JANUSZ ZIÓŁKOWSKI 6 kwietnia 1924 - 5 kwietnia 2000
5 kwietnia 2000 roku zmarł w Poznaniu prof. Janusz Ziółkowski, wybitny uczony, mąż stanu i autorytet moralny. Odszedł od nas jeden z czołowych przedstawicieli pokolenia polskich socjologów, którzy w ciężkich dla socjologii czasach w powojennej Polsce, chwilami beznadziejnych, jak w pierwszej połowie lat 50., rozwijali tę dyscyplinę i nadali jej wysoką rangę w nauce zarówno w kraju, jak i w świecie. Jego odejście jest wielką stratą dla nauki polskiej, środowiska socjologicznego i Uniwersytetu Poznańskiego.
Janusz Ziółkowski urodził się 6 kwietnia 1924 roku w Sosnowcu. Z Po
znaniem związał się na stałe zaraz po wojnie. Tu, w Uniwersytecie Poznańskim podjął studia w zakresie nauk ekonomiczno-politycznych i socjologii, które ukończył w 1949 roku. W rok później obronił pracę doktorską na temat
„Rozwój demograficzny Katowic i Sosnowca na tle warunków gospodarczych i społecznych”, napisaną pod kierunkiem Tadeusza Szczurkiewicza. Po ukoń
czenia studiów do 1957 roku pracował w Zarządzie M iasta Poznania w komisji planowania gospodarczego, łącząc działalność praktyczną ze studiami i bada
niami naukowymi. Wynikiem tej działalności jest szereg jego publikacji z tego okresu, dotyczących kierunków i uwarunkowań rozwoju demograficznego, gospodarczego i przestrzennego Poznania oraz sytuacji społeczno-ekonomicz
nej Międzynarodowych Targów Poznańskich.
W roku 1957 Janusz Ziółkowski podjął pracę na stanowisku adiunkta, w przywróconej do życia w tymże roku na Uniwersytecie Poznańskim, K ated
rze Socjologii. Swoje studia i zainteresowania badawcze roszerzył i wzbogacił podczas stażu naukowego w Uniwersytecie w Liverpoolu i w London School of Economics, który odbył w latach 1958-1960 jako stypendysta British Council.
W Uniwersytecie Poznańskim Janusz Ziółkowski uzyskał wszystkie swoje stopnie i tytuły naukowe (doktora socjologii w 1950 roku, dra habilitowanego w 1960 roku i prof. nadzwyczajnego w 1972 roku) oraz przeszedł kolejne szczeble kariery akademickiej, od adiunkta do profesora zwyczajnego.
W pierwszych po latach demokratycznych wyborach władz akademickich w Polsce w roku 1981 prof. Janusz Ziółkowski wybrany został Rektorem Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Funkcję tę sprawował niestety krótko, bowiem został z niej odwołany jako pierwszy spośród rektorów już w styczniu 1982 roku wskutek wprowadzeniu stanu wojennego.
Biografia prof. Janusza Ziółkowskiego jest niezwykle bogata w wydarze
nia, dokonania i osiągnięcia. W niniejszym wspomnieniu ograniczę się jedynie do omówienia niektórych jego dokonań naukowych.
Twórczy dorobek prof. Janusza Ziółkowskiego jest również bardzo bogaty i wielostronny. D orobek ten, pozostawiony w ponad 160 publikacjach nauko
wych, odzwierciedla rozmaitość zainteresowań badawczych i metodologiczne credo Profesora. W jego pracach dotyczących różnych problemów zawarta jest ogromna i głęboka wiedza z zakresu demografii, socjologii, ekonomii, nauki o polityce, antropologii kulturowej i społecznej, historii. Tym też tłumaczy się stanowisko metodologiczne Profesora co do konieczności przezwyciężenia dyscyplinarnych podziałów nauk społecznych. W oświadczeniu dla Papieskiej Akademii N auk Społecznych, w skład której został powołany przez Jana Pawła II w lutym 1998 roku napisał: „(...) rezultatem moich badań jest przekonanie, bez wątpienia podzielane przez innych, że integracja nauk społe
cznych jest konieczna i z dawna oczekiwana. Istnieje bowiem korpus badań naukowych nad społeczeństwem ludzkim, które są tak ściśle powiązane, że można je uznać za stanowiące rzeczywistą całość”.
