Rzymskie prawo małżeńskie a chrześcijaństwo

■4J-eh/tą 4łvdt&k<j

m

{ cudwt

ą/h **

RZYMSKIE PRA W O MAŁŻEŃSKIE A CHRZEŚCIJAŃSTWO

I

jf-%5

T E G O Ż A U T O R A

1. Stolica Apostolska w świetle prawa kanonicznego. Ateneum Kapłańskie t. 18 (1926) s. 263— 281 i 356 — 376.

2. Ustrój prawny Kościoła katolickiego. Bibljoteka Uniwersytetu Lubel­

skiego. 1926, s. 229.

3. Osoba prawna. Studjum prawno - kanoniczne. Bibljoteka Uniwersytetu Lubelskiego. 1927, s. 162.

4. Separacja małżeńska. Lublin 1928t s. 32 (odb. z pracy zbiorowej profe­

sorów Uniwersytetu Lubelskiego „Małżeństwo w świetle nauki katolickiej”.

Lublin 1928).

5. Kościelne prawo pogrzebowe. Włocławek 1930, s. 176 (odb. z Ateneum Kapłańskiego t. 23—4 (1929).

6. Res sacrae w prawie rzymskiem. Studjum z sakralnego prawa rzymskiego.

Bibljoteka Uniwersytetu Lubelskiego. Lublin 1931, s. 112.

7. Q uid momenti habuerit christianismus ad ius romanum matrimoniale evolvendum w Acta Congressus iuridici internationalis nov. 12-17— 1934 Roma, odb. Roma 1935, s. 51.

T O W A R Z Y S T W O N A U K O W E

K A T O L I C K I E G O U N I W E R S Y T E T U L U B E L S K I E G O

L U B L I N T O M 4 U N I W E R S Y T E T

Ks. Dr. HENRYK INSADOWSKI

R ZYM SK IE

PRAWO MAŁŻEŃSKIE A CHRZEŚCIJAŃSTWO

PRZEDMOWĘ NAPISAŁ

Dr. R A F A Ł T A U B E N S C H L A G PROFESOR UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO

L U B L I N 1935

M iecjysit m Popławskiego frof. Katol. Uniw. lub.

(t \U6)

i Katolicki Uniwersytet Lubelski j Biblioteki Wydz. Prwi i 3p:! -tk :

'ygaa- tiwa

Nr. 1643.

N I H I L OBSTAT Lublin, dnia 3 września 1934.

Ks. Dr. Jan Wiślicki, Profesor K. U. L.

Cenzor.

P O Z W A L A M Y D R U K O W A Ć Lublin, dnia 3 września 1934.

Wikarjusz Generalny Ks. L. Kwiek.

L. S.

Biblioteka Uniwersytecka KUL

Drukarnia Państwowa w Lublinie.

czasów niejednokrotnie przedmiotem gruntownych opracowań (So- lazzi, Levy, Bonfante, Wahrmund). Z tem większem zaciekawie­

niem bierze się do ręki nową obszerną pracę o tym przedmiocie Przedewszystkiem muszę stwierdzić, iż nastawienie autora w sto­

sunku do problemu jest inne niż wymienionych wyżej autorów.

Autorowi naszemu chodzi o wszechstronne zbadanie wpływu, ja k i wyiuarło chrześcijaństwo, na prawo małżeńskie, co inni mi­

mochodem tylko poruszają. Tem się tłumaczy, iż autor uwzględ­

nia w swej pracy, w szerokiej mierze i ustawodawstwo kościelne i piśmiennictwo patrystyczne, to ostatnie w rozmiarach dotąd w literaturze nienapotykanych. Operując tak rozległym materja- łem źródłowym, nie pominął bynajmniej literatury przedmiotu.

