Lokalizacja biur podróży na terenie Łodzi

A R T Y K U Ł Y

- A R T I C L E S

- P A P E R S

„TURYZM ” 1996, t. 6, z. 1

Dorian Grzelka

LO K A LIZA C JA BIUR PODRÓŻY NA TER EN IE LODZI

LA LO CA LISA TIO N DES AG EN CES DE V O Y A G ES SUR LE TERRAIN DE ŁÓ D Ź

LO C A LISA TIO N OF TR A V EL AGENCIES IN ŁÓDŹ

Opracowanie zawiera rezultaty badania, którego celem było poznanie lokalizacji biur turystycznych na terenie Łodzi oraz określenie i analiza czynników o niej decydu­ jących.

1. WSTĘP

„Lokalizacja” oznacza położenie obiektu w przestrzeni względem innych je j elem entów . Pojęcie to obejm uje cztery składowe: obiekt zlokalizow any (w tym przypadku biuro turystyczne), m iejsce lokalizacji (lokację), cel oraz m otywy (czynniki) lokalizacji (Słownik..., 1982). W artykule tym zostaną om ów ione w szy­ stkie te elem enty.

B iura podróży odgryw ają obecnie znaczną rolę w dystrybucji produktu tu­ rystycznego, który stanowi ofertę ich sprzedaży. S ą one głównym pośrednikiem między klientem -turystą a dobram i, tow aram i i usługam i stanow iącym i produkt turystyczny. Jednocześnie biura podróży w w iększości są ściśle zw iązane z ob­ szaram i generującym i ruch turystyczny. Dlatego też ważnym problem em je s t zbadanie i analiza cech w arunkujących ich lokalizację na terenie dużego m iasta, jakim je s t Łódź. Jest to zadanie ważkie, zw łaszcza że zagadnienie to nie zaz­ nacza się w w yraźny sposób w literaturze dotyczącej zarów no lokalizacji usług, ja k i geografii turyzm u. M ożna postaw ić też tezę, iż biura turystyczne skupiają się w dzielnicy centralnej (CBD - C entral Business D istrict), będąc jed n o cz e­ śnie same je j w yznacznikiem .

2. BIURO TURY STY CZN E

W zrost aktyw ności turystycznej w XIX w. wywołał pojaw ienie się biur pod­ róży. Przełom ow y był rok 1841, kiedy to Thom as Cook zorganizow ał wycieczkę kolejow ą na trasie L eicester-L ughborough. Fakt ten w literaturze przedm iotu uw aża się za narodziny pierw szego biura turystycznego, choć ju ż w starożytnym Rzym ie kancelaria cesarska dysponow ała osobliwym działem - Państw ow ym Biurem Podróży (O fficium de Facere Evectionem). Z usług Towarzystwa Cooka poza Brytyjczykam i korzystali rów nież m ieszkańcy w ielu innych państw , nie tylko europejskich. W roku 1876 pow stała w Anglii firma W agons Lits, która połączyła się w 1929 r. z Tow arzystw em Cooka. W innych krajach biura pod­ róży tw orzyły się w różnych okresach. W N iem czech pierw sze pojaw iły się w latach 1842 i 1863 w B erlinie, we W łoszech w 1897 r. w Rzymie. W Stanach Zjednoczonych A m erican Express zorganizow ano dopiero w 1918 r. na bazie drobnych przedsiębiorstw , powstałycli w latach osiem dziesiątych i dziew ięć­ dziesiątych XIX stulecia ( W a r s z y ń s k a , J a c k o w s k i 1979).

B iura turystyczne w Polsce zaczęły pow staw ać na przełom ie XIX i XX w. Były to w w iększości przedstaw icielstw a linii żeglugow ych zajm ujących się przew ozem em igrantów (np. C unart & W hite Star Line, Hapag, N ord D eutscher Loyd). Głów nym terenem ich działalności była Galicja. N iektórzy agenci usa­ m odzielniali się tw orząc w łasne, „polskie”, biura podróży.

Pierw szym biurem turystycznym w nowoczesnym tego słow a znaczeniu był w Polsce „O rbis”, pryw atna spółka założona w 1923 r. we Lwowie. Po przenie­ sieniu do W arszaw y w 1929 r. i wykupieniu w 1933 r. przez państw o w iększości akcji stała się ona w ielkim przedsiębiorstw em funkcjonującym do dziś. O prócz tego w okresie m iędzyw ojennym powstały: delegatura na Polskę W agons Lits/Cook, Poltur - biuro podróży PTTK, Icar, Frankpoł, Spółdzielnia T urysty­ czno-W ypoczynkow a Grom ada.

Po II w ojnie światowej do 1956 r. działało tylko BP Orbis. N astępnie pow ­ stały: BTM Juventour, BPiT Alm atur, SBT Turysta, PPISiT Sports-Tourist, biu­ ra podróży PTTK i PZM ot, OST G rom ada (reaktyw ow ana w 1957 r.), BTC C am ptur, BUT Harctur, B PiT Logostur i inne. W latach osiem dziesiątych roz­ począł się proces tw orzenia pryw atnych biur turystycznych.

W 1938 r. na terenie Łodzi istniało pięć biur podróży. Były to: W agons Lits/C ook, O rbis, Argos, Frankpoł, Poltur. Po II w ojnie światowej tak ja k na te­ renie kraju, tak i na obszarze Łodzi liczba biur podróży zw iększała się w raz ze w zrostem ruchu turystycznego i zmianami w sytuacji polityczno-ekonom icznej Polski prow adzącym i w kierunku gospodarki rynkow ej. Zm ieniało się rów nież w czasie ich rozm ieszczenie na terenie m iasta. Do jeg o analizy w ybrano trzy la­ ta: 1981,1991 , 1994.

Do roku 1981 działało w Łodzi 10 biur turystycznych. Dalszych 5 powstało w latach 1981-1988. W 1991 r. zarejestrow anych było ponad 60 biur podróży.

W wyniku kw erendy przeprow adzonej w 1994 r. stw ierdzono, że istniało wtedy ju ż 198 biur. K w erenda objęła ich stan praw no-organizacyjny, rok założenia, charakter i w yposażenie zajm ow anego lokalu, w ielkość zatrudnienia oraz zakres św iadczonych usług tuiystycznych.

Z pow yższych danych wynika, iż w latach 1981-1991 nastąpił ponad sześ­ ciokrotny w zrost liczby biur podróży, a 1991-1994 trzykrotny. Gdy w latach

1989-1991 tw orzyło się średnio w ciągu roku 16 nowych biur, to 1992-1994 po 45 (jednak w 1994 r. tylko 6). N ajw ięcej biur turystycznych pow stało więc w 1992 i 1993 r.

W śród liczby 198 biur duża ich część je s t słaba ekonom icznie i będzie m u­ siała zniknąć z rynku. N iektóre z nich ratując się przed up adłością prow adzą działalność turystyczną razem z handlow ą (staje się ona czasem w iodąca), bądź pracują sezonow o - w okresie letnim. Jednocześnie należy w spom nieć, że okre­ ślenie liczby biur podróży działających w danych latach je s t trudne, co wynika z dużej płynności w ich pow staw aniu, działalności i likwidacji, zakładania biur, lecz nie podejm ow ania przez nie działalności usługow ej, prow adzenia dodatko­ wo obsługi turystycznej przez niektóre inne firmy.

W biurach podróży w 1994 r. pracow ało na stałe 675 osób (średnie zatrud­ nienie w ynosiło na jed n o biuro ok. 3 osoby), gdy w 1991 r. ok. 500 osób (śre­ dnie zatrudnienie na jed n o biuro przekraczało 15 osób). Taka sytuacja spow odo­ wana została pow staniem wielu jed n o - i dw uosobow ych przedsiębiorstw oraz redukcją zatrudnienia w dużych firmach. Angażuje się też wielu pracow ników sezonow o i na pół etatu.

W 1990 r. łódzkie biura podróży obsłużyły 307,7 tys. osób (M a t c z a k 1994), gdy w 1993 r. 221,1 tys. osób, nastąpił więc spadek o 28,1% . Jest to zjaw isko bardzo niekorzystne, w pływ ające na rentow ność tych jedn ostek (śre­ dnio na je d n o biuro w 1990 r. przypadało 4884 klientów , gdy w 1993 r. 1116). W 1990 i 1993 r. w iększość osób obsłużonych stanowili turyści korzystający z oferty zagranicznych w yjazdów (głów nie tanich o niskim standardzie), bo od­ pow iednio 160,3 tys. (52,1% ) i 119,8 tys. osób (54,0% ).

3. LOKALIZACJA BIUR TURYSTYCZNYCH

W celu analizy zm ian w lokalizacji biur turystycznych na terenie Łodzi w wyżej w ym ienionych latach (w badaniach brano pod uwagę fakt istnienia biu­ ra) posłużono się następującym i m etodam i. W yliczono i zaznaczono na m apie takie m iary centrograficzne, jak: średnie arytm etyczne przestrzenne - Sc (cen- troidy) i m ediany przestrzenne - MEp. Jako m iarę rozrzutu przestrzennego za­ stosow ano odległość s ta n d a r d o w ą -SD. O bliczono j ą wg wzoru:

• 2 * 2 • • • •

gdzie: s x i s są w ariancjam i w spółrzędnych południkow ych i rów noleżniko­ wych układu punktów . B iura zlokalizow ano na planie Łodzi, na który nałożona została siatka z układem w spółrzędnych. N a podstaw ie w yznaczonych wartości rzędnych i odciętych w yliczono wyżej w ym ienione współczynniki. Zastosow a­ no też m etodę koncentracji. W yraża się ona m. in. stosunkiem koncentracji K w yliczonym wg wzoru:

K = | 1 y + M ; )

5 0 0 0 ^ 2

gdzie: s: - pow ierzchnia urbanistycznej jednostki osiedlowej w yrażona w pro­ centach, M (. - kum ulow any odsetek liczby biur podróży w jed no stce i, M - kum ulow any odsetek liczby biur podróży w jednostce poprzedzającej i. Dla ro­ ku 1994 sporządzono m apę koncentracji, za podstaw ę której przyjęto podział Łodzi na urbanistyczne jednostki bilansow e. D la wszystkich lat zestaw iono m a­ py w ykonane m etodą punktow ą przedstaw iające rozm ieszczenie biur.

Rys. 1. Ruch centroidu i mediany przestrzennej biur podróży na terenie Łodzi w iatach 1981-1994: 1 - centroid, 2 - mediana przestrzenna

Dessin 1. Le mouvement du centroide et de la médiane spatiale des agences de voyages sur le terrain de Łódź dans les années 1981-1994: 1 - centroide, 2 - médiane spatiale

Z przeprow adzonej analizy wynika, iż w raz ze wzrostem liczby biur podróży w latach 1981-1994 zm ieniała się lokalizacja ich m ediany przestrzennej i cen­ troidu w przestrzeni m iejskiej Łodzi (rys. 1). W 1981 r. m ediana przestrzenna i centroid znajdow ały się bardzo blisko siebie na działce budow lanej u zbiegu ulic Piotrkow skiej i R. Traugutta, w pobliżu BP O rbis i PTTK. W 1991 r. m e­ diana przestrzenna przesunęła się o 100 m na wschód w zdłuż ul. R. Traugutta, a środek ciężkości o 300 m na południow y wschód w kierunku ul. J. Tuwim a. W 1994 r. centroid znajdow ał się 250 m na południow y zachód przy ul. A. Stru­ ga, w połow ie drogi m iędzy P iotrkow ską a al. T. K ościuszki, natom iast m ediana przestrzenna 300 m na południow y zachód, na ul. Piotrkowskiej m iędzy pasa­ żem R ubinsteina a ul. A. Struga.

G eneralną ten dencją ja k ą m ożna zauw ażyć je s t w ędrów ka centroidu i m e­ diany przestrzennej w kierunku południowym m iasta, w pierw szym przypadku o 450 m, a w drugim o 300 m. Tak więc w iększość nowych biur turystycznych lokowana je s t cały czas w znaczniejszej części w południow ych dzielnicach m iasta, z tym że w 1991 r. bardziej w południow o-w schodnich, a w 1994 r. bar­ dziej w południow o-zachodnich. W iększa rozpiętość w przesunięciach centroi­ du spow odow ana je s t tym, że je s t on bardziej w rażliw y na wartości skrajne od m ediany przestrzennej.

O dległość standardow a D S m ierzy dyspersję odległości wszystkicli biur na terenie Lodzi od ich centroidu. D yspersja ta rośnie w raz z rozprzestrzenianiem się biur turystycznych na obszarze m iasta. W 1981 r. w artość D S w ynosiła 0,73 km, a w 1991 i 1994 r. odpow iednio 1,35 km oraz 1,87 km. T ak w ięc śre­ dnia odległość statystycznego biura od średniej arytm etycznej przestrzennej w zrosła m iędzy rokiem 1981 a 1994 o 1,14 km.

Zm ianom w badanym okresie ulegała też koncentracja biur podróży, która zm niejszała się. G dy w 1981 r. w spółczynnik koncentracji K w ynosił 0,991, to w roku 1991 - 0,980, a 1994 - 0,939. Jednak we w szystkich tych trzech przy­ padkach koncentracja je s t bardzo wysoka.

W 1981 r. 100% (10) biur podróży znajdow ało się na obszarze trzech śród­ m iejskich jed n o stek urbanistycznych położonych w zdłuż ul. Piotrkowskiej - 401, 406, 407, których obszar stanowi 1,3% pow ierzchni Lodzi. W 1991 r. na terenie tych jed n o stek m ieściło się 74,54% (47) biur turystycznych, a w 1994 ju ż tylko 55,63% (110). W 1991 r. biura podróży rozprzestrzeniły się na ob­

szarze m iasta na najbliższe osiem nadal położonych centralnie jedn ostek urba­ nistycznych, jednocześnie nie w ystępow ały one na 95,7% powierzchni Łodzi (rys. 2). W 1994 r. nastąpił dalszy proces dekoncentracji położenia biur turysty­ cznych. N ie w ystępow ały one ju ż tylko na 76,8% pow ierzchni Łodzi (rys. 2, 3). Rozprzestrzeniły się one w niew ielkim stopniu na obszary nowych osiedli m ie­ szkaniow ych (R etkinia, Radogoszcz, D ąbrow a, W idzew W schód). Jednocześnie jed n ak na terenie tych samych jed nostek co w 1991 r. znajdow ało się 72,46%

Rys. 2. Rozmieszczenie biur podróży na terenie Łodzi w latach 1981-1994

Dessin 2. La localisation des agences de voyages sur le terrain de Łódź dans les années 1981-1994

N a podstaw ie wyżej przedstaw ionych danych m ożna stw ierdzić, że biura tu­ rystyczne są ściśle zw iązane z centrum m iasta. W iększość zlokalizow ana była w 1994 r. w obrębie dzielnicy Śródm ieście - 57,6% to je s t 114 (w 1990 r. aż 90 %). Potw ierdzeniem tych spostrzeżeń je s t fakt, iż centroid biur podróży

2 0 4 0 6 0 6 0 100 % POW IERZCHNI

Rys. 3. Stopień koncentracji biur turystycznych na terenie Łodzi w 1994 r.

w 1994 r. położony je s t bardzo blisko - 75 m na zachód - od centroidu w yzna­ czającego centrum Łodzi (znajduje się on na skrzyżow aniu ul. Piotrkowskiej z ul. A. Struga i J. Tuw im a) i tak ja k on przem ieszcza się w kierunku południo­ wym.

Ś rodek graw itacji oznaczający centrum Łodzi w yznaczono biorąc pod uw a­ gę instytucje św iadczące usługi wyższego rzędu, tj. banki i ubezpieczenia, insty­ tucje naukow e, kliniki i w yspecjalizow ane szpitale, w ym iar spraw iedliw ości, środki m asow ego przekazu, centrale w ielkich biur, kom unikację i łączność, kul­ turę, adm inistrację sensu largo i inne instytucje o charakterze w ielkom iejskim (W o I a n i u k 1994). W dzielnicy centralnej koncentrują się też najbardziej reprezentacyjne dom y tow arow e i specyficzne sklepy.

W 1993 r. przeprow adzono inw entaryzację placów ek handlow ych, usługo­ wych i pozostałych instytucji. W yznaczone w ten sposób centrum handlow o- -uslugow o-instytucjonalne obejmowało obszar zamknięty ulicami: O g ro d o w ą- P ółnocną-K iliń sk ieg o -Ż w irk i i W igury-K ościuszki-M ickiew icza-Ż erom skiego- L egionów -G dańską. N a tym terenie znajdow ało się w 1994 r. 100 (51% ) biur turystycznych.

T a b e l a ! Rozmieszczenie biur podróży wg kryterium bezpośredniości stosunku do klienta

na terenie Lodzi w 1994 r.

La localisation des agences de voyages sur le terrain de Lódź selon le critère du contact direct avec le client en 1994

3iura w poszczególnych strefach Biura wg bezpośredniości stosunku do klienta 0,0-1 ,5 km II 1,5-3,0 km 111 3 ,0 -6 ,0 km razem

liczba % liczba % liczba % liczba %

1. Detaliści 32 26,0 27 79,4 32 78,0 91 46,0 2. 0 profilu mieszanym a) p ro ducent-hurtow nik-91 74,0 7 20,6 9 22,0 107 54,0 —detalista 11 8,9 - - - - 11 5,6 b) hurtow nik-dctalista 6 4,9 - - - - 6 3,0 c) producent-detalista 74 60,2 7 20,6 9 22,0 90 45,4 Ogółem 123 100,0 34 100,0 41 100,0 198 100,0

C entrum m iasta w yróżnia się spośród innych terenów m iejskich koncen­ trac ją unikalnych instytucji usługowych, obejm ujących sferę życia politycznego i adm inistracyjnego, gospodarczego, społecznego, kulturalnego, rozryw kow ego, do b rą do stępnością kom unikacyjną. Jest m iejscem spotkań zarów no św iata biz­ nesu, ja k i całego społeczeństw a przybyw ającego tu w określonym celu. Jest

tym osobliw ym „forum ” życia miejskiego, w którym dochodzi do w ym iany dóbr, myśli, zaspokajania potrzeb podstaw ow ych ja k i w yższego rzędu. Tutaj także tw orzy się specyficzny klim at m iasta (W o I a n i u k 1994).

C hoć w dzielnicy śródm iejskiej typu „ city” m ieszka na stale m ała liczba ludności, to dużo osób pracuje tu i dojeżdża codziennie, by załatw ić sw oje spra­ wy. N a ul. Piotrkow skiej, która je s t o sią „łódzkiego C B D ”, koncentruje się naj­ w iększy w tym m ieście ruch pieszy z uwagi na nagrom adzenie instytucji typu w ielkom iejskiego. W 1992 r. m ieściło się tu: 12 placów ek prow adzących dzia­ łalność finansow o-ubezpieczeniow ą, 19 w zakresie ochrony zdrow ia, 14 ośw iaty i w ychow ania, 2 kultury i sztuki, 3 łączności oraz 8 naukow ych. Ponadto uloko­ w ały się tu 33 restauracje, 365 sklepów różnej branży i innych obiektów pro­ w adzących działalność handlow ą ( P a c h o l c z y k 1993). Z najduje się tam rów nież znaczna liczba biur podróży, bo 44 (22,2% ). Szczególna koncentracja w idoczna je s t na odcinku od pl. W olności po al. J. Piłsudskiego.

Rys. 4. Liczba biur podróży w zależności od odległości od wyznaczonego środka ciężkości Dessin 4. Le nombre des agences de voyages selon l'éloignement du centre de gravité fixé

R easum ując m ożna stw ierdzić, że w iększość biur podróży pełni funkcje cen­ tralne, w ielkom iejskie i skupiając się w dzielnicy typu „city" m oże stać się je d ­ nym z je j w yznaczników . Spow odow ane je s t to tym, iż centrum m iasta z uwagi na duży ruch i pełnione funkcje je s t teoretycznie najlepszym m iejscem do lo­ kalizacji tego typu instytucji usługowych ja k biura podróży.

R ozm ieszczenie biur turystycznych na terenie Łodzi zanalizow ano też w za­ leżności od odległości od w yznaczonego środka ciężkości dla trzech badanych lat: 1981, 1991, 1994 (rys. 4 , tab. I I ). W tym celu w yznaczono trzy strefy, które w form ie coraz w iększych pierścieni o kalają dzielnicę śródm iejską. Za strefę I

Liczba biur podróży w poszczególnych strefach odległości w zależności od daty pow stania Le nombre des agences de voyage dans les zones particulières de distance selon la date de fondation

B iura w poszczególnych strefach

I II III

Data 0,0 -1 ,5 km 1,5-3,0 km 3 ,0 -6 ,0 km razem

pow stania kumulowane kumulowane kum ulowane kum ulowane

liczba % liczba % liczba % liczba %

liczba % liczba % liczba % liczba %

do 1981 10 8,1 10 8,1 - - - 10 8,1 10 8,1

1982-1988 5 4,1 15 12,2 - - - 5 4,1 15 12,2

1989-1991 32 26,0 47 38,2 13 38,3 13 38,2 3 7,3 3 7,3 48 24,2 63 36,4

1992-1994 76 61,8 123 100,0 21 61,8 34 100,0 38 92,7 41 100,3 136 68,1 198 100,0

-przyjęto okrąg o prom ieniu 1,5 km od centroidu, druga (II) - przejściow a - za­ w iera się m iędzy okręgam i o prom ieniach 1,5-3 km, trzecia (III) - dużych osie­ dli m ieszkaniow ych - znajduje się w odległości 3 -6 km w linii prostej od cen­ troidu. Powyżej 6 km od niego biura podróży nie występują. A nalizując rys. 4

i tabelę I m ożna stw ierdzić, że podczas rozwoju przestrzennego i ilościow ego biur turystycznych na terenie m iasta, w okręgach położonych centralnie spada ich procentow y udział, a liczba bezw zględna rośnie.

Na tej podstaw ie m ożna wysnuć w niosek, że zjaw isko rozprzestrzeniania się biur turystycznych na obszarze m iasta je s t procesem dyfuzji innowacji. W ym a­ ga to jed n ak przyjęcia założenia, iż elem entem podlegającym dyfuzji je s t atrak­ cyjność różnych jeg o obszarów jak o m iejsca lokalizacji biur podróży. Jest to jed n o cześn ie proces ekspansji, tzn., że zjaw isko podlegające dyfuzji nie zanika na obszarze początkow ym , lecz zw ykle nasila się oraz rozprzestrzenia na inne tereny. M odele dyfuzji były z pozytywnym i rezultatam i wykorzystane m. in. przez T. H agerstranda do badań rozchodzenia się innow acji z dziedziny rolnic­ twa, przez J. C olem ana, który zajął się szybkością rozprow adzania nowych le­ karstw , J. Ł obodę do badań procesu upow szechniania się telew izji w Polsce w latach 1961-1968.

Proces dyfuzji inform acji w ykazuje charakterystyczne praw idłow ości czaso­ we i przestrzenne. Jego ogólny schem at logiczny w odniesieniu do biur turys­ tycznych m ożna przedstaw ić w poniższy sposób. Początkow o liczby osób, które odebrały inform ację, w zrastają powoli - powoli rośnie liczba biur podróży, np. z 10 w 1981 r. do 15 w 1988 r. Z upływem czasu, w m iarę ja k w zrasta liczba źródeł, zw iększanie się liczby odbiorców ulega przyspieszeniu - liczba biur tu ­ rystycznych w zrasta z 63 w 1991 r. do 192 w 1993 r. W końcowym okresie po­ zostaje tylko niew iele osób, do których inform acja jeszcze nie dotarła. D ociera­ nie do nich, z powodu słabszych kontaktów, je s t pow olne. W 1994 r. powstało ju ż tylko 6 biur turystycznych. Taki przebieg procesu dobrze opisuje krzywa s-kształtna, to je s t krzywa logistyczna (rys. 5). O dpow iada to sytuacji, w której każdy zw olennik nowości przekazuje j ą w jedn o stce czasu pewnej stałej liczbie osób, przy czym niektóre ju ż są zw olennikam i nowości. Otrzym ujem y przy tym założeniu następujące rów nanie różniczkow e (C o 1 e m a n 1968):

- = K x ( N - x ) dx

gdzie: K - stała dyfuzji (w spółczynnik proporcjonalności), N - całkow ita liczba populacji, x - liczba osób będących zw olennikam i nowości w czasie I. C ałkując i przyjm ując warunki początkow e, gdzie x = 1, t = 0, w ostatecznej postaci do­ staniemy:

Rys. 5. Wzrost liczby biur podróży na terenie Łodzi w latach 1981-1994. 1 - krzywa rzeczywista, 2 - krzywa teoretyczna

Dessin 5. L'accroissement du nombre des agences de voyages sur le terrain deŁódzl dans les années 1981-1994. 1 - courbe réelle, 2 - courbe théorique

W m iarę rozw oju procesu dyfuzji zm ienia się rów nież jeg o przebieg prze­ strzenny. Początkow o najw ięcej przekazów inform acji m a m iejsce w pobliżu środka przestrzeni. B iura turystyczne pow stają w najbliższym otoczeniu dzielni­ cy centralnej w strefie drugiej. Później, w okresie szybkiej dyfuzji, wyrażonej przez środkow y odcinek krzywej, liczba przekazów w pobliżu środka m aleje, w zrasta natom iast w raz z odległością. Biura podróży urucham iane są w strefie trzeciej (rys. 2). W końcow ym okresie w zrost przekazów w e w szystkich częś­ ciach przestrzeni je s t mniej w ięcej rów nom ierny. Te trzy fazy procesu dyfuzji nazyw a się odpow iednio: fazą początkow ą, rozprzestrzeniania i zagęszczania. O becnie proces ekspansji biur turystycznych na terenie Lodzi znajduje się na przełom ie fazy rozprzestrzeniania i zagęszczania.

N a rysunku 5 porów nano dw ie krzywe, je d n ą obrazującą rzeczyw isty rozwój biur turystycznych na terenie Łodzi i drugą ukazującą teoretyczne tem po ich pow staw ania, w yliczone w g przedstaw ionego w cześniej wzoru. Przy czym za stałą k przyjęto w artość 1/550, a za punkt w yjścia analizy rok 1981, kiedy to is­ tniało 10 biur podróży. Z wykresu tego widać, iż krzywa rzeczyw ista w ykazuje znaczne odchylenie od teoretycznej. W roku 1988 pow inno działać 100 biur tu­ rystycznych, je st ich tylko 15, w 1991 — 161, a nie 63. W latach następnych obie funkcje stopniow o zb liżają się do siebie, by w 1994 r. osiągnąć tę sam ą w iel­ kość w yrażającą liczbę biur rów ną 198.

M ożna w ysunąć w niosek, że proces dyfuzji został zdeform ow any na skutek działania ja k ie jś bariery. Przyjm ując za kryterium m alejącą skalę blokow ania, R. S. Yuill w yróżnił cztery ich typy : I - bariera supcrabsorbująca, absorbuje dyfuzję i niszczy źródło transm isji; II - bariera absorbująca, absorbuje dyfuzję nic oddziałując na źródło transm isji; III - bariera odbijająca, nie absorbuje dy­ fuzji, lecz pozw ala ośrodkow i transm itującem u na now ą dyfuzję w tej sam ej ge­ neracji; IV - bariera odchylająca, nie absorbuje dyfuzji, ale skierow uje j ą do innego m iejsca, najbliższego w stosunku do środka transm isji (D o m a ń s k i 1987).

Do 1981 r. działała bariera absorbująca, dalej do 1988 r. odbijająca. Po tym roku nie nastąpił od razu gw ałtow ny wzrost liczby biur turystycznych, gdyż oprócz opóźnień w dyfuzji innowacji spow odow anych przez bariery, w ystępują opóźnienia w przysw ajaniu inform acji ju ż otrzym anych. Ich adaptacja nigdy nie następuje natychm iast. Zw ykle m ożna wyróżnić grupę w czesnych innow atorów i grupę opieszałych. Innow acje m ogą też być nie przysw ajane, jeśli podejm ujący decyzje uznają, że są ekonom icznie nieuzasadnione. Praw dopodobieństw o przy­ sw ojenia je s t dodatnio skorelow ane z efektyw nością innowacji. Zm niejsza się, gdy w ym aga ona w ielkich inwestycji (D o m a ń s k i 1987).

W 1982 r. zapoczątkow ano reform ow anie gospodarki, co wpłynęło na m e­ chanizm kreow ania nowych przedsiębiorstw turystycznych. C zęść z nich po­ w stała na skutek podziału na m niejsze jednostki firm ju ż istniejących. W tym czasie rozpoczął się też proces tw orzenia prywatnych biur turystycznych (Inter- tour sp. z o.o. - data pow stania 1982). Funkcjonow ały one początkow o jed nak na podstaw ie starych nieaktualnych przepisów prawnych: np. o ustaw y z 18 lipca 1974 r. o wykonyw aniu handlu oraz niektórych rodzajów działalności przez jed n o stk i gospodarki nieuspołecznionej. M ogły one prow adzić organiza­ cję tylko turystyki krajow ej. N atom iast w zakresie zagranicznej turystyki w y­ jazdow ej w ystępow ały w roli akw izytorów na imprezy uspołecznionych biur po­ siadających odpow iednie upraw nienia. N a skutek tych trudności liczba biur po­ dróży rosła w ięc wolno. Sytuacja ta radykalnej zm ianie uległa dopiero po w ej­ ściu w życie ustaw y z 28 grudnia 1988 r., nr 41, poz. 324, której art. 1 m ówi, że podejm ow anie działalności gospodarczej je s t wolne i dozw olone każdem u na równych praw ach. Spow odow ało to początkow o przyspieszanie tw orzenia się nowych biur, a od 1991 r. lawinowy ich wzrost.

M odel dyfuzji innowacji może też być w ykorzystany do program ow ania rozw oju badanych zjaw isk. Z przedstaw ionego tutaj wykresu (rys. 5) wynika, iż nasycenie przestrzeni Łodzi biuram i podróży nastąpi po roku 2000 na poziom ie ok. 220 przedsiębiorstw , jeśli nie zm ienią się obecnie istniejące warunki ich działalności bądź nie pojaw ią się nowe bariery.

3. CELE I CZYNNIKI LOKALIZACJI

Pragnieniem w łaścicieli biur turystycznych, zw łaszcza w gospodarce ryn­ kowej, je s t taka ich lokalizacja, która zapew niałaby m aksym alizację obrotów i zysków. R ealne staje się to przy posiadaniu m ożliwie najw iększej liczby klien­ tów, a w ięc i m ożliw ie najw iększego obszaru obsługi. Stąd też ni. iii. tendencja do lokalizacji w iększości biur podróży w dzielnicach centralnych. Biur turysty­ cznych nie należy jed n ak postrzegać jak o organizacji bez reszty zainteresow a­ nych m nożeniem zysków. Powyższy cel strategiczny należy rozpatryw ać w kon­ tekście długotrw ałego utrzym ania się na rynku i um acniania na nim własnej pozycji, aby w konsekw encji uzyskać korzystny w ynik finansow y i osiągnąć długotrw ały sukces. C ele lokalizacji s ą tylko je d n ą g ru p ą ze wszystkich celów przedsi ębiorstw a t u ry sty czn eg o .

N a szczegółow ą lokalizację biur turystycznych na terenie m iasta i zm iany zachodzące w tym zakresie oddziałuje splot uw arunkow ań zgodnych z ogólnym i zasadam i lokalizacji handlu. Jest to dziedzina produkcji, której funkcją je s t u- dostępnianie tow arów konsum entom (M c C a r t y. L i n d b e r g 1969). W tym przypadku tow arem je st oferta turystyczna - usługa. M ożna w śród uw arun­ kowań tych w yróżnić: 1) dostępność dla konsum entów , 2) rodzaj św iadczonych usług, 3) korzyści w ynikające z aglom eracji (centralizacji) sprzedaży, 4) poli­ tyka w ładz lokalnych m iędzy innymi w zakresie czynszów, 5) elem enty estety­ czne, 6) kw alifikacje kadry zarządzającej.

Pod w pływ em zm ian tych uw arunkow ań, w zależności od ich skali i kie­ runków , n astęp u ją zm iany w lokalizacji. S ą to bariery, które zakłócają, opóź­ niają i m odyfikują m odelow ą dyfuzję innow acji. P odstaw ow ą tego przyczyną je s t fakt, że lokalizacja w yw iera w pływ na efektyw ność ekonom iczną działal­

ności przedsiębiorstw a. To, czy zapew nia ona w iększą czy m niejszą efektyw ­ ność i to tylko w krótkim czy też w długim okresie, zależy od trafności jej wyboru.

1. D ostępność. Zw iązek m iędzy rozm ieszczeniem usług a rozm ieszczeniem

popytu na nie je s t szczególnie silny. Konsum enci d ążą do m inim alizacji w ydat­ ków czasu i pieniędzy na transport. Z ich punktu w idzenia najbardziej korzystna je s t w ięc sytuacja, w której m ożliw ie najw iększa liczba usług św iadczona je s t w pobliżu m iejsca zam ieszkania. Dotyczy to jed n ak dóbr i usług o niskich kosz­ tach jednostkow ych, bądź nabyw anych w zględnie często. U sługa turystyczna posiada dość wysoki koszt jednostkow y i nabyw ana je s t w zględnie rzadko - częstotliw ość zakupów na jednego klienta je s t mała. Lokalizacja biur podróży w bliskiej odległości od konsum entów z pow odów ekonom icznych je s t więc w w iększości niem ożliw a. D latego też narasta tendencja do urucham iania ich w m iejscach o charakterze centralnym w stosunku do większej liczby konsu­ m entów , a w ięc najlepiej w „city”. Zapew nia to łatw ą dostępność dla klientów, gdyż centrum m iasta je s t obszarem dobrze skom unikow anym z każdą z jeg o

części. W yniki badań potw ierdziły to, iż praw idłow ość ta charakterystyczna je s t też m. in. i dla Łodzi.

W celu oszacow ania zależności liczby biur podróży od oddalenia od cen­ trum m iasta w yznaczono krzyw ą regresji (rys. 6). Z estaw iono odległość cen- troidu biur turystycznych danej jednostki urbanistycznej od centroidu dla Łodzi, z liczbą biur w danej jednostce. Funkcja wym ierna, która opisuje powyższy zw iązek, je s t postaci:

a

gdzie: a - param etr rów ny w przypadku Łodzi 18,2; y - zm ienna zależna - liczba biur podróży; x - zm ienna niezależna - odległość. Jej wykresem je s t krzywa zbliżona do hiperboli. Funkcja ta mówi, że liczba biur podróży je s t od­ w rotnie proporcjonalna do kwadratu odległości od centroidu pow iększonego o tę odległość. Liczba 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Rys. 6. Krzywa regresji liczby biur podróży w zależności od odległości od centroidu na terenie Łodzi w 1994 r.

Dessin 6. La courbe de régression du nombre de voyages selon 1'ćloignement du centroide sur le terrain de Łódź en 1994

N a podstaw ie tego rów nania regresji w yliczono w spółczynnik korelacji:

r = ^ ł - ( j ) ~

gdzie: cj)2 - w spółczynnik zbieżności:

2 Ky.-y,>2

- zaobserw ow ane w artości zm iennej y\ y t — w artość teoretyczna zm iennej y obliczona na podstaw ie rów nania regresji; y - średnia arytm etyczna wartości zm iennej y.

U zyskana w artość w spółczynnika zbieżności tjr = 0,08 potw ierdza, że ist­ nieje duża zbieżność danych em pirycznych z teoretycznym i, a zatem przyjęta postać funkcji regresji dobrze opisuje zachodzącą zależność m iędzy odległością a liczbą biur podróży. Jednocześnie w spółczynnik korelacji r = 0,96 w skazuje na bardzo siln ą korelację m iędzy tymi zm iennym i. K w adrat w spółczynnika ko­ relacji, zw any w spółczynnikiem determ inacji, pom nożony przez 100 (w tym przypadku ^ = 0 ,9 2 2 ) oznacza, że odległość od centroidu tłum aczy m alejącą liczbę biur turystycznych w 92,2% , zaś 7,8% przypada na zm ienność nieznaną, przypadkow ą.

C zęść biur lokuje się jed n ak nie w dzielnicach centralnych m iasta, a w bez­ pośrednim sąsiedztw ie najliczniej reprezentow anej grupy klientów w nowych osiedlach m ieszkaniow ych, zam ieszkałych przez robotników i klasę średnią. W ynika to z kilku powodów. W biurach turystycznych usługi m ogą być św iad­ czone przez niew ielkie zespoły ludzi, a czasem i przez poszczególne osoby. M a­ łe pryw atne biura aby osiągnąć zam ierzoną efektyw ność ekonom iczną bazują na rynku lokalnym zaw ężając swój obszar obsługi. W szystkie łódzkie biura poło­ żone w trzeciej strefie zatrudniają na stałe maksim um 3 osoby. Dodatkow ym bodźcem ekonom icznym są czynsze nieraz dziesięciokrotnie niższe niż na ob­ szarze śródm iejskim . N astępnym powodem do lokalizacji poza centrum może być rodzaj św iadczonych usług.

2. R odzaj św iadczonych usług. Biura położone peryferyjnie proponują

klientom często specjalne korzyści, ja k np. niższe ceny czy specyficzną ofertę w yjazdów (np. w ycieczki handlow e), bądź też m uszą posługiw ać się szczególnie efektyw ną reklam ą. M a to skłonić konsum entów do substytucji korzyści, np. niskich cen, w m iejsce niekorzyści, np. utrudnionej dostępności - dłuższego i droższego dojazdu. Stosow ane w praktyce kryterium rodzaju św iadczonych usług prow adzi do określonej specjalizacji biura turystycznego, tzn. do wyboru określonych segm entów rynku. M ożna jednocześnie przyjąć za regułę o g ó ln ą że tendencja do lokalizacji w pobliżu konsum entów zm ienia się odw rotnie propor­ cjonalnie do stopnia specjalizacji usług. N a przykład biura zajm ujące się głów ­ nie sprzedażą biletów autobusow ych w kom unikacji m iędzynarodow ej znajdują się w dzielnicy centralnej (C acadu, Europol, D uotourist itd.).

G eneralnie je d n a k w szystkie łódzkie biura podróży starają się organizow ać różne form y w yjazdów turystycznych. S ą to zarów no krajow e, ja k i zagraniczne

w ycieczki, cam pingi, w czasy, kolonie, obozy m łodzieżow e stacjonarne i w ędro­ wne, zim ow iska, wyjazdy pielgrzym kow e. Pośredniczą one rów nież w sprzeda­ ży usług transportow ych i różnych im prez rozrywkowych.

W 1993 r. biura w w iększym stopniu nastaw ione były na obsługę tanich w y­ jazd ó w zagranicznych, aniżeli krajow ych. Z ogólnej liczby 221,1 tys. obsłużo­ nych klientów 101,3 tys. (45,6% ) uczestniczyło w w yjazdach krajow ych (tab. III). W yjazdy poza Europę i basen Morza Śródziem nego w swej ofercie propo­ nowało tylko 11(5,6% ) największych biur usytuowanych centralnie (O rbis, Air T ours itd.). Dwa biura (1% ) oferow ały w yjazdy tylko za granicę, 17 (8,6% ) tyl­ ko krajow e.

T a b e l a III

Rozmieszczenie biur podróży w zależności od liczby obsłużonych turystów w 1993 r. La localisation des agences de voyages selon le nombre des clients en 1993

Biura wg wielkości - liczby obsłużonych turystów

Biura w poszczególnych strefach 1 0,0-1,5 km II 1,5-3,0 km III 3 ,0-6,0 km razem

liczba % liczba % liczba % liczba %

1. Malc (do 1100) 62 51.2 21 63,6 28 73,7 II I 57.8

2. Średnie (1100-2200) 44 36,4 12 36,4 10 26,3 66 34,4

3. Duże (powyżej 2200) 15 12,4 - - - - 15 7.8

Ogółem 121 100,0 33 100,0 38 100,0 192 100,0

Szeroki profil usługow y daje firm ie turystycznej większe m ożliw ości prze­ trw ania niepom yślnej sytuacji na rynku (np. załam ania się popytu na usługi pew nego segm entu tego rynku). Duże firm y turystyczne m ogą koncentrow ać sw oją działalność na jak im ś w iększym segm encie rynku lub kilku m niejszych. N atom iast firm y m niejsze m ogą osiągać korzystne efekty ekonom iczne koncen­ trując się na obsłudze tylko jednego, niezbyt dużego segm entu.

C zęść biur odw ołuje się do specyficznego nabyw cy usługi. Na przykład O ST G rom ada obsługuje środow isko ludności w iejskiej, m iłośników sportu - PPISiT S ports-T ourist, turystów zm otoryzow anych - BTZ PZM ot., m łodzież - BPT A lm atur, BT A lm atram p i BZTM Juventur, turystę o w ysokich dochodach preferującego podróże lotnicze - BTPLL LOT Air Tours. W szystkie one poło­ żone są rów nież centralnie.

3. A g lo m e ra c ja . To, czy jednostki dążą do lokalizacji w pobliżu innych za­ leży głów nie od tego, czy klienci p ragną m ieć m ożność odw iedzenia przed do­ konaniem zakupu kilku przedsiębiorstw tej samej branży dla celów porów naw ­ czych. Poniew aż konsum ent chce m ieć pew ność, że wybrał najlepiej konfron­ tuje ze sobą oferty biur konkurencyjnych; dlatego lokują się one niedaleko od

siebie. W tym też w łaśnie tkwi teoretyczne uzasadnienie tw orzenia się ulic han­ dlowych (np. ul. Piotrkow ska) lub lokalnych ośrodków handlow ych w granicach miasta. Tam też chętnie zakładane są biura turystyczne. O znacznym stopniu ich centralizacji św iadczą m iędzy innymi w yliczone w cześniej w spółczynniki kon­ centracji, przekraczające 0,9.

4. C zynsze. Polityka gospodarcza w ładz lokalnych i uw arunkow ania w ol­

nego rynku m ają głów nie w pływ na w ielkość czynszu w zajm ow anych przez biura turystyczne lokalach, ustalając z reguły w ysokie stawki w obszarach cen­ tralnych m iasta, a niższe w m iarę zbliżania się ku jeg o peryferiom . U chw ała Ra­ dy M iejskiej z 5 w rześnia 1990 r. określiła, iż podstaw ow ą form ą w ynajm u lo­ kali użytkow ych w budynkach stanow iących m ienie kom unalne je st przetarg. Ponadto podzieliła ona m iasto na pięć s tre f i ustaliła odrębne przepisy prawne dotyczące form w łasności i w ielkości czynszów za lokale użytkowe dla każdej strefy (od 16 grudnia 1992 r. w prow adzono podział na 13 stref)- Lokalizacja w centrum pociąga w ięc za sobą znaczne w ydatki zw iązane z utrzym aniem lo­ kalu. U żytkow anie jednego metra kwadratowego kosztowało tam nawet w 1994 r. do 500 tys. zł. Sprzyja to oszczędnem u korzystaniu z w ynajm ow anych lokali. Tylko 4 (2% ) biura w ynajm ow ały pom ieszczenia o powierzchni powyżej 100 m2, 9 (4,5% ) od 40 do 100 m2, reszta - 92,5% od 12 do 40 m2. W szystkie biura o pow ierzchni powyżej 40 m2 znajdow ały się jed n ak w centrum m iasta. W ynika stąd fakt, że m im o wszystko przew ażały korzyści w ynikające z centralnego po­ łożenia niż ew entualnie niższych czynszów , choć niektóre biura rezygnow ały z części zajm ow anych pow ierzchni, inne zaś lokowały się w głębi podw órek, w oficynach. N a przykład na 44 biura położone przy ul. Piotrkow skiej tylko 5 (11,4% ) znajdow ało się bezpośrednio przy ulicy. Jest to m. in. konsekw encją w spom nianych powyżej postanow ień. Zgodnie z nimi lokale m ające w ejście lub w itrynę bezpośrednio z ulicy Piotrkow skiej na odcinku od pl. W olności do ul. Żwirki i W igury, m ieszczące się na parterze lub pierw szym piętrze, zaliczono do strefy I, a lokale w podw órzach posesji do II, gdzie stawki czynszów były zna­ cznie niższe (Wytyczne..., 1990).

M ałe biura usytuow ane poza śródm ieściem , poszukując dodatkow ych korzy­ ści ekonom icznych zajm u ją stosunkowo niewielkie lokale, gdyż obsługują m niej­ szą liczbę klientów .

5. E lem enty estetyczne. Lokalizacja w dzielnicach charakteryzujących się

zniszczoną, n ieestetyczną zabudow ą nie może być preferow ana przez w łaścicieli biur turystycznych. T e części m iasta są z reguły niebezpieczne i zam ieszkane przez ludność najbiedniejszą. Sieć innych usług je s t niew ielka. Stanowi to ba­ rierę odpychającą klientów . W drugiej strefie - przejściow ej - na terenie Lodzi mieści się najm niejszy odsetek (16,9% ) biur podróży i zlokalizow ane s ą one przy głów nych ciągach kom unikacyjnych. A trakcją są tutaj stosunkow a bliskość centrum i m niejsze czynsze.

6. K w a lifik a c je k a d ry z a rz ą d z a ją c e j. Poziom w ykształcenia, w cześniejsze dośw iadczenia decydentów w pływ ają na trafność wyboru lokalizacji - na jej efektyw ność ekonom iczną. To w łaściciel analizując je j elem enty decyduje się na określone ulokow anie biura w przestrzeni m iejskiej.

R easum ując należy stw ierdzić, że lokalizacja biura turystycznego w pobliżu klienta je s t na tyle m ożliw a, na ile pozw ala na to w łasna specyfika tego biura. Każde z rozw iązań, czy to lokalizacja w strefie pierw szej, drugiej bądź trzeciej m a sw oje plusy i m inusy, żadne z nich nie je s t optym alne, m oże być co naj­ wyżej m niej lub bardziej efektyw ne ekonom icznie. Dwie siły, dążenie w łaści­ ciela do m aksym alizacji zysku i klienta do m inim alizacji w ydatków działają w przeciw nych kierunkach, tak że układ rozm ieszczenia biur podróży je st w yni­ kiem kom prom isu m iędzy nimi. Biura o zasięgu przestrzennym ogólnokrajo­ wym, ponadregionalnym , czy regionalnym lokują się w centrum m iasta, a typo­ wo lokalne poza nim.

Z wyżej w ym ienionych czynników najw iększe znaczenie w ukształtow aniu się takiej lokalizacji m iała dostępność dla konsum entów rozum iana jak o o d ­ ległość od centrum m iasta i zw iązane z tym korzyści aglom eracji na terenie CBD, o czym św iadczą wyliczone w spółczynniki koncentracji i korelacji. Inne cechy w przypadku Lodzi miały niewielki wpływ na lokalizację biur podróży.

4. TYPOLOGIA ŁÓDZKICH BIUR PODRÓŻY

Typologię biur turystycznych przeprow adzono z punktu w idzenia ich loka­ lizacji i jej czynników , które zadecydow ały o ich położeniu. Dodatkow o wzięto pod uw agę zw iązane z tym: 1) bezpośredni lub pośredni stosunek do klienta, 2) rok pow stania, 3) w ielkość biura. W celu spraw dzenia istotności tych czyn­ ników zastosow ano test

a roli, ja k ą pełnią w lokalizacji, w spółczynnik korelacji Cramera

2

gdzie: k - liczba kategorii; / - liczba prób; N — całkow ita liczba obserw acji; 0 ;/ - obserw ow ana częstość w kategorii i próby j \ E jj - oczekiw ana częstość w ka­ tegorii i próby j. W spółczynnik V Cramera stosow any przy badaniach w

spółza-ieżności zjaw isk z tablic kontyngencji w iększych niż 2x2 zm ienia się w gra­ nicach od 0 do 1. W yniki zestaw iono w tabelach. Dla n = 4 i n = 6, %„05 wynosi odpow iednio 9,49 i 12,59; gdzie n = (k - 1)(/ - 1) i oznacza liczbę stopni swobody.

1. B iorąc pod uw agę bezpośredni lub pośredni stosunek biur turystycznych do klienta dzieli się je na następujące grupy: detalistów , hurtow ników , produ- centów -touroperatorów ( L a z a r e k 1980). O becnie zacierają się jed n ak róż­ nice m iędzy nimi. Pow stają biura o profilu m ieszanym . M ogą one m ieć nastę­ pującą strukturę: a) producen t-h u rto w n ik -d etalista (O rbis, Turysta, G rom ada, Sports-T ourist), b) h urtow nik-detalista (C acadu, H oliday Tours), c) p ro d u c en t- detalista (Tourpol, A lm atram p, Panorama).

W iększość biur na terenie Łodzi, to je s t 107 (54% ), posiada w łaśnie profil m ieszany o różnej strukturze (tab. 1). Reszta to detaliści. Poniew aż do przedsię­ biorstw o profilu m ieszanym należy w iększość dużych reprezentacyjnych biur, skupiają się one w centrum (w szystkie o strukturze p ro d u cen t-h u rto w n ik -d eta­ lista i hurtow nik-detalista). S tanow ią one 74% (91) biur położonych w strefie pierw szej i 86% (86) na terenie wcześniej w yróżnionego centrum handlow o- -m stytucjonalno-adinim stracyjnego. O bsługują też one w iększość klientów, bo w 1993 r. 76,1% , to je s t 168,2 tys. osób, w ykorzystując w szystkie atuty lokali­ zacji centralnej. Z atru d n iają też w iększość pracow ników - 54,6% . M iędzy odle­ głością od centrum (położeniem w określonej strefie) a kryterium bezpośred­ niości w stosunku do klienta zależność je s t istotna (%2 = 54,3), średnia V= 0,37.

2. Biorąc pod uwagę datę pow stania biura należy stw ierdzić, że te, które utw orzono w cześniej, skupiają się w centrum . W ostatnich latach duża liczba biur turystycznych zaczęła działalność w dzielnicy centralnej. N a skutek tego w spółczynnik korelacji Cramera, obrazujący zależność m iędzy rokiem ich pow ­ stania (tzn. do: 1981, 1988, 1991, 1994 w łącznie) a odległością od centrum (rozm ieszczeniem w poszczególnych strefach), choć je st istotny (%2 = 21,5), w y­ nosi tylko 0,23, co w skazuje na słabą siłę związku (tab. II).

3. W ielkość biura turystycznego m ożna w yrazić m. in. poziom em zatrud­ nienia i liczbą osób obsłużonych. Średnio jed n o biuro zatrudniało w 1994 r. 3 osoby i obsłużyło w 1993 r. 1116 klientów. N a tej podstaw ie w yróżniono trzy grupy biur: małe, do 3 osób zatrudnionych i obsługujące do 1,1 tys. turystów , średnie 4—6 osób zatrudnionych i obsługujące 1,1—2,2 tys. klientów oraz duże, zatrudniające powyżej 6 pracow ników i obsługujące powyżej 2,2 tys. konsu­ m entów (tab. III i IV).

W idać z tego, że lokalizacja biur podróży w niew ielkim stopniu je s t zależna od ich w ielkości, choć w szystkie przedsiębiorstw a duże oraz znaczna część biur średnich, tj. 79,6% biorąc pod uwagę zatrudnienie i 66,7% liczbę obsłużonych turystów , położone są w strefie centralnej. W strefie trzeciej zn ajd u ją się tylko przedsiębiorstw a m ałe, gdy rozpatrujem y liczbę pracow ników , bądź stanow ią ^ e 75,6% w szystkich biur, gdy bierzem y pod uwagę w ielkość obsługi. C

entra-a

cci

T a b e l a IV Rozmieszczenie biur podróży w zależności od wielkości zatrudnienia w 1994 r.

La localisation des agences dc voyages selon le nombre des employés en 1994

Biura wg wielkości zatrudnienia

Biura w poszczególnych strefach

0,0-1 ,5 km

II 1,5-3,0 km

III

3,0 -6 ,0 km razem

liczba % liczba % liczba % liczba %

1. Małe (do 3 osób) 67 54,5 23 67,6 41 100,0 131 66,2

2. Średnie (4 do 6 osób) 43 35,0 II .32,4 - - 54 27,3

3. Duże (7 i więcej) 13 10,5 — - - - 13 6.5

Ogółem 123 100,0 34 100,0 41 100,0 198 100,0

lizaeja usług w pływ a więc na w zrost optym alnej wielkości zakładu. Biura w ię­ ksze są też lepiej w yposażone (np. skom puteryzow ane, bądź posiadają własne środki transportu).

W spółczynnik V Cramera, określający rozm ieszczenie biur podróży w za­ leżności od ich wielkości wyrażonej liczbą obsłużonych turystów , wynosi 0,18, (X2 = 12,45), a zatrudnieniem - 0, 3 I (%2 = 38,98). Poniew aż w artość x 2 prze­ kracza w artość krytyczną, św iadczy to o słabym , ale istotnym zw iązku m iędzy tymi cecham i.

W ielkość biur m ożna w yrazić rów nież analizując zajm ow ane przez nie po­ w ierzchnie użytkowe. R ozm ieszczenie biur turystycznych w poszczególnych strefach w zależności od tego param etru przedstaw ia tab. V. W spółczynnik V Cramera rów na się 0,15, x 2 - 9,3 co w skazuje, że korelacja m iędzy tymi cecha­ mi je st bardzo m ała i nieistotna.

T a b e l a V Rozmieszczenie biur podróży w Łodzi w zależności od wielkości

powierzchni użytkowej w 1994 r.

La localisation des agences de voyages selon la superficie des locaux occupés par ces agences en 1994

Biura w'g powierzchni użytkowej

Biura w poszczególnych strefach

0,0-1 ,5 km

11 1,5-3,0 km

III

3 ,0 -6 ,0 km razem

liczba % liczba % liczba % liczba %

Powyżej 100 m2 4 3,3 - - - - 4 2,0

40 -1 0 0 m2 5 4,1 4 11,8 - - 9 4,5

do 40 m 2 1 14 92.6 30 88.2 41 100,0 185 93,5

a położenie w strefie odległości od centroidu b rok powstania biura: 1 - do 1981 włącznie,

2 - do 1988 włącznie, 3 - 1989-1994 włącznie c wielkość zatrudnienia: 1 - małe, 2 - średnie, 3 - duże d wielkość obsługi: 1 - małe, 2 - średnie, 3 - duże e wielkość powierzchni użytkowej:

1 - do 40 m2, 2 - 4 0 -1 0 0 m2, 3 - >100 m2

f stosunek do klienta: 1 - detalista, 2 - producent-detalista, 3 - hurtownik-detalista, 4 - producent-hurtownik-detalista.

Rys. 7. Typy łódzkich biur podróży Dessin 7. Les types des agences de voyage de Łódź

A - duże (znaczna pow ierzchnia, zatrudnienie i liczba obsłużonych klien­ tów ), m ające szeroką ofertę, położone w centrum , pow stałe do 1981 r. w łącznie, przekształcone z daw nych jednostek państw ow ych bądź spółdzielczych w spół­ ki, o profilu producent-hurtow nik-detalista;

B - duże pryw atne biura bądź spółki pow stałe w 1989 r. i później, o szero­ kim w achlarzu usług i profilu pro ducent-hu rto w n ik -detalista, położone w stre­ fie centralnej;

C - duże biura w yspecjalizow ane w sprzedaży biletów m iędzynarodow ej kom unikacji autobusow ej, często i lotniczej bądź prom ow ej, o profilu hurtow- nik-d etalista, położone w centrum ;

D - biura średniej w ielkości (średnie zatrudnienie, liczba obsłużonych tu­ rystów i pow ierzchnia) pow stałe w 1989 r. i później, położone w centrum bądź w strefie przejściow ej, o profilu producent-detalista;

E — biura średniej w ielkości, pow stałe przed 1989 r., położone w centrum , o profilu ja k wyżej;

F - biura m ałe (niew ielkie zatrudnienie i liczba obsłużonych klientów oraz zajm ow ana pow ierzchnia), położone w centrum , o profilu p ro du cen t-detalista bądź detalista, pow stałe po 1989 r.;

G - biura m ałe, położone na peryferiach, pow stałe po 1989 r., o profilu ja k w typie F.

W ogólnej liczbie biur turystycznych przew ażają zdecydow anie te o typach E i F, stanow iąc 66,2% (131). Szczegółow e zestaw ienie liczby biur w zależ­ ności od typu przedstaw ione je st w tab. VI .

T a b e l a VI

Typy łódzkich biur podróży w 1994 r. Les types des agences de voyage en 1994

Typ Biura podróży O bsłużeni0 Zatrudnienie

liczba % liczba (tys.) % liczba %

A 7 3,5 24,8 11,2 79 11,7 B 3 L5 16,1 7,3 49 7,3 C 3 1,5 14,2 6,4 28 4,1 D 48 24,2 76,8 34,7 239 35,5 E 6 3,1 10,1 4,6 34 5,0 F 67 33,8 42,5 19,2 131 19,4 G 64 32,4 36,6 16,6 115 17,0 Ogółem 198 100,0 221,1 100,0 675 100,0 a 1993 r. 5. WNIOSKI

1. W iększość biur podróży skupia się w centrum Lodzi, gdzie w ykazuje ten ­ dencję do znacznej koncentracji. Św iadczą o tym w yliczone w spółczynniki kon­ centracji K przekraczające 0,9 i um iejscow ienie środka ciężkości oraz m ediany

przestrzennej. Dzięki tem u biura turystyczne m ogą być jednym z w yznaczników dzielnicy typu „ city”.

2. W raz ze w zrostem liczby biur podróży m aleje ich koncentracja, a zw ię­ ksza się dyspersja. N ow e biura lokują się raczej w południow ych dzielnicach Łodzi, o czym św iadczy przesuw anie się w tym kierunku centroidu.

3. R ozm ieszczenie biur podróży na terenie Łodzi zm ienia się wg określonej praw idłow ości. Stw ierdzono, że biura lokowane są najpierw w dzielnicy central­ nej (strefa I), później w je j najbliższym sąsiedztw ie w strefie przejściow ej (strefa II), a następnie dalej tj. w nowych osiedlach m ieszkaniow ych (strefa III). W strefie IV biura turystyczne jeszcze nie w ystępują. W city koncentruje się najw ięcej i najw iększych biur podróży.

4. Z jaw isko rozprzestrzeniania się biur turystycznych w przestrzeni miasta można opisać przy pomocy modelu dyfuzji innowacji. Proces ten ma charakter ekspansywny. Znajduje się on na przełomie fazy rozprzestrzeniania i zagęszczania.

5. U kład rozm ieszczenia biur turystycznych je s t wynikiem kom prom isu m ię­ dzy dążeniem przedsiębiorstw a do m aksym alizacji zysku i klienta do m inim ali­ zacji w ydatków czasu i pieniędzy. Tak więc najw ażniejszym i czynnikam i loka­ lizacji s ą dostępność dla klienta w pow iązaniu z korzyściam i aglom eracji pro­ m ujące lokalizację w centrum . Św iadczy o tym w spółczynnik korelacji r = 0,96 i determ inacji r2 = 0,922 oraz krzywa regresji liczby biur podróży w zależności od ich odległości od centroidu. N a układ ten w pływ ają także: rodzaj św iadczo­ nych usług dający m ożliw ości lokalizacyjne zależne od specjalizacji oraz w iel­ kość czynszu dopingująca do usytuow ania przedsiębiorstw a na peryferiach. Pe­ w n ą rolę odgryw ają tu też elem enty estetyczne, preferujące lokalizację w dziel­ nicach bardziej reprezentacyjnych i kw alifikacje kadry zarządzającej.

6. Pow yższe czynniki pow odują, że biura duże o szerokiej gam ie usług bądź specyficznej specjalizacji lokują się w centrum (typy: A, B, C), natom iast małe, o przeciętnej gam ie usług, czasem oferujące specjalne korzyści, nie tylko w city, ale i na peryferiach (typy: F, G).

PIŚM IENNICTW O

C o 1 e m a n .1., 1968, Wstąp do socjologii matematycznej, PWN, Warszawa.

D o m a ń s k i R. 1987, Teoretyczne podstaw y geografii ekonomicznej, PWE, Warszawa. Ł a z a r e k R., 1980, Biuro podróży. Pojęcia podstawowe, „Ruch Turystyczny” z. 2/52. M a t c z a k A., 1994, Wyjazdy turystyczne organizowane przez łódzkie biura podróży w 1990

roku, maszynopis w Katedrze Geografii Miast i Turyzmu Uniwersytetu Łódzkiego.

M c C a r t y H. H., L i n d b e r g J. B., 1969, Wprowadzenie do geografii ekonomicznej, PW N, Warszawa.

N o r c 1 i f f e G. B., 1986, Statystyka dla geografów, PWN, Warszawa.

P a c h o l c z y k A., 1993, Przem iany własności i fu n kcji usługowej ulicy Piotrkowskiej, ma­ szynopis pracy magisterskiej w Katedrze Geografii Politycznej i Studiów Regionalnych U ni­ wersytetu Łódzkiego.

Słow nik geograficzno-ekonomiczny, 1982, WSP, Kraków.

W a r s z y ń s k a J., J a c k o w s k i A., 1979, Podstawy geografii turyzmu, l'W M , War­ szawa.

W o 1 a n i u k A., 1994, Przemieszczanie centrum wielkiego miasta - przykład Łodzi, [w:]

VII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Łódź.

Wytyczne podkom isji handlu i usług do realizacji uchwały nr /30/90 Rady Miejskiej z dnia 05.09.1990 w sprawie za sa d wynajmu lokali użytkowych w budynkach stanowiących mienie komunalne, Łódź.

Mgr Dorian Grzelka Studium Doktoranckie UL K atedra Geografii Miast i Turyzmu 90-418 Lódź

al. Kościuszki 21

RÉSUMÉ

Le travail contient les résultats des examens dont le but était d'atteindre la connaissance de la localisation des agences de voyages sur le terrain de Łódź et d'analyser les (acteurs qui en déci­ dent. Les recherches faites en 1994 ont permis de constater l'existcnce de 198 agences, qui en

1993 avaient 221,1 mille clients. L'examen comprenait l'état juridique et d'organisation des agen­ ces, l'an de fondation, le caractère et l'équipement du local occupé, le nombre des personnes em ­ ployées et l'étendue des services touristiques.

Les examens dém ontrent que la plupart des agences étaient situées dans le quartier central de Łódź et considérablem ent concentrées. Le prouvent les coefficients de concentration K dépassant 0,9 et la localisation du centre de gravité et de la médiane spatiale. Grâce à cela les agences de voyages peuvent être un déterm inant du quartier du type “cité” . Avec l'augmentation du nombre des agences de voyages dim inue leur concentration et croît la dispersion. Les agences nouvelles se localisent plutôt dans les quartiers méridionaux de la ville, et c'est dans ce sens que se déplace le centroïde.

Le développement spatial des agences de voyages sur le terrain de Łódź s’opère selon une régularité définie. On a constaté que les agences apparaissent dans le quartier central, puis dans son voisinage le plus proche et ensuite dans les quartiers d'habitation nouveaux. Dans la cité sont concentrées les plus grandes et les plus nombreuses agences. Le phénomène de la dispersion des agences de voyages peut être décrit à l'aide du modèle de la diffusion d'innovation. Ce processus est expansif. A Lódź, il est à la charnière de deux phases: de dispersion et de concentration.

La disposition des agences de voyages résulte du compromis entre l'entreprise, qui aspire à l'augm entation du gain et le client, qui veut minimiser les dépenses et la perte du temps. Ainsi le plus im portant facteur de la localisation c'est l’accessibilité au client liée aux avantages de l'agglo­ mération que donne la localisation au centre de la ville. Le prouvent: les coeil¡dents de corré­ lation (r = 0,96) et de déterm ination (r = 0,922), et la courbe de régression du nombre des agences de voyages suivant l'éloignem ent du centroïde. La disposition des agences de voyages est aussi influencée par le genre des services, dont dépend la localisation et par le coût du loyer, qui est plus supportable à la périphérie. Un certain rôle est joué par les facteurs estéthiques préférant la localisation dans les quartiers représentatifs et par les qualifications du cadre administratif.

Les facteurs mentionées causent que les grandes agences dont la gamme des services est large ou qui offrent des services spécifiques sont situées au centre de la ville, celles dont la gamme des services est rétrécie, mais qui offrent parfois des avantages spécifiques constituent non seulement Wplynçlo: 15 lutego 1996 r.

à la cité, aux périphéries aussi, la majorité décidée de toutes les agences de voyages sur le terrain de Lódź (66,2%).

En prenant en considération non seulement les facteurs de la localisation mais en surplus le rapport direct ou indirect de l'agence envers le client, ainsi que l'an de fondation et la grandeur, on a distingué sept types des agences de voyages (dessin 7), ce qui constitue l'addition de l'élabo­ ration entière.

Traduit p a r Lucjan Kowalski

SUMMARY

The article presents the results o f a study w hose objective was to localize the travel agencies in Lódź and to establish and analyze the factors determining the localization. It was observed that in 1994 there were 198 agencies which in 1993 had served 221,1 thousand people. The survey covered their legal-organizational status, the year they were started, the character and standard o f the rented facilities, the number o f employees and the range o f services.

The study proves that most travel agencies can be found in the central district o f Lódź, where they show a tendency tow ards considerable concentration. This has been proved by the calculated ^-coefficient exceeding 0,9 and by locating the centre o f gravity and the spatial median. Due to that, travel agencies can be one o f the denominators o f a district o f the „city” type. The higher the num ber o f travel agencies, the smaller their concentration, the bigger the dispersion. New travel agcncies appear rather in the south o f Łódź, which is proved by the centroid moving in this direction.

The spatial developm ent o f travel agencies in Łódź occurs according to a certain regularity. It has been found that the agencies first appear in the central district, then in its closest vicinity, and then in the new housing districts. The largest num ber o f the biggest travel agencies can be found in the city. The phenomenon o f travel agencies spreading in the space o f the city can be described with the model o f the innovation diffusion. This is an expansive process. In Łódź it exists at the stage between the phase o f spreading and the phase o f congesting.

The arrangem ent o f the travel agencies results from the compromise between the company's objective, which is m axim izing profits, and the costomer's objective, which is minim izing the loss o f time and money. Therefore the most important factor o f localization is being accessible to the customer, along with the benefit o f agglomeration promoting localization in the centre. It is proved by the correlation coefficient r = 0,96, the determination coefficient r = 0,922 and the regression curve o f the number o f travel agencies depending on their distance from the centroid. The arrangement is also iniiuenced by: I) the kind o f services on offer which create localization possibilities dependent on specialization, 2) the rent, which makes it more profitable to localise a company on the peripheries. There is also some significance in the esthetic elements which make it more preferable to localize a company in the more representative districts, as well as in the qualifications o f the managers.

The above factors are the reason why big travel agencies offering a wide range o f services or specifically specialized are localized in the centre, while small ones, offering a smaller range o f services and sometimes extra benefits - are localized not only in the city but also on the peripheries. The latter ones constitute the majority (66,2%) o f all travel agencies in Łódź. Considering not only the localization factors but also the direct or indirect attitude o f the agencies towards the customer, as well as the year an agency was started and its size, seven types o f travel agencies have been isolated (Fig. 7), as a conclusion to the whole paper.