] Polska należy do K ościoła Rzym skiego bez p ośred n ikó w [ ...] 97, a dokum ent B oniface
go VIII z 1302 roku, że W acław tytułuje się królem polskim [...] sam ow olnie
z pom inięciem Stolicy Apostolskiej, do której j a k w iadom o n a le ż ą prow incje Polski [ ...] 98. A rcybiskup Jakub Św inka w liście do papieża M arcina IV z 17
stycznia 1285 roku mocno podkreślił, że „Polska je s t K ościołow i Rzym skiem u
specjalnie poddana [...] a naród p o lski p ozostaje p o d o pieką i zw ierzchnością
K ościoła Rzym skiego To przekonanie o w yjątkow ości więzi Polski ze
S tolicą Piotrow ą odnalazło ostatecznie swój w yraz w pow stałym pod koniec XIII w ieku praw nym zapisie, że P olacy o d chw ili (przyjęcia) p rze z siebie
chrześcijaństw a podlegali rzym skiej stolicy p a p ieża , u nie cesarzowi, g d y ż ich rzym ska stolica w zięła p o d sw oją opiekę, dzięki czemu tym chętniej stali się chrześcijanam i. N a św iadectw o tego dają corocznie tytułem czynszu / ...J g a rść pieniędzy, co się nazywa p ieniążkiem św iętego P iotra'00.
,,5Cyt. za M. W. Łodyński, U zależnienie P olski..., s. 15. '"’Tamże.
<,7Tamze, s. 32. ‘“Tamże.
'’"’Tamże. Zob. też. B. Nowacki, A rcybisku p Jaku b Św inka budziciel i p ro p a g a to r polskiej św ia d o m o ści narodowej, [w:] 1 0 0 0 lat A rchidiecezji..., ss. 118 - 119.
km)N ajstarszy z w ó d p r a w a polskiego, art, 1, wyd. J. M atuszewski, W arszawa 1959, s. 152.