0 ile mogłem stwierdzić, nie uszła jego uwagi żadna praca, która porusza jakikolwiek problem mający związek z omawia- nemi przez niego zagadnieniami. W tym względzie muszę nadto podnieść, iż autor nie ograniczył się do literatury ściśle romani- stycznej, lecz uwzględnił także literaturę porównawczą, zwłaszcza odnoszącą się do małżeństwa w prawie semickiem, greckiem 1 hellenistycznem. Opracowanie źródeł jest sumienne, wyzyskanie literatury dokładne i rozważne. Te zalety pozwalają mi nazwać pracę autora dziełem poważnem, które stanowi istotne wzboga­

cenie naszej ubogiej literatury prawniczej.*

RA FA Ł TAUBENSCHLAG Kraków we września 1934.

* Pozwalam sobie na tem miejscu złożyć bardzo serdeczne podzięko­

wanie JW . Pana Dr. Rafałowi Taubenschlagowi, Profesorowi Uniwersytetu Jagiellońskiego, za łaskawe przejrzenie niniejszej pracy oraz za cenne wska­

zówki przy je j pisania.

Autor

Str.

Przedmowa Prof. Rafała T au b e nsch la g a ...5

Spis r z e c z y ... 7

W stęp... 9

Rozdział I. ZARĘCZYNY § 1. Terminologia zaręczyn... 31

§ 2. Forma zawarcia zarę czy n ...32

§ 3. Wymogi do zawarcia z a r ę c z y n ... 38

§ 4. Skutki prawne z a r ę c z y n ... 41

§ 5. Rozwiązanie z a r ę c z y n ...51

Rozdział II. ISTOTA I RODZAJE MAŁŻEŃSTWA § 1. Istota m a łż e ń s tw a ... 54

§ 2. Rodzaje małżeństwa... 78

1. Matrimonium le g it im u m ...79

A. Matrimonium cum m a n u ... 79

B. Matrimonium sine m a n u ... 84

2. Concubinatus... 88

3. Matrimonium iuris g e n tiu m ... 100

4. C o n tu b e rn iu m ... ...102

Rozdział III. FORMA ZA W A R CIA MAŁŻEŃSTWA § 1. Zawarcie małżeństwa cum manu . ...113

1. Confarreatio...113

2. Coemptio...118

3. U s u s ... 123

§ 2. Zawarcie małżeństwa sine m a n u ... 127

§ 3. Obrzędy ś lu b n e ...136

§ 4. Forma zawarcia małżeństwa a chrześcijaństwo . . . . 141

Rozdział IV. W YMOGI DO ZAWARCI A MAŁŻEŃSTWA Str.

§ 1. Warunki bezwzględne do zawarcia małżeństwa . . . . 148

1. Zdolność p r a w n a ... 148

2. Zdolność f iz y c z n a ... 151

3. Jedność m a łż e ń s t w a ...155

4. Tempus luctus ... 159

5. Ordo sacer i votum solemne...164

6. Przyzwolenie... 167

§ 2. Warunki względne do zawarcia m ałże ńs tw a...180

1. Warunki natury etyczno-fizjologicznej ...181

A. Pokrewieństwo... 181

B. Powinowactwo... 189

C. Adopcja... 196

2. Przeszkody natury etyczno-socjalnej . . . . . . 200

3. Warunki natury praktycznej i politycznej... 208

4. Warunki natury religijnej ...213

§ 3. Dyspensacja i k o n w a lid a c ja ... 218

Rozdział V. SKUTKI PRAWNE ZAW ARCIA MAŁŻEŃSTWA § 1. Skutki prawne małżeństwa dotyczące małżonków . . 222

1. Małżeństwo cum m anu... 226

2. Małżeństwo sine m anu... 232

§ 2. Skutki prawne małżeństwa dotyczące rodziców i dzieci 245 Rozdział VI. ROZWIĄZANIE MAŁŻEŃSTWA I JEGO SKUTKI § 1. Rozwiązanie m a łż e ń s tw a ...269

