U podstaw teorii identyfikacji osoby na podstawie pisma ręcznego leży aksjomat o jego w pełni indywidualnym, ukształtowanym w procesie ontogenezy charakterze. Wyraża się on w kompleksie cech graficznych, których analiza – oddzielnie dla każdego z rękopisów/ podpisów – i następnie wzajemne porównanie, stanowi istotę badania identyfikacyjnego. Jest to założenie badawcze, na którym opiera się metoda graficzno-porównawcza. Ze względu na powszechność zastosowania, zwłaszcza w Europie, oraz długotrwały okres funkcjonowania w ekspertyzie pismoznawczej – od lat 20. ubiegłego wieku1 – a także brak jej istotnych modyfikacji, można ją uznać za metodę tradycyjną stanowiącą podstawę klasycznego, aktualnie najbardziej rozpowszechnionego modelu ekspertyzy pismoznawczej.
1 L. Fajer, Ewolucja metod badań identyfikacyjnych pisma ręcznego (autoreferat), Uniwersytet Śląski, Wydział Prawa i Administracji, rozprawy doktorskie nr 79, Katowice 1981, s. 6.
W ostatnich latach zostały opracowane metody komputerowe wchodzące w zakres tzw. grafometrii i skangrafii komputerowej oraz nowe metody instrumentalne wykorzystywane do analizy niektórych cech pisma (ocena kolejności zapisów). Techniki te cechuje taki poziom innowacyjności, który otwiera nowe perspektywy rozwoju ekspertyzy pismoznawczej i pozwala mówić o nowej metodyce badawczej w ramach metody graficzno-porównawczej.
Stosowana obecnie metoda graficzno-porównawcza w dużej mierze opiera się na subiektywnej i jakościowej ocenie większości branych pod uwagę cech graficznych. W przypadku badań rękopisów niemożliwe jest ścisłe, metrologicznie i statystycznie uzasadnione oszacowanie niepewności pomiaru. Wysoki subiektywizm oceny cech pisma, niski poziom parametryzacji i standaryzacji metod oraz stosunkowo ubogi udział cech stricte mierzalnych w badaniach identyfikacyjnych stwarzają warunki do odmiennej interpretacji wyników analiz i pomiarów przez różnych ekspertów w tej samej kwestii badawczej. Pociągają też za sobą szereg innych komplikacji, jak np. problemy ze standaryzacją metod, bądź też ograniczoną weryfikowalność opinii wydanych
dr hab. Mieczysław Goc (autor korespondencyjny)
prof. nadzw. Wyższej Szkoły Bankowej w Gdańsku, wiceprezes Polskiego Towarzystwa Kryminalistycznego
mg@kryminalistyka.pl
mgr inż. Krystyn Łuszczuk
specjalista z zakresu informatyki, członek Polskiego Towarzystwa Kryminalistycznego
mgr Andrzej Łuszczuk
ekspert dokumentów Polskiego Towarzystwa Kryminalistycznego
prof. Tadeusz Tomaszewski
kierownik Katedry Kryminalistyki Uniwersytetu Warszawskiego
Programy komputerowe jako narzędzie wspomagające
ekspertyzę pisma ręcznego
Streszczenie
W artykule przedstawiono ogólną problematykę wykorzystania technik komputerowych w ekspertyzie pismoznawczej oraz omówiono najważniejsze efekty projektu rozwojowego nr DOBR-BIO4/038/13297/2013 pt. „Pomiarowe narzędzia wspomagające analizę pisma ręcznego i podpisów” finansowanego przez NCBiR. W wyniku realizacji prac badawczych w ramach projektu stworzono cztery programy komputerowe: LINIOGRAF, CENTROGRAF, BARWOSKAN i PROFILOSKAN, które mogą być pomocne w analizie i ocenie zgodności parametrów grafometrycznych i motorycznych pisma ręcznego.
Słowa kluczowe ekspertyza pisma, programy komputerowe, LINIOGRAF, CENTROGRAF, BARWOSKAN,
w tej samej sprawie przez różnych biegłych2. Podczas analizy cech graficznych pisma ekspert stosuje, oprócz metod obiektywnych (np. pomiary wielkości, proporcji, kątów)3, subiektywne kryteria oceny, przez co jest narażony na ryzyko mylnej interpretacji podobieństw oraz różnic między materiałem kwestionowanym a porównawczym. Może to skutkować błędnym opiniowaniem, co zwłaszcza w przypadku biegłych o miernych kwalifikacjach nie jest rzadkością4. Nawet opracowanie jednolitych metodyk badawczych i opisowe wystandaryzowanie procedur nie daje gwarancji skutecznego przeciwdziałania takim zjawiskom. Nieskuteczna też okazała się próba wdrożenia do praktyki opiniodawczej statystycznej metody identyfikacji pisma, zaproponowanej już w latach 80. ubiegłego stulecia przez T. Widłę, jako sposobu obiektywizacji badań pismoznawczych5. Wykorzystanie metod statystycznych w ekspertyzie pismoznawczej proponował również A. Buguet, określając tę metodę mianem „analizy grafonomicznej” (analyse graphonomique)6. Duże nadzieje pokładano też w metodach grafometrycznych. Według Locarda „poznać to zmierzyć” (conaitre cʼest mesurer)7. Autor ten wysoko oceniał grafometrię, stwierdzając, że oparte na niej metody badań pisma pozwalają na wniknięcie w najsubtelniejsze cechy budowy 2 M. Goc, A. Łuszczuk, K. Łuszczuk, T. Tomaszewski,
Wykorzystanie grafometrii komputerowej w badaniach identyfikacyjnych pisma ręcznego i podpisów – komunikat z realizacji projektu rozwojowego, [w:] Znaczenie aktualnych metod badań dokumentów w dowodzeniu sądowym. Materiały XIV Wrocławskiego Sympozjum Badań Pisma, red. Z. Kegel, R. Cieśla, Wrocław 2012, s. 94.
3 Na temat rodzajów pomiarów w ekspertyzie pisma zob. m.in.: A. Koziczak, Poziom subtelności struktur graficznych a dokładność metod pomiarowych, [w:] Problematyka dowodu z ekspertyzy dokumentów, tom I, red. Z. Kegel, Uniwersytet Wrocławski, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii, Katedra Kryminalistyki, Wrocław 2002, s. 240–246. Autorka wyróżnia trzy poziomy (szczeble) struktur graficznych stanowiących obiekt pomiarów: poziom podstawowy (grammy, wiązania i inne elementy znaków), makrostrukturalny (wyrazy, ich zespoły oraz elementy topografii tekstu), mikrostrukturalny (linia pisma – kreska, jej długość, szerokość i głębokość). Zob. też A. Koziczak, Analiza pojęcia krzywizny w pismoznawstwie, [w:] Problematyka dowodu z ekspertyzy dokumentów, red. Z. Kegel, op. cit., s. 277–278.
4 M.R. Hecker, Foresische Handschriftenunterschung. Eine systmatische Darstellung von Forschung, Begutachtung Und Beweiswert, Kryminalistik Verlag, Heidelberg 1993, s. 56–57.
5 T. Widła, Identyfikacja rękopisów metodą statystyczną, [w:] „Problemy Kryminalistyki” 1981, nr 151–152, s. 330–336. 6 A. Buquet, Lʼexspertise des écritures manuscrites, wyd.
Masson, Paris, Milan, Barcelone, Bonn, 1991, s. 100–117. 7 E. Locard, Les faux en écriture et leur expertise, Paris
1959, s. 308.
znaków graficznych. Cechy te wyrażają się w szeroko rozumianych stosunkach wielkościowych, zachodzących między różnymi elementami pisma. Stanowią funkcję uwarunkowaną właściwościami anatomiczno-fizjologicznymi osoby piszącej. Są w najwyższym stopniu zautomatyzowane i tym samym, w najmniejszym stopniu, podatne na możliwość ich świadomego deformowania8.
Metody grafometryczne, oparte na cechach mierzalnych pisma ręcznego, aczkolwiek bardzo użyteczne w badaniach identyfikacyjnych i niosące ze sobą zalążki do obiektywizacji i standaryzacji badań, nie znalazły w praktyce eksperckiej szerokiego zastosowania z uwagi na zarzuty nadmiernego formalizmu badawczego i czasochłonność9.
Dlatego też mimo że od wielu lat podejmowane były próby zobiektywizowania badań identyfikacyjnych pisma ręcznego, w dalszym ciągu w klasycznej metodzie graficzno-porównawczej przeważają elementy oceniające, a proces identyfikacji opiera się głównie na wiedzy i doświadczeniu eksperta10. Czynnik subiektywizmu odgrywa zatem zasadniczą rolę w badaniach pismoznawczych11.
Próbą ograniczenia tego rodzaju niedoskonałości, stanowiącą niewątpliwy postęp w tej dziedzinie badań kryminalistycznych, może być szersze zastosowanie specjalistycznych programów komputerowych oraz wysokospecjalistycznych metod instrumentalno-pomiarowych. Programy komputerowe, w przypadku badań dokumentów, podobnie jak w wielu innych dziedzinach kryminalistyki, stają się coraz bardziej wartościowym instrumentem podnoszącym obiektywizm ekspertyzy i dającym nowe możliwości eksploracji tych obszarów badawczych, które wcześniej nie były dostępne dla eksperta (jak np. skangrafia komputerowa) lub ich wykorzystanie, ze 8 E. Locard, Dochodzenie przestępstw według metod naukowych, przeł. R. Merson, E. Wiśniewski, Łódź 1937, s. 159-173.
9 A. Feluś, Poziom integracji pisma oraz jego znaczenie dla kryminalistyki i psychologii, Warszawa 1991, s. 205; M. Owoc, Cechy niezależne i cechy zależne w badaniach identyfikacyjnych pisma ręcznego, [w:] Problematyka dowodu z ekspertyzy dokumentów, tom I, red. Z. Kegel, Uniwersytet Wrocławski, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii, Katedra Kryminalistyki, Wrocław 2002, s. 108; A. Koziczak, Ewolucja metod pomiarowych w pismoznawstwie, [w:] Problematyka dowodu z ekspertyzy dokumentów, tom I, red. Z. Kegel, op. cit., s. 292.
10 W ten sposób ujmują to również metodyki badań pisma ręcznego, m.in. procedura badawcza Laboratorium Kryminalistycznego Komendy Stołecznej Policji, PB-LK-KSP-III-01-09, s. 7.
11 J. Moszczyński, Subiektywizm w badaniach kryminalistycznych. Przyczyny i zakres stosowania subiektywnych ocen w wybranych metodach identyfikacji człowieka, Olsztyn 2011, s. 126.
względu na czasochłonność obliczeń i pomiarów, czyniła je praktycznie nieużytecznymi (większość zaawansowanych parametrów grafometrycznych).
Specjalistyczne programy komputerowe do analizy pisma ręcznego sprawiają, że metodyka badań opiera się w większym stopniu na wystandaryzowanych i empirycznie weryfikowalnych kryteriach, niż miało to miejsce dotychczas w klasycznej metodzie graficzno-porównawczej. Podnosi to poziom obiektywizmu analiz pismoznawczych, zwiększa wiarygodność opinii i jej wartość dowodową12. Doceniają to metodyki badawcze w niektórych krajach, np. w Niemczech, gdzie duży nacisk kładzie się na stosowanie programów komputerowych jako narzędzia badawczego podnoszącego wiarygodność opinii pismoznawczych13. Metody komputerowe pozwalają na łatwe wykorzystanie metod pomiarowych w badaniach pisma ręcznego. Badania pomiarowe pisma wymagają dużej dokładności i z natury rzeczy są bardzo czasochłonne. Wprowadzenie jednak takiego narzędzia jak komputer wraz ze specjalnymi programami do ekspertyzy pismoznawczej radykalnie poprawiło sytuację14. Korzystanie z techniki komputerowej przyniosło także wiele zmian w zakresie rejestracji i przetwarzania obrazu pisma, nie mówiąc o sposobach pomiaru15. Zastosowanie wspomagania informatycznego umożliwiło nie tylko twórczą adaptację i rozszerzenie grafometrii Locardowskiej, ale także pozwoliło na stworzenie nowych procedur badawczych pozwalających na analizę dodatkowych, do tej pory niewykorzystywanych zespołów cech graficznych. Wykorzystanie możliwości operacyjnych, jakie daje komputer wyposażony w odpowiednie interaktywne programy analityczne, stworzyło nowe kierunki w ekspertyzie pismoznawczej, określane przez twórców i ekspertów posługujących się tymi programami mianem „skangrafii komputerowej” (analiza barwometryczna) i „grafometrii komputerowej”. 12 M. Leśniak, Wartość dowodowa opinii pismoznawczej,
op. cit., s. 49.
13 P. Girdwoyń, Opinie z zakresu badań pismoznawczych w orzecznictwie wybranych państw europejskich, [w:] Logiczne podstawy opiniowania ekspertyz dokumentów a praktyka. Materiały XI Wrocławskiego Sympozjum Badań Pisma, red. Z. Kegel, Wrocław 16–18 czerwca 2004, wyd. Uniwersytet Wrocławski, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii, Katedra Kryminalistyki, Wrocław 2006, s. 97.
14 M. Andrzejkowicz, Półautomatyczny pomiar podpisu, [w:] Kryminalistyczna ekspertyza pismoznawcza a grafologia. Materiały X Wrocławskiego Sympozjum Badań Pisma, Wrocław 19–21 czerwca 2002 r., red. Z. Kegel, Wrocław 2003, s. 13–20.
15 R. Ptak, Wybrane aspekty technicznego pomiaru cech pisma ręcznego dokonywanego przez systemy komputerowe, [w:] Logiczne podstawy opiniowania ekspertyz dokumentów a praktyka, red. Z. Kegel, op. cit., s. 269–270.
Grafometria komputerowa nawiązuje wprost do klasycznej grafometrii Locarda, Langenbrucha, Brossona, Matwiejewa i innych. Należy ją rozumieć jako zestaw specjalistycznych programów umożliwiających wykonanie pomiarów, szeroko rozumianych geometrycznych i strukturalnych parametrów pisma, znaków graficznych, wykorzystywanych w badaniach pisma ręcznego z jednoczesną ich oceną liczbową i statystyczną16.
Próby adaptacji metod analizy komputerowej do ekspertyzy pisma są podejmowane w ostatnich latach zarówno w Polsce, jak i zagranicą. Generalnie można wyróżnić dwa rodzaje programów komputerowych wykorzystywanych w ekspertyzie pismoznawczej. Do pierwszej grupy należą programy mające pomóc ekspertowi przy analizie i dokumentowaniu wybranych cech pisma. Są to zarówno programy specjalistyczne przeznaczone do badań pisma (GRAPHLOG, SCANGRAF), jak i dostępne na rynku programy komputerowe (np. WORD, Adobe Photshop, Corel), które oprócz innych zastosowań mogą być wykorzystywane w badaniach dokumentów i graficznej prezentacji ich wyników17. Do drugiej grupy należy zaliczyć programy wykorzystywane w procesie identyfikacji wykonawcy rękopisu (np. polskie programy GRAFOTYP, RAYGRAF, KINEGRAF)18.
Niektóre z tych programów w zamyśle ich twórców mają nawet docelowo zastąpić ekspertów w procesie identyfikacji wykonawcy rękopisu19. Są to programy wykorzystujące podpis jako cechę biometryczną, np. system opracowany przez B. Zhanga i N. Srihari’ego20 czy też wprowadzany na polski rynek niemiecki system SIGNATURIX21.
W Polsce pierwszy komputerowy system wspomagający badanie cech pisma ręcznego został opracowany w Instytucie Ekspertyz Sądowych 16 A. Łuszczuk, K. Łuszczuk, Grafometria komputerowa,
[w:] Co nowego w kryminalistyce – przegląd zagadnień z zakresu zwalczania przestępczości, red. E. Gruza, M. Goc, T. Tomaszewski, wyd. Polskie Towarzystwo Kryminalistyczne, Stowarzyszenie Absolwentów Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010, s. 217.
17 D. Tarnawski, J. Nowicki, Wykorzystanie programów graficznych do wizualizacji wyników badań przerobionych dokumentów, [w:] „Problemy Kryminalistyki” 1999, nr 226, s. 41–42.
18 M. Goc, Współczesny model ekspertyzy pismoznawczej. Wykorzystanie nowych metod i technik badawczych, Warszawa-Szczecin 2016, s. 240.
19 M. Leśniak, Wartość dowodowa opinii pismoznawczej, wyd. B.S. Training, Pińczów 2012, s. 223.
20 B. Zhang, S.N. Srihari, Binary vector dissimilarity measures for handwriting identification, źródło: http:// www.cedar.buffalo.edu/~srihari/papers/DRR03-Binary.pdf [11.10.2014 r.].
21 Źródło: http://www.ictshop.pl/nasza_oferta/signaturix/ [20.11.2014 r.].
im. prof. dra Jana Sehna w Krakowie we współpracy z firmą CYBID sp.j. (wcześniej CYBORG IDEA s.c.) w ramach projektu badawczego finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Informatyki22. Jest to program umożliwiający dokonywanie precyzyjnych pomiarów i analizę cech mierzalnych pisma. Według autorów program komputerowy GRAPHLOG pozwala na uzyskanie w szybki sposób dużej liczby różnego rodzaju pomiarów, a następnie ich analizę statystyczną. Jest narzędziem, które ułatwia pracę eksperta23.
Na świecie znane są jeszcze inne programy służące do badań pisma i dokumentów, w tym także do wstępnej identyfikacji porównywanych rękopisów (np. CEDAR-FOX, MAGRAS, FISH, WANDA)24.
W Polsce najszerszą propozycję adaptacji technik komputerowych do potrzeb ekspertyzy pismoznawczej stanowi przedsięwzięcie naukowe Uniwersytetu Warszawskiego i Polskiego Towarzystwa Kryminalistycznego. W ramach wspólnego projektu badawczo-rozwojowego opracowano zestaw programów komputerowych do analizy pisma ręcznego, pod nazwą GLOBALGRAF25. W skład pakietu wchodzą programy: GRAFOTYP, RAYGRAF, KINEGRAF i SCANGRAF26.
22 Projekt badawczy nr 2 HO2A 024 24.
23 T. Dziedzic, E. Fabiańska, M. Kunicki, G. Zadora, Graphlog – komputerowy system wspomagający badanie cech pisma ręcznego, [w:] Wpływ badań eksperymentalnych na wartość dowodową ekspertyzy dokumentów. Materiały XII Wrocławskiego Sympozjum Badań Pisma Wrocław 7–9 czerwca 2006, red. Z. Kegel, Uniwersytet Wrocławski, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii, Katedra Kryminalistyki, Wrocław 2008, s. 77–89.
24 B. Hołyst, Osiągnięcia techniki kryminalistycznej u progu XXI wieku, [w:] Nauka wobec przestępczości. Księga ku czci Profesora Tadeusza Hanauska, red. J. Błachut, M. Szewczyk, J. Wójcikiewicz, Kraków 2001, s. 41; E. Fabiańska, Postęp w badaniach pisma ręcznego i dokumentów, s. 198; B. Goc-Ryszawa, Zastosowanie metod komputerowych w ekspertyzie pismoznawczej /w praktyce opiniodawczej Polskiego Towarzystwa Kryminalistycznego/, praca magisterska przygotowana na Uczelni Łazarskiego (niepublikowana) pod kierunkiem prof. dr hab. K. Sławika, Warszawa 2012, s. 71–74. 25 Realizację projektu rozwojowego pn. „Opracowanie
metodyki i programów oraz zbudowanie stanowiska do badań identyfikacyjnych pisma i podpisów przy wykorzystaniu grafometrii komputerowej”, finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, rozpoczęto w lipcu 2009 r. Projekt był wspólnym przedsięwzięciem naukowo-badawczym Katedry Kryminalistyki Uniwersytetu Warszawskiego i Centrum Badawczo-Szkoleniowego Polskiego Towarzystwa Kryminalistycznego (obecnie Instytut Kryminalistyki PTK). 26 M. Goc, Współczesny model ekspertyzy pismoznawczej. Wykorzystanie nowych metod i technik badawczych, op. cit., s. 235–287.
Pozytywna ocena tych programów wspomagających warsztat naukowo-instrumentalny eksperta-pismoznawcy stała się inspiracją do dalszych prac nad rozwojem metod badania pisma ręcznego wykorzystujących możliwości techniki komputerowej. Efektem podjętych prac koncepcyjnych jest projekt rozwojowy nr DOBR-BIO4/038/13297/2013 pt. „Pomiarowe narzędzia wspomagające analizę pisma ręcznego i podpisów” finansowany przez NCBiR27.
Głównym założeniem tego projektu jest opracowanie informatycznych narzędzi pomiarowych wykorzystujących elementy grafometrii i skangrafii komputerowej w procesie identyfikacji pisma ręcznego. W tym celu stworzono cztery aplikacje komputerowe do badań zapisów ręcznych (pisma i podpisów). Są to programy LINIOGRAF, CENTROGRAF, BARWOSKAN i PROFILOSKAN.
Program LINIOGRAF służy do badania zgodności
próbek metodą pomiaru długości linii graficznych tworzących analizowany zapis z wykorzystaniem tzw. współczynnika gęstości pisma, który odzwierciadla swoisty, osobniczy charakter relacji faktycznej długości linii tworzącej dany zapis do szerokości tego zapisu. W programie tym zastosowano do badań porównawczych pisma ręcznego metodę opracowaną przez Ryszarda Soszalskiego, która polega na pomiarze długości „L” (w pikselach) linii graficznej próbki jedno lub wieloimpulsowej. W przypadku próbek wieloimpulsowych wprowadzono do analizy porównawczej dwa nowe parametry: impuls jednostkowy oraz impuls całkowity. Pomiaru dokonuje się, prowadząc kursor myszy lub pisak (rysik) tabletu po liniach graficznych badanej próbki. Równocześnie z pomiarem długości linii graficznej następuje pomiar długości jej rzutu poziomego „S”, czyli szerokości badanego elementu graficznego. Iloraz Wg=L/S jest tzw. współczynnikiem gęstości, czyli wielkością charakterystyczną dla osoby piszącej umożliwiającą badania porównawcze.
W przypadku próbek jednoimpulsowych wyznaczany jest jeden współczynnik dla każdej próbki. WgA dla próbki A i WgB dla próbki B. W przypadku próbek wieloimpulsowych w każdej próbce wyznaczanych jest tyle współczynników (WgA1, WgA2 … itd. oraz WgB1, WgB2 … itd.), ile elementów wybrał ekspert do analizy. Program automatycznie określa szerokość zespołu graficznego i podaje wielkość współczynnika gęstości, umożliwia także statystyczną ocenę zgodności w oparciu o korelację rangową.
27 Projekt realizowany przez konsorcjum naukowe utworzone przez: Uniwersytet Warszawski (lider projektu), Centralne Laboratorium Kryminalistyczne Policji oraz Instytut Kryminalistyki Polskiego Towarzystwa Kryminalistycznego sp. z o.o. (daw. Centrum Badawczo-Szkoleniowe PTK sp. z o.o.). Realizację projektu rozpoczęto 23 grudnia 2013 r., planowane zakończenie: grudzień 2016 r.
Ryc. 1. Sposób zaznaczania linii graficznej w programie LINIOGRAF.
Podobnie jak w poprzednich programach z pakietu GLOBALGRAF I, analizowane próbki pisma muszą być zapisane w postaci cyfrowej przy użyciu cyfrowego aparatu fotograficznego, kamery lub skanera. Mogą mieć kształt dowolnego prostokąta lub kwadratu, jednak ze względu na wygodę obsługi programu zaleca się kształt prostokąta o proporcji boków 16:9 lub 4:3 (szerokość do wysokości). Dopuszczalne formaty próbek to: „jpg” (zalecany), „bmp” oraz „tif”. Inne formaty nie są przez program akceptowane. Wielkość plików próbek nie ma istotnego znaczenia dla pracy programu, zalecana jest jednak wielkość plików do 1,5 MB. Próbki powinny być zbliżone pod względem wielkości geometrycznej, topografii oraz
poziomowania. Jeśli tak nie jest, program umożliwia korektę niedokładności w przygotowaniu próbek. W tym celu można wykorzystać możliwości skalowania, obrotu i przesuwania próbek. Próbki otwierane są w oknach w dowolnej kolejności, a następnie należy wybrać pionową lub poziomą aranżację okien, zależnie od proporcji boków otwieranych próbek. Badanie polega na kreśleniu rysikiem lub kursorem z wciśniętym lewym przyciskiem myszy linii pokrywającej jak najdokładniej linię graficzną próbki (ryc. 1).
Długość linii analizy nie musi obejmować całej szerokości próbki. To ekspert podejmuje decyzję, czy analizować całą próbkę, czy tylko jej fragment. Zawsze jednak w przypadkach próbek wieloimpulsowych linia analizy zawiera również ODSTĘPY między elementami graficznymi. Przed przystąpieniem do weryfikacji użytkownik powinien przyjąć dopuszczalną wielkość różnicy między współczynnikami gęstości WgA a WgB lub przyjąć domyślną: 25%. Wartość tę można zmieniać wielokrotnie na każdym etapie analizy.
W przypadku próbek JEDNOIMPULSOWYCH: – program sprawdza, jaką dopuszczalną różnicę
przyjął użytkownik programu: Rdop=10%, 15%, 20% lub 25%;
– program oblicza bezwzględną różnicę między WgA a WgB: Rb=|WgA-WgB|;
Ryc. 2. Przykład analizy próbek jednoimpulsowych w programie LINIOGRAF.
Ryc. 5. Wyniki liczbowe weryfikacji zgodności gęstości i impulsu pisma w programie LINIOGRAF. Ryc. 4. Menu „Wyniki analizy” w programie LINIOGRAF.
– oblicza wartość średnią: Wgśr=(WgA+WgB)2; – oblicza rzeczywistą procentową różnicę między
WgA a Wg: Rrz=100*Rb/Wgśr [%];
– jeśli Rrz>Rdop – wyświetla komunikat
„weryfikacja NEGATYWNA”;
– jeśli Rrz<=Rdop – pojawia się komunikat
„weryfikacja POZYTYWNA”.
W przypadku próbek wieloimpulsowych przeprowadzana jest jednocześnie analiza gęstości oraz analiza impulsu jednostkowego i całkowitego. Sposób wyznaczania obrysów znaków w analizowanych próbkach ilustruje rycina nr 3.
Po wykonaniu obrysów program dokonuje pomiarów zaznaczonych linii graficznych, których wyniki są wyświetlane po wybraniu odpowiedniej pozycji w menu: „Wyniki analizy” (ryc. 4, 5).
Program umożliwia również wybór opcji wizualizacji wyników analizy w postaci wykresów (ryc. 6).
Dodatkowym parametrem weryfikującym zgodność współczynników gęstości i impulsu porównywanych próbek jest miernik statystyczny w postaci korelacji rangowej Spearmana.
Program CENTROGRAF służy do badania
zgodności próbek poprzez porównanie tzw. „linii środkowych”. Linia środkowa to nowy parametr analityczny pisma o wysokim stopniu swoistości i stabilności osobniczej. Przy czym istotne jest, że jest to parametr pozostający poza wpływem czynników wolicjonalnych. Metoda linii środkowej polega na wyznaczeniu czworoboków na elementach graficznych badanych próbek zapisów wg zasady znanej w metodzie projekcji geometrycznej P. Brossona, polegającej na wyznaczeniu w tych elementach
czterech punktów gabarytowych w następującej kolejności: lewy, górny, prawy i dolny. Zaleca się wyznaczenie punktów gabarytowych w miejscach najbardziej wysuniętych. Wyjątkowo dopuszcza się inne punkty z zachowaniem warunku analogicznego wyznaczenia tych punktów w obu porównywanych próbkach. Program wykreśla przekątne tak wyznaczonych czworoboków oraz wyznacza punkty ich przecięcia. Wyznaczanie linii środkowej polega na połączeniu przez program punktów przecięcia przekątnych czworoboków opisanych na elementach tworzących badany zespół graficzny (litery, cyfry, sylaby, dwuznaki i itp.). Powstaje w ten sposób łamana
linia środkowa, charakterystyczna dla nawyków
graficznych piszącego. Porównanie linii środkowych w badanych próbkach ułatwia ekspertowi podjęcie decyzji o potwierdzeniu lub zakwestionowaniu ich zgodności wykonawczej. Program CENTROGRAF
umożliwia wizualne porównanie linii środkowych poprzez ich „nałożenie na siebie” oraz matematyczne porównanie parametrów linii środkowych; możliwa jest także weryfikacja statystyczna z wykorzystaniem korelacji rangowej.
Przygotowanie próbek pisma do badań przebiega według analogicznych zasad, jak w programie LINIOGRAF. Próbki można otwierać w oknach w dowolnej kolejności. Po otwarciu próbek możliwe jest ich skalowanie, obrót i przemieszczanie dla uzyskania pożądanego przez eksperta usytuowania próbek w oknach. Wszystkie operacje obrotu, skalowania i przemieszczania wykonuje się kółkiem myszy oraz lewym jej przyciskiem, wybierając odpowiednie opcje.
Każdy czworobok jest wyznaczany na elemencie graficznym próbki za pomocą czterech kliknięć Ryc. 7. Korelacja rangowa Spearmana jednostkowych współczynników gęstości i impulsu jednostkowego
Ryc. 7. Sposób wyznaczania czworoboku w programie CENTROGRAF.
Ryc. 8. Wyznaczenie linii środkowej w programie CENTROGRAF.
lewym przyciskiem myszy (prawy przycisk usuwa ostatni czworobok, jeśli zostanie uznany za błędny). Zaznaczanie wierzchołków przebiega według następującej, rygorystycznie przestrzeganej kolejności: 1 – zewnętrzny lewy, 2 – zewnętrzny górny, 3 – zewnętrzny prawy, 4 – zewnętrzny dolny. Po czwartym kliknięciu program samoczynnie „zamyka” czworobok, rysuje jego przekątne, znajduje punkt przecięcia i wypełnia czworobok półprzezroczystym czerwonym kolorem (ryc. 7).
W analogiczny sposób wyznaczane są czworoboki w kolejnych elementach graficznych próbki (literach, znakach) wytypowanych do analizy. Po oznaczeniu każdego czworoboku (począwszy od drugiego) program samoczynnie rysuje odpowiedni odcinek linii środkowej, zaś po lewej stronie interfejsu wyświetlane są długości i kąty nachylenia do poziomu odcinków linii środkowej, tak jak na rycinie nr 8.
Po wyznaczeniu czworoboków i linii środkowych w obu analizowanych próbkach oraz zapisaniu wyników program umożliwia ich porównanie wizualne oraz zestawienie parametrów liczbowych poprzez wybór odpowiedniej opcji w zakładce „CENTROGRAF – wizualna i statystyczna weryfikacja zgodności” (ryc. 9, 10).
Program umożliwia także zapis wyników liczbowych i korelacji rangowej w różnych formach.
Program BARWOSKAN jest przeznaczony do
barwometrycznej analizy środków kryjących. Metoda barwometryczna zakłada, że intensywność nasycenia barwnikiem (środkiem kryjącym) linii graficznej badanego zapisu ręcznego, odzwierciedla siłę nacisku narzędzia pisarskiego na podłoże w trakcie pisania. Program bada skład mapy bitowej, którą jest próbka tekstu (podpisu) i wydziela z niej piksele wchodzące w skład linii graficznej. Aby dokonać takiego wydzielenia, algorytm programu zakłada, że każdy biały piksel bitmapy próbki jest pikselem tła, natomiast każdy piksel „nie biały” zostaje zaliczony do linii graficznej. Takie założenie wymaga odpowiedniego przygotowania próbek do badań (o czym dalej). Wchodzące w skład linii graficznej piksele, na podstawie ich średniego RGB, są klasyfikowane do trzech kategorii nasycenia barwą. Ponieważ przyjęto
teoretyczne (zweryfikowane w praktyce) założenie, że stopień nasycenia barwnikiem reprezentuje siłę nacisku, wydzielone zostają 3 kategorie nacisku: nacisk duży, nacisk średni i nacisk mały. Kategorie nacisku są charakteryzowane liczbowo przez określenie bezwzględnej liczby pikseli określających poszczególne kategorie nacisku oraz przez określenie ich procentowego udziału w linii graficznej. W rezultacie uzyskujemy informację, jaki procent linii graficznej stanowi nacisk duży, średni i mały. Matematyczne porównanie wyników procentowych obu próbek jest dla eksperta istotną wskazówką w analizie zgodności nacisku (cieniowania) w badanych zapisach.
Liczbowe porównanie próbek, jako samoistny parametr weryfikujący ich zgodność graficzną, bywa jednak zawodne i nie powinno być przyjmowane bezkrytycznie. Testowanie programu wykazało, że zdarzają się przypadki bardzo zbliżonych matematycznie kategorii (stref) nacisku, jednak pod względem topografii, strefy te są zlokalizowane w zupełnie innych miejscach, co wyklucza ich zgodność. Aby pomóc rozstrzygnąć te niezgodności program barwnie wizualizuje usytuowanie stref nacisku, zaznaczając strefę nacisku dużego kolorem ciemnoszarym, strefę nacisku średniego – kolorem żółtym a strefę nacisku małego – kolorem błękitnym. Ponadto program udostępnia wykresy rozkładu liczebności (na skali logarytmicznej) pikseli wchodzących w skład badanych linii graficznych. Porównanie tych wykresów, poprzez ich nałożenie na siebie, to kolejna pomoc w podejmowaniu decyzji o zgodności lub niezgodności próbek.
Przygotowanie próbek pisma do analizy przebiega w taki sam sposób, jak w poprzednich programach – z tą tylko różnicą, że warunkiem stosowania programu jest białe, jednorodne tło badanych zapisów.
Próbki „sterylne”, tj. zawierające na białym tle wyłącznie zapis bez jakichkolwiek dodatków, linii nadruków, pieczątek itp., są praktycznie niespotykane. Próbki „realne” zawierają wiele dodatkowych, zbędnych elementów uniemożliwiających analizę w programie BARWOSKAN. Poniżej przedstawiono przykłady próbek przed i po „wyczyszczeniu” tła (ryc. 11).
Ryc. 11. Przygotowanie próbek do badań w programie BARWOSKAN.
„Czyszczenie” próbek i nadawanie im pożądanego, białego tła można przeprowadzić w każdym zaawansowanym edytorze graficznym, takim jak: Photoshop, Gimp, Corel Draw, Paint, Edytor itp. Jeśli badana próbka nie zawiera „elementów śmieciowych”, a jedynym jej mankamentem jest „nie białe” tło, program BARWOSKAN umożliwia samoczynnie jego korektę. Aby uniknąć sytuacji, w której użytkownik (przez nieuwagę) skieruje do analizy próbkę nieposiadającą białego tła, program BARWOSKAN pozwala rozpocząć pracę dopiero po ocenie tła i jego korekcie, jeśli jest potrzebna. Korektę tła pokazano na poniższym przykładzie (ryc. 12).
W trakcie przeprowadzanej analizy program bada kolorystykę wszystkich pikseli wchodzących w skład linii graficznych. Klasyfikuje je do 3 kategorii nacisku i dokonuje ich wizualizacji, nadając odpowiednią barwę każdej strefie nacisku. Wyniki analizy są zapisywane w formie tabelarycznej charakterystyki liczbowej, wykresów i histogramów (ryc. 13, 14, 15, 16).
PROFILOSKAN to program profilometryczny
analizujący siłę nacisku narzędzia pisarskiego wzdłuż linii pomiarowej lub w wyznaczonych przez eksperta punktach badawczych zlokalizowanych w analogicznych miejscach graficznych badanych próbek.
W związku z tym program PROFILOSKAN dysponuje dwiema różniącymi się opcjami pracy, wybieranymi przez użytkownika w zależności od przedmiotu prowadzonej analizy. Są to dwie różne aplikacje: analiza liniowa i analiza wielopunktowa.
Analiza liniowa polega na badaniu i porównywaniu
wielkości nasycenia środka kryjącego (barwnika), odzwierciedlającego również naciskowość, w określonych przez eksperta punktach badawczych, w których program rysuje poziome, wspólne dla obu próbek linie przechodzące przez ich całą szerokość (praktycznie przez cały ekran). Są to tzw. „linie skanowania”. Punkty przecięcia linii skanowania z liniami graficznymi obu próbek są punktami
Ryc. 12. Korekta tła analizowanej próbki w programie BARWOSKAN.
Ryc. 15. Zapis wyników analizy w formie liczbowej i histogramowej w programie BARWOSKAN. Ryc. 14. Zapis wyników analizy w formie wykresów w programie BARWOSKAN.
badawczymi. Warunkiem prawidłowości analizy jest przybliżone, geometryczne i topograficzne, wzajemne „dopasowanie” próbek. Dopasowanie przeprowadza się manualnie, korzystając z siatek linii pomocniczych oraz skalowania i obrotu za pomocą kółka myszy. Z tego względu program ma zastosowanie głównie do analizy zapisów o zbliżonym obrazie pisma, np. do badania podpisów sfałszowanych przez naśladownictwo i odwzorowanie techniczne. Równocześnie z narysowaniem linii skanowania program automatycznie rysuje wykresy (linią przerywaną dla próbki A, linią ciągłą dla próbki B), kolorem zależnym od wybranej składowej RGB (czerwoną – R, zieloną – G, niebieską – B) lub czarną, jeśli wybrano średnią (RGB), co jest opcją domyślną. Wykresy te to tzw. „profilogramy” obrazujące wartości składowych: R, G, B lub średnie RGB w punktach badawczych w postaci charakterystycznych „pików”
wykresów oraz te same wartości dla wszystkich pikseli (łącznie z tłem próbek) leżących na linii skanowania. Zgodność próbek można badać, analizując każdy profilogram oddzielnie lub, co jest zalecane, nakładając profilogramy na siebie. Na podstawie nałożonych na siebie profilogramów można stwierdzić, czy odstępy między punktami badawczymi (pikami wykresów) są podobne w badanych próbkach, czy podobna jest ich liczba, czy nasycenie barwnika (naciskowość) jest zbliżone, wreszcie czy tło, na którym nakreślono próbki ma ten sam kolor, co niekiedy jest bardzo istotne, a trudne do wizualnej oceny bez wspomagania aparaturowego. W każdej analizie można wyznaczyć dowolną liczbę linii skanowania, uzyskując profilogramy dla każdej nowej lokalizacji tej linii. Przykład analizy liniowej w programie PROFILOSKAN zilustrowano na rycinie nr 17.
Profilogramy są narysowane na przezroczystych warstwach, co umożliwia nałożenie ich na siebie i łatwiejsze porównywanie. Można też prowadzić kolejne skanowania przy nałożonych profilogramach. Jeśli analiza jest uznana za zakończoną, należy
wybrać opcję „Weryfikacja zgodności” (automatyczna lub manualna) i postępować zgodnie z wyświetlanymi komunikatami.
Analiza wielopunktowa polega na badaniu
i porównywaniu wielkości nasycenia środka Ryc. 16. Zapis wyników analizy w formie wykresu i histogramu w programie BARWOSKAN.
kryjącego (barwnika), reprezentującego również naciskowość, w wyznaczonych (kliknięciami) przez eksperta punktach badawczych, zlokalizowanych w analogicznych miejscach graficznych badanych próbek. W zaznaczonym miejscu na linii pisma zostaje naniesiony numerowany punkt (piksel) pomiarowy, który jest centralnym pikselem dziewięciopikselowej matrycy pomiarowej. Pomiar średniego RGB dokonywany jest w całej matrycy stanowiącej „otoczenie” klikniętego piksela, jak na obrazie poniżej (ryc. 18).
Pomiar matrycowy (a nie np. tylko jednopikselowy) ma swoje uzasadnienie, gdyż kliknięcie w analogiczne miejsca linii graficznych porównywanych próbek jest praktycznie niemożliwe, szczególnie w przypadkach ekranów o dużej rozdzielczości i cienkich liniach graficznych. Jednopikselowy pomiar RGB byłby obarczony stosunkowo dużym błędem, natomiast pomiar matrycowy znacznie redukuje możliwość popełnienia takiego błędu. Po wyskalowaniu próbek, ich wypoziomowaniu i ustaleniu pożądanego położenia w oknach można przystąpić do właściwej analizy (przycisk „Start analizy”). Od tego momentu każde kliknięcie w obraz próbki powoduje narysowanie na niej kolejnego punktu pomiarowego. Jednocześnie wartości RGBśr zmierzone matrycowo na liniach graficznych są odwzorowywane na skali RGB znajdującej się poniżej okien próbek. Kolejno zaznaczane punkty są łączone odcinkami, tworzącymi linie łamane, charakteryzujące obraz analizy tego parametru między parami analogicznych punktów badanych linii graficznych. Poniżej ilustracja przebiegu analizy (ryc. 19).
Po wybraniu z menu opcji „Liczbowa weryfikacja zgodności” program wyświetla liczbowe wyniki analizy.
Opisane programy komputerowe w trakcie realizacji projektu zostały poddane testom walidacyjnym, które umożliwiły bieżącą ocenę działania opracowanych narzędzi i metod badawczych zarówno pod względem ich funkcjonalności i prawidłowości działania, jak i dopuszczalnej tolerancji pomiarów. Przykład wypełnionego arkusza walidacyjnego jednego z testów obrazuje rycina nr 20.
Ryc. 18. Schemat pomiaru matrycowego w analizie wielopunktowej programu PROFILOSKAN. Obszar niebieski to fragment fikcyjnej linii graficznej. Czerwona strzałka wskazuje punkt kliknięty (również czerwony). Piksele żółte to matryca. Wynikiem pomiaru jest
RGB średnie ze wszystkich 9 pikseli matrycy.
Przedstawione metody komputerowej analizy pisma stanowią dalsze rozwinięcie dotychczas funkcjonujących programów wspomagających proces badawczy w ekspertyzie pisma (zestaw programów GLOBALGRAF I). W założeniu ich twórców powinny przyczynić się do podniesienia poziomu ekspertyzy pismoznawczej i badań dokumentów. Umożliwią bowiem porównanie tak wartościowych i dystynktywnych właściwości grafizmu, jak cechy grafometryczne i motoryczne, odzwierciedlające osobnicze nawyki piszącego, zarówno w odniesieniu do warstwy strukturalno-geometrycznej, jak
i w sferze cieniowania i naciskowości pisma. Programy komputerowe rozszerzają zarazem spektrum analityczne, powiększając dotychczasowy katalog cech identyfikacyjnych pisma ręcznego. Tworzą w ten sposób nową jakość w ekspertyzie pismoznawczej i pozwalają na wykorzystanie do analizy cech parametrów liczbowych, co w oczywisty sposób przekłada się na podniesienie poziomu obiektywizacji badań identyfikacyjnych.
Źródła rycin: Krystyn Łuszczuk Bibliografia
1. Andrzejkowicz M., Półautomatyczny pomiar
podpisu, [w:] Kryminalistyczna ekspertyza pismoznawcza a grafologia. Materiały X Wrocławskiego Sympozjum Badań Pisma, Wrocław 19-21 czerwca 2002 r., red. Z. Kegel,
Wrocław 2003.
2. Buquet A., Lʼexspertise des écritures
manuscrites, wyd. Masson, Paris, Milan,
Barcelone, Bonn 1991.
3. Dziedzic T., Fabiańska E., Kunicki M., Zadora G., Graphlog – komputerowy system
wspomagający badanie cech pisma ręcznego,
[w:] Wpływ badań eksperymentalnych na
wartość dowodową ekspertyzy dokumentów. Materiały XII Wrocławskiego Sympozjum Badań Pisma, Wrocław 7 – 9 czerwca 2006,
red. Z. Kegel, Uniwersytet Wrocławski, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii, Katedra Kryminalistyki, Wrocław 2008.
4. Fabiańska E., Postęp w badaniach pisma ręcznego i dokumentów, [w:] Postępy
w naukach sądowych: w osiemdziesięciolecie powstania Instytutu Ekspertyz Sądowych im. prof. dra Jana Sehna: ku pamięci dyrektora Aleksandra Grzegorza Głazka a uwadze współczesnych i przyszłych pokoleń, opr.
M. Kała, Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sądowych, Kraków 2009.
5. Fajer L., Ewolucja metod badań identyfikacyjnych pisma ręcznego (autoreferat),
Uniwersytet Śląski, Wydział Prawa i Administracji, rozprawa doktorska nr 79, Katowice 1981.
6. Feluś A., Poziom integracji pisma oraz jego
znaczenie dla kryminalistyki i psychologii,
Warszawa 1991.
7. Girdwoyń P., Opinie z zakresu badań
pismoznawczych w orzecznictwie wybranych państw europejskich, [w:] Logiczne podstawy opiniowania ekspertyz dokumentów a praktyka. Materiały XI Wrocławskiego Sympozjum Badań Pisma, Wrocław 16–18 czerwca 2004, red. Z.
Ryc. 20. Przykład wypełnionego arkusza walidacyjnego testów mających na celu określenie dopuszczalnych odchyleń pomiarowych w programie BARWOSKAN.
Kegel, wyd. Uniwersytet Wrocławski, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii, Katedra Kryminalistyki, Wrocław 2006.
8. Goc M., Łuszczuk A., Łuszczuk K., Tomaszewski T., Wykorzystanie grafometrii komputerowej
w badaniach identyfikacyjnych pisma ręcznego i podpisów – komunikat z realizacji projektu rozwojowego, [w:] Znaczenie aktualnych metod badań dokumentów w dowodzeniu sądowym. Materiały XIV Wrocławskiego Sympozjum Badań Pisma, red. Z. Kegel, R. Cieśla, Wrocław
2012.
9. Goc M., Współczesny model ekspertyzy
pismoznawczej. Wykorzystanie nowych metod i technik badawczych, Warszawa-Szczecin
2016.
10. Goc-Ryszawa B., Zastosowanie metod
komputerowych w ekspertyzie pismoznawczej / w praktyce opiniodawczej Polskiego Towarzystwa Kryminalistycznego/, praca
magisterska (niepublikowana) pod kierunkiem prof. dr hab. K. Sławika, Uczelnia Łazarskiego, Warszawa 2012.
11. Hecker M.R., Foresische
Handschriftenunter-schung. Eine systmatische Darstellung von Forschung, Begutachtung Und Beweiswert,
Kryminalistik Verlag, Heidelberg 1993.
12. Hołyst B., Osiągnięcia techniki kryminalistycznej
u progu XXI wieku, [w:] Nauka wobec przestępczości. Księga ku czci Profesora Tadeusza Hanauska, red. J. Błachut,
M. Szewczyk, J. Wójcikiewicz, Kraków 2001. 13. Koziczak A., Analiza pojęcia krzywizny
w pismoznawstwie, [w:] Problematyka dowodu z ekspertyzy dokumentów, t. I, red. Z. Kegel,
Uniwersytet Wrocławski, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii, Katedra Kryminalistyki, Wrocław 2002. Koziczak A., Ewolucja
metod pomiarowych w pismoznawstwie,
[w:] Problematyka dowodu z ekspertyzy
dokumentów, t. I, red. Z. Kegel, Uniwersytet
Wrocławski, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii, Katedra Kryminalistyki, Wrocław 2002.
14. Koziczak A., Poziom subtelności struktur
graficznych a dokładność metod pomiarowych,
[w:] Problematyka dowodu z ekspertyzy
dokumentów, t. I, red. Z. Kegel, Uniwersytet
Wrocławski, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii, Katedra Kryminalistyki, Wrocław 2002.
15. Leśniak M., Wartość dowodowa opinii
pismoznawczej, wyd. B.S. Training, Pińczów
2012.
16. Locard E., Dochodzenie przestępstw według metod naukowych, tłum. R. Merson,
E. Wiśniewski, Łódź 1937.
17. Locard E., Les faux en écriture et leur expertise, Payot, Paris 1959.
18. Łuszczuk A., Łuszczuk K., Grafometria
komputerowa, [w:] Co nowego w kryminalistyce – przegląd zagadnień z zakresu zwalczania przestępczości, red. E. Gruza, M. Goc,
T. Tomaszewski, wyd. Polskie Towarzystwo Kryminalistyczne, Stowarzyszenie Absolwentów Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010.
19. Moszczyński J., Subiektywizm w badaniach
kryminalistycznych. Przyczyny i zakres stosowania subiektywnych ocen w wybranych metodach identyfikacji człowieka, Olsztyn 2011.
20. Owoc M., Cechy niezależne i cechy zależne
w badaniach identyfikacyjnych pisma ręcznego,
[w:] Problematyka dowodu z ekspertyzy
dokumentów, t. I, red. Z. Kegel, Uniwersytet
Wrocławski, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii, Katedra Kryminalistyki, Wrocław 2002.
21. Ptak R., Wybrane aspekty technicznego
pomiaru cech pisma ręcznego dokonywanego przez systemy komputerowe, [w:] Logiczne podstawy opiniowania ekspertyz dokumentów a praktyka. Materiały XI Wrocławskiego Sympozjum Badań Pisma, Wrocław 16–18 czerwca 2004, red. Z. Kegel, wyd. Uniwersytet
Wrocławski, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii, Katedra Kryminalistyki, Wrocław 2006.
22. Tarnawski D., Nowicki J., Wykorzystanie
programów graficznych do wizualizacji wyników badań przerobionych dokumentów, [w:]
„Problemy Kryminalistyki” 1999, nr 226. 23. Widła T., Identyfikacja rękopisów metodą
statystyczną, [w:] „Problemy Kryminalistyki”
1981, nr 151-152.
24. Zhang B., Srihari S.N., Binary vector dissimilarity measures for handwriting identification, http:// www.cedar.buffalo.edu/~srihari/papers/DRR03-Binary.pdf, 11.10.2014 r.
25. Źródło: http://www.ictshop.pl/nasza_oferta/ signaturix/, 20.11.2014 r.
Projekt nr DOBR-BIO4/038/13297/2013 pt. „Pomiarowe narzędzia wspomagające analizę pisma ręcznego i podpisów” finansowany przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju w ramach konkursu nr 4/2013 na rzecz bezpieczeństwa i obronności państwa.