Dziedzinami szczególnych zainteresowań badawczych Profesora były soc
jologia m iasta i planowanie społeczne. Socjologiczne problemy miasta na gruncie dokonujących się w Polsce procesów industrializacji i urbanizacji były
przedmiotem jego badań od początków działalności naukowej. Badania w tej dziedzinie zapoczątkował nad miastami śląskimi (Katowicami i Sosnowcem) i w szczegółowych aspektach nad Poznaniem. Wynikiem tych badań, oprócz licznych artykułów i rozpraw J. Ziółkowskiego, są jego książki: Sosnowiec.
Drogi i czynniki rozwoju miasta przemysłowego (Katowice 1960), Socjologia miasta (Warszawa 1964), Urbanizacja - miasto - osiedle. Studia socjologiczne (Warszawa 1965) oraz praca zbiorowa pod jego redakcją Poznań. Społeczno- -przestrzenne skutki industrializacji miasta Poznania (Warszawa 1967). Ta ostatnia praca była rezultatem prowadzonego przez Profesora w duchu inter
dyscyplinarnym seminarium z socjologii miasta, w którym udział brali przed
stawiciele różnych dyscyplin naukowych, ludzie praktyki, dziennikarze i stu
denci. Są oni autorami poszczególnych artykułów zawartych w tym tomie.
Seminarium Profesora wspominane jest ciągle przez jego uczestników jako wielkie wydarzenie naukowe i kulturalne.
N a podstawie własnych badań prof. Janusz Ziółkowski przygotował oryginalną koncepcję industrializacji organicznej (przypadek Poznania) jako przeciwstawnej industrializacji żywiołowej, przeprowadzanej w sposób gwał
towny w rejonach rolniczych, nie mających tradycji przemysłowych. W innej jego książce Socjologia i planowanie społeczne (Warszawa 1972) zawarte są niezwykle wartościowe koncepcje dotyczące planowania i warunków rozwoju regionalnego i lokalnego. Studia Profesora w tym zakresie były w Polsce pionierskie i są ciągle aktualne i przydatne w rozwijanych obecnie na szeroką skalę badaniach dotyczących problemów globalizacji, uniwersalizmu, regiona
lizmu itp.
Prof. Janusz Ziółkowski był inicjatorem ogłoszonego w roku 1964 przez Katedrę Socjologii UAM konkursu na wypowiedź „Czym jest dla Ciebie miasto Poznań?” . Było to powtórzenie konkursu ogłoszonego przez Polski Instytut Socjologiczny w Poznaniu z roku 1928 i nawiązanie wprost do teoretycznych podstaw socjologii Znanieckiego i jego pracy Miasto w świa
domości jego obywateli (Poznań 1930). Oddana do druku na podstawie tych badań praca J. Ziółkowskiego w roku 1971 została opublikowana dopiero w 1984 roku w tomie zatytułowanym Czym jest dla ciebie miasto Poznań?
(W arszawa-Poznań 1984), zawierającym również przedruk książki Znanie
ckiego Miasto w świadomości jego obywateli.
Równolegle do wspomnianych wyżej badań nad miastem i procesami urbanizacji rozwijał Profesor badania nad społecznymi problemami Ziem Zachodnich. Przedmiotem jego zainteresowania badawczego w tym zakresie były w szczególności zagadnienia struktury ludnościowej, procesy adaptacji i amalgamacji społecznej oraz ich dynamika, rozwój gospodarczy Ziem Zacho
dnich itp. Wyniki tych badań zostały opublikowane w różnych czasopismach, w tym również w czasopiśmie Instytutu Zachodniego w Poznaniu „Polish Western Affairs”, którego redaktorem naczelnym był Janusz Ziółkowski
w latach 1956-1962. Prace z tej dziedziny badań publikował Profesor także w pracach zbiorowych, w tym w pracach współredagowanych przez niego, takich m.in. jak Polskie Ziemie Zachodnie (Poznań 1959), Problemy rozwoju gospodarczego i demograficznego Ziem Zachodnich w latach 1945-1958 (Poznań 1960), Ziemie Zachodnie w granicach Macierzy. Drogi integracji (Poznań 1966).
Pole zainteresowań badawczych Profesora było bardzo rozległe. W swoich publikacjach wniósł przyczynki także do socjologii państwa i narodu, socjologii kultury i cywilizacji, socjologii oświaty i wychowania, antropologii kulturowej i społecznej, historii socjologii i socjologii socjologii.
Profesor był człowiekiem wszechstronnie wykształconym. Jego prace znamionuje nie tylko nieprzeciętna erudycja, ale również synteza wielostronnie badanych i wyjaśnianych przez niego zjawisk i procesów społecznych. Pisał i mówił piękną polszczyzną. Oszczędny w słowach formułował myśli jasno i precyzyjnie zarówno wtedy, gdy mówił czy pisał o sprawach transcendentnych albo naukowych, jak i wtedy, gdy głosił własne poglądy polityczne czy też komentował wydarzenia życia codziennego. Ostatnia książka Profesora To był serdeczny przymus. Zapis lat 1981-1990 (Poznań 1997) jest tego najlepszym świadectwem. Budzi ona podziw dla A utora z innych jeszcze względów. Jeśli sobie uświadomić, że Zapis ten, liczący ponad 500 stron druku, powstawał w okresie niezwykłego wprost zaangażowania Profesora w działalność społecz
no-polityczną, najpierw w podziemnej „Solidarności”, a później w pracach zespołu „okrągłego stołu” i Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie i wreszcie jako Senatora w Senacie RP i M inistra Stanu w Kancelarii Prezydenta RP, to łatwo dostrzec, jak bardzo pracowitym był on człowiekiem.
Wielkie też są zasługi Profesora jako organizatora działalności naukowo- -badawczej. Był współtwórcą poznańskiego ośrodka socjologicznego po 1956 roku, gdy przywrócona została socjologia na polskich uniwersytetach. Swoją działalnością badawczą, dydaktyczną i organizatorską przyczynił się walnie do jego rozwoju. W Instytucie Socjologii UAM utworzył Zakład Socjologii Cywilizacji Współczesnej i kierował nim przez wiele lat. W ramach tego Zakładu prowadził w latach 80. seminarium uniwersyteckie, w którym uczest
niczyli, oprócz pracowników i studentów Instytutu, ludzie nie związani ani z uniwersytetem, ani z działalnością naukową. Byli wśród nich ludzie z opozycji wobec reżimu i działacze podziemnej „Solidarności”. Profesor dzielił się z uczestnikami swoją ogromną wiedzą, dotyczącą m.in. demokracji, systemów parlamentarnych, społeczeństwa obywatelskiego.
Wreszcie trudno byłoby przecenić zasługi Profesora Janusza Ziółkowskiego dla naszej profesjonalnej organizacji - Polskiego Towarzystwa Socjologicz
nego. Obecny w niej od zawsze, bardzo aktywny przez lata w poznańskim oddziale PTS i w jej władzach krajowych, wybrany został Przewodniczącym PTS w roku 1983. Funkcję tę sprawował do 1989 roku. Był to niewątpliwie jeden z najtrudniejszych okresów dla socjologii i socjologów w powojennej
historii Polski. Dzięki niemu, jego autorytetowi, talentom organizatorskim i dyplomatycznym Towarzystwo nasze mogło funkcjonować w tych ciężkich czasach w sposób godny i efektywny.
Mimo wielokrotnych i długotrwałych pobytów Profesora za granicą w służ
bie międzynarodowych organizacji, przede wszystkim UNESCO, mieliśmy w Instytucie poczucie stałej jego obecności wśród nas. Stale był przywoływany w rozmowach i dyskusjach. Jego prace były pilnie studiowane, komentowane i cytowane. Zawsze też czekaliśmy niecierpliwie na jego powroty, by usłyszeć z jego ust nowości ze świata. Teraz powrotu już nie będzie, ale poczucie Jego obecności wśród nas pozostanie na zawsze.
Jan Włodarek