1. Śmierć współmałżonka... 270

2. Utrata c o n u b ii...271

3. R o z w ó d ... 279

A. Pojęcie i rozwój historyczny rozwodu... 279

B. Forma r o z w o d u ...301

§ 2. Skutki prawne rozwiązania małżeństwa...306

1. Skutki rozwiązania małżeństwa dotyczące dzieci . . 306

2. Religio l u c t u s ...307

3. Secundae n u p t i a e ... 310

Indeks rzeczowy . . . . • ...323

Sprostowania...335

Zagadnienie wpływu chrześcijaństwa na prawo rzymskie zaj­

muje umysły uczonych oddawna. Już w XVIII wieku kwestji tej poświęcił pracę swoją De Roehr,1 a Montesąuieu w sławnem dziele swojem „O duchu praw” mówi: „Chrystjanizm dał swoje piętno prawom; władza bowiem zawsze ma związki z kapłań­

stwem. Czytajcie kodeks Teodozjana, który jest jedynie kompi­

lacją uchwał cesarzy chrześcijańskich”.2

W pierwszej połowie XIX wieku nad naszem zagadnieniem zastanawiają się ex professo De Meysenburg,® B u s s 4 i Trop- 1 o n g.5 Na szczególną uwagę zasługuje ten ostatni. W historji wpływu chrześcijaństwa na prawo rzymskie odróżnia on trzy okresy.6 Okres pierwszy obejmuje, według niego, czasy prze­

śladowania chrześcijan i trwa do Konstantyna Wielkiego, w któ­

rym wpływ ten występuje tylko ubocznie, jakby nieświadomie.

W okresie drugim — od Konstantyna W. do połowy V wieku — wpływ religji chrześcijańskiej jest już bezpośredni, a o rezultacie tego wpływu świadczy Kodeks Teodozjański. W okresie trzecim,.

1 De Ro e h r, Dissertationes de effectu religionis christianae in iurispru- dentiam Romanam. Groninga 1766.

1 MONTESOUIEU, O duchu praw, ks. XXIII, rozd. 21. Thim. Żeleński (Boy).

Warszawa 1927 t. 2 s. 157.

* De MEYSENBURG, De christianae religionis vi et effectu in ius cwile.

Gottinga 1828.

* Buss, Ober den Einfluss des Christentums auf Recht and Staał.

Freiburjf 1841.

5 TrOPLONG, De 1'influence du christianisme su r le droit civil des Romains. Bruxelle* 1844.

* TROPLONG, tamże s. 7—51.

trwającym od połowy V wieku do Justynjana, następuje zupełne zapanowanie etyki chrześcijańskiej. Wpływ chrześcijaństwa na prawo rzymskie objawia się, wedle Troplonga, w różnych insty­

tucjach prawnych, jak: niewolnictwo, ukształtowanie istoty mał­

żeństwa, powtórne związki małżeńskie, przeszkoda małżeńska z powodu pokrewieństwa, rozwód, forma zawierania małżeństwa, konkubinat, władza ojcowska, stanowisko prawne kobiet i prawo dziedziczenia.1

W drugiej połowie XIX wieku wzrasta zainteresowanie się naszem zagadnieniem. Zajmują się niem z romanistów niemieckich, co prawda nie ex professo, lecz w ramach systemu prawa rzym­

skiego, P uchta, 2 M a c k e l d e y * i M a r e z o l l ; 4 uznają oni wpływ chrześcijaństwa na niewolnictwo, kolonat, własność, małżeństwo, konkubinat, władzę ojcowską i prawo spadkowe.

Romanista belgijski V an W e t t e r 5 wpływ ten sprowadza tylko do przyznania dzieciom zdolności nabywania majątku wła­

snego, ograniczenia rozwodu do pewnych wypadków, obrony dzieci z pierwszego małżeństwa w razie zawarcia przez rodziców małżeń­

stwa powtórnego i do ograniczenia zdolności prawnej akatolików.

Z romanistów włoskich wypowiadają się w tej kwestji Padel- letti, Ferrini i Pacchioni. P a d e l l e t t i 6 w bardzo ostrych sło­

wach krytykuje dzieło Troplonga, nazywając je „scritto eon incredibile leggerezza e eon inconcepibile ignoranza del soggetto”, a jego autora „immaginoso difensore di una tesi che non regge alla piu elementare critica”. Przytem odmawia chrześcijaństwu wszelkiego wpływu na prawo rzymskie, twierdząc, że żyło ono

1 TROPLONG, De rinfluence da christianisme sur le dr. civ. des Romains s. 5 3 - 1 2 2 .

2 PUCHTA, Cursus der Institutionen.6 Leipzig 1865 t. 1 s. 546 n.

* Ma c k e l d e y, Lehrbuch der Institutionen des heutigen romischen Rechts t. 1 § 49.

4 MAREZOLL, Lehrbuch der Institutionen des romischen Rechts. L e ip ­ zig 1850 § 27.

5 Va n WETTER, Cours ilementaire de droit romain. Gand-Paris 1871 t. 1 s. 91 n.

6 PADELLETTI, Roma nella storia del diritto (prolusione) w Archivio giuridico t. 12 (1874) s. 191 n.

do ostatniego stadjum swego rozwoju życiem własnem, wolnem od wszelkiego wpływu helleńskiego, stoickiego lub chrześcijań­

skiego. F e r r i n i uznaje natomiast znaczny wpływ chrześcijań­

stwa; wpływ ten do r. 325 odbywa się tylko ubocznie — indiret- tamente i nieświadomie — inconsciamente, a po r. 325 w sposób bezpośredni i świadomy.1 Ferrini podaje nadto metodę, która najlepiej do poznania wpływu tego prowadzi: jest nią szczegółowe i dokładne badanie porównawcze pism prawników rzymskich i pisarzy chrześcijańskich — „una minuta e pazientissima ricerca comparativa degli scritti dei giuristi e degli scrittori cristiani”,2 dając próbkę pracy wykonanej według tej metody.3 Metodę tę przyjął i więcej udoskonalił romanista włoski C a r u s i . 4 P a c c h i o n i wkońcu oświadcza się również za tezą Ferrinfego.5

Wielki wpływ chrześcijaństwa uznają natomiast romaniści rosyjscy E n g e l m a n 6 i Ef imow. 7 Obaj twierdzą mianowicie, że prawo bizantyńskie składa się głównie z dwóch pierwiastków:

dawnego prawa rzymskiego i prawa chrześcijańskiego, czyli kano­

nicznego; to ostatnio zaś weszło już częściowo do zbiorów justy-

1 Fe r r i n i, Storia delle fonti del diritto romano e della giurisprudenza romana. Miiano 1885 s. 100.

2 Fe r r i n i, ta m ż e .

3 Fe r r i n i, Su le idee giuridiche contenute nei libri V e VI delle Isti- tuzioni di Latłanzio w Opere di Contardo Ferrini. Milano 1929 t. 2 s. 481—6;

tenże, Le cognizioni giuridiche di Latłanzio, Arnobio e Minucio Felice w Opere di C. Ferrini t. 2 s. 467—79; tenże Die jurisłischen Kenntnisse des Arnobius und des Lactantius w Zeitschr. d. Sav.-St. t. 15 (1894) s. 343—52.

4 CARUSI, Diritto romano e patristica w Studi giurdici in onore di C. Fadda. Napoli 1906 t. 2 s. 71—97. Literatura romanistyczna posiada cały szereg prac poświęconych patrystyce, a szczególnie Tertuljanowi, jak ROBERTI, Paolo di Tarso e le prime influenze patristiche sulla formazione storica del diritto italiano w Tijdschr. v. Rechtsgesch. t. 4 s. 103 — 28; De La b r io l l e, Tertullien jurisconsulte w Nouv. rev. hist. de dr. fr. et etr. (1906); ScHLOSSMANN, Tertullian im Lichte der Jurisprudenz w Zeitschr. f. Kirchengesch. (1906);

VlTTON, / concetti giuridici nelle opere di Tertulliano. Roma 1924; BECK, Romisches Recht bei Tertullian und Cyprian. Halle 1930.

5 Pa c c h io n i, Corso di diritto romano. Torino 1905 t. 1 s. 333 — 6.

6 ENGELMAN, Ob uczonoj obrabotke greko -rimskago prawa. Peters­

burg 1857 s. 54 n.

7 Ef i m o w, Lekcji istorji rimskago prawa. Petersburg 1884 s. 304 n.

njańskich, szczególnie do Kodeksu i Nowel. Różnica pomiędzy dawnem prawem rzymskiem, a rzymsko - bizantyńskiem polega głównie na tern, że w skład tego ostatniego weszły idee socjalne powstałe pod wpływem chrześcijaństwa.

Kwestji wpływu chrystjanizmu na rzymską społeczność cy­

wilną i przekształcenia się jej za jego pomocą poświęcił wybitne dzieło, nagrodzone przez Akademję francuską, S c h m i d t . 1

Najbardziej jednak ożywiony ruch w dziedzinie naszego za­

gadnienia przyniósł wiek obecny. Ruch ten wzmaga się z roku na rok i postępuje bardzo szybkim krokiem. Najlepszym tego dowodem jest fakt, że na kongresie międzynarodowym prawa rzymskiego, który odbył się w 1933 r. w Bolonji i Rzymie, aż cztery referaty były poświęcone naszemu zagadnieniu.2 W kwestji naszej wypowiada się cały szereg sławnych romanistów. Prym trzymają w swem ręku Włosi. Z romanistów włoskich zabierają głos: Riccobono, Bonfante, Arangio-Ruiz, Marchi, Sosio d’Angelo i inni. R i c c o b o n o , profesor uniwersytetu dawniej w Palermo, a obecnie w Rzymie, uznaje duży wpływ chrześcijaństwa na prawo prywatne Rzymian3 i wraz z Ferrinim i Carusi’m należy do uczonych najbardziej zasłużonych w dziedzinie naszego zagad­

nienia. Trójca ta tworzy, jak wyraża się Boucaud, „trois savants italiens qui ont eleve une protestation au nom de la science contrę 1’opinion generalement rependu”.4 Rekapitulację poglądu

1 SCHMIDT, Essai historique sur la societe civile dans le monde romain et sur sa trans for mation par le christianisme. S tr a s b o u r g 1853.

2 SENN, L 'influence du christianisme sur la legislation civile romaine:

la leęon du chretien sur les principes mimes du droit romain; BAVIERA, La codificazione giustinianea e U cristianesimo; B e c k , Der Einfluss des Chri- stentums auf die Justinianische Gesetzgebung; ROBERTI, Le collezioni giustU nianee e il cristianesimo.

* RICCOBONO, Cristianesimo e diritto privato w Rivista di diritto civile r. 3 (1911) N 1 s. 38; tenże, Influenza del cristianesimo sulla codificazione d i Giu- stiniano w Riv. di Scienza „Scientia” t. 5 (1909); tenże, Communio e compro- prieta w Essays in legał history read before the international congress o f historical studies held in London (1913) s. 117 — 9; tenże, Stipulatio e instru­

mentom w Zeitschr. d. Sav.-St. t. 43 s. 378 n.

4 Bo u c a u d, La premiere ebauche d*un droit chretien dans l’antiguite romaine w „L’Universite catholiąue” 70 (1912) s. 14 n.

swego Riccobono podaje ostatnio w pracy, p. t. „Fasi e fattori dell’evoluzione del diritto romano”. Etyka chrześcijańska, według niego, wywarła wpływ nietylko na dziedzinę obyczajową, lecz także prawną. W p r a w i e o s o b o w e m wpływ ten występuje w uregulowaniu: małżeństwa, stanowiska kobiety i osób nieletnich, stosunków możnych do słabszych i położenia niewolników. W pra­

wie r z e c z o w e m dąży do osłabienia indywidualizmu i egoizmu pogańskiego na korzyść interesów zbiorowości, sprzyja darowiznom, potępia nadużywanie prawa, mocniej niż to czyniło pogaństwo, wydoskonala zasadę, że nie można wzbogacać się cudzym kosztem, a nadewszystko podkreśla takie momenty, jak aequitas, piełas, caritas, fraternitas. W p r a w i e z o b o w i ą z a n i o w e m najzna- mienniejszą reformą jest laesio enormis. W p ra wi e proce- sowem i e g z e k u c y j n e m wydoskonala instytucję in inłegrum restitutio i beneficium competentiae.1 W dziedzinie socjalnej uznaje osobowość prawną instytucyj dobroczynnych, a w prawie pogrzebowem zamienia obowiązek rodzinny grzebania zmarłych na obowiązek ludzkości — negotium totius humanitatis i to nie­

zależnie od tego, czy chodzi o bogatego lub biednego, o wol­

nego czy niewolnika.2

Przeciwko Riccobono wystąpił B a v i er a . s W jednej z daw­

niejszych rozpraw widział on wpływ chrześcijaństwa tylko przy

1 RICCOBONO, Fasi e fattori dell' evolazione del diritto romano w Melanges de droit romain dedies a Cornil. Gand-Paris 1926 t. 2 s. 262; tenże, Cristiane- simo e diritto privato w Riv. di dir. civ. r. 3 (1911) N 1 s. 58—61; ALBERTARIO,

„Caritas” nei testigiuridici romani w Rend. del R . Ist. Lomb. di sc. e lett., ser. I I, t. 64 (1931). O wpływie chrześcijańskich cnót moralnych castitas i caritas na na kodyfikację justynjańską por. MA R C H I, D ell’ influenza del cristianesimo sulla codificazione giustinianea w Studi Senesi t. 38 (1924) s. 74 — 86. O wpływie pietas chrześcijańskiej por. D e Francisci, Legitt. attiva dell’ actio funeraria w Filangieri t. 40 (1915) s. 14 n.; KROGER, Die Humanitas and die Pietas w Zeitschr. d. Sav.-St. t. 19 (1898); BONFANTE, VEquita w Notiziario del Lavoro t. 2 (1923).

1 D. 11, 7, 14, 7; Nov. 59. Ri c c o b o n o, Influenza del cristianesimo sulla codificazione d i Giustiniano w Rivista di Scienza „Scientia” t. 5 (1909).

Por. także TAUBENSCHLAG, Miszellen aus dem rdmischen Grabrecht w Zeitschr.

d. Sav.-St. t. 38 (1917) ». 245 n., 262.

3 B a v ie r a , Concetto e lim iti delt influenza del cristianesimo sul diritto Tomano w Melanges Girard. P*ris 1912 t. 1 s. 67—121..

darowiznach na korzyść instytucyj dobroczynnych, piae causae, oraz do pewnego stopnia przy prawie rozwodowem. Wykluczał gx> w dziedzinie niewolnictwa; co się zaś tyczy obrony humiliores przeciwko połentiores decydują tu nie względy natury religijnej, lecz wymogi życia praktycznego.1 Ostatnio skłania się jednak do przyznania pewnego wpływu na prawo niewolnicze, ponadto na zakaz małżeństwa pomiędzy chrześcijanami i Żydami, na przeszkody z tytułu pokrewieństwa duchowego, pokrewieństwa naturalnego i powinowactwa w linji bocznej, a także na wyzwolenie z niewoli.2 Bonf ant e, chociaż nie widzi dużego wpływu chrześcijań­

stwa na prawo u Rzymian, zaznacza jednak, że nowe ideały czy­

stości i miłości zmieniły istotę małżeństwa, spowodowały zwalcza­

nie rozwodów, powtórnych małżeństw, konkubinatu legalnego, popierały wyzwalanie z niewoli, stworzyły fundacje pobożne i w obronie słabszych złagodziły kary.3

Według A r a n g i o - R u i z chrześcijaństwo wywarło wpływ na liczne instytucje prawne, jak zwalczanie niewolnictwa, ograni­

czanie wypadków rozwodu, podkreślanie przy prawie własności względów socjalnych i interesów sąsiedzkich, branie w obronę dłużnika przeciwko wierzycielom.4 Bardzo wielki wpływ nauki i etyki chrześcijańskiej na kodyfikację justynjańską uznaje Mar chi.

Wpływ ten, według niego, uwydatnia się nietylko w dziedzinie ius sacrum, prawa karnego, osobowego i rodzinnego, lecz także w dziedzinie praw majątkowych.5 Wreszcie, S o s i o d ’ A n g e l o o wpływie tym tak mówi: „Riteniamo senz’altro, che influenza del cristianesimo nella vita civile e nella codificazione giustinianea fu grandissima, tanto che neppure i diritti patrimoniali restarono

1 Ba v ie r a, Concełło e lim iti dell’ influenza del cristianesimo sul dir.

rom. w Melanges Girard t. 1 s. 119—121.

* Ba v ie r a, La. codificazione giustinianea e il cristianesimo. Congresso internazionale di diritto romano w Sunti delle relazioni. Roma 1933 s. 67.

’ Bo n f a n t e, Storia del diritto ro m a n o Milano 1909 s. 540; tenże, Corso d i diritto romano, I. Diritto di famiglia. Roma 1925 s. 169, 233, 256, 394 n.

* Ar a n g i o- Ru i z, Istituzioni di diritto romano*. Napoli 1927 s. 4n.; tenże, Corso di istituzioni di diritto romano. Napoli 1923 t. 1 s. 9.

6 Ma r c h i, Dell’ influenza del cristianesimo sulla codificazione giusti­

nianea w Studi Senesi t. 38 (1924) s. 61—103.

del tutto immuni da rilevanti innovazioni”.' W szczegółach widzi on wpływ chrześcijaństwa na zdolność prawną, która ulega ogra­

niczeniu w stosunku do heretyków, apostatów i Żydów, a rozsze­

rzeniu w stosunku do osób duchownych; zdolność prawną otrzy­

muje również Kościół katolicki i poszczególne kościoły. Nadto pod wpływem chrześcijaństwa powstaje przeszkoda do małżeństwa z tytułu pokrewieństwa duchowego oraz sposób wyzwalania z nie­

woli w kościele.2

Wpływ chrześcijaństwa sprowadzają do paru tylko punktów sławni romaniści francuscy Cuq i Girard. C u q 3 twierdzi, że chrystjanizm wniósł do prawa nowe idee ludzkości i miłości, pod wpływem których prawo zaczęło ulegać przeobrażeniom; chrze­

ścijaństwo nie było w stanie przeprowadzić zupełnego odrodzenia prawa, wywarło jednak wpływ na stanowisko prawne osób, na niewolnictwo, konkubinat, rodzinę i na dziedziczenie. Według G i ra rd a4 wpływ ten odnosi się do prawa celibatu, do konkubinatu, pokrewieństwa, legitymacji dzieci naturalnych, rozwodu, małżeń­

stwa powtórnego oraz wyzwolenia z niewoli.

W literaturze niemieckiej wypływowi Kościoła na rozwój prawa i pojęcia socjalne w pierwszych wiekach poświęcił ostatnio rozprawę swoją Kiibler, oświadczając się za znacznym wpływem chrześcijaństwa5. Na podobnem stanowisku stoją Le ne l6 i K riiger.7 1 S. d ’ANGELO, Saggi su questioni giuridiche, I. Cristianesimo e diriłto romano, Torino 1928 s. 23.

2 S. cT An g e l o, tamże s. 27; tenże, Uinfluenza del cristianesimo sul diritto romano w „Labarum”. 1925. Co do innych jeszcze romanistów włoskich por. AVERARDI, II cristianesimo nel diritto romano. Torino 1921; Gr a y, II diritto del vangelo e Vinfluenza del cristianesimo nel diritto romano. Torino 1922.

3 Cu q, Manuel des institutions jiiridiqu.es des Romains2. Paris 1928 s. 8 n., 81, 203, 723.

4 G lRA RD , Manuel elementaire de droit romain6. Paris 1918 s. 71, 101, 122, 123, 161, 166, 188 n., 978.

5 KttBLER, Die Einzoirkung der alteren christlichen Kirche auf die Ent- wickeluag des Rechts und die sozialen Begriffe w Theologische Arbeiten aus dem Rheinischen Wissenschaftlichen Prediger—Verein, Neue Folgę, 1.11 (1909) s. 93 — 110.

6 Le n e lwHoltzendorffa Encyklopadie der Rechtszoissenschaft7 1.1 s. 374-5•

7 KROGER, Geschichte der Quellen uud Litteratur des róm. Rechts.2 Miinchen 1912 s. 297 uw. 8.

W literaturze polskiej zajmuje się P a w ł o w s k i specjalnie wpływem chrześcijaństwa na prawodawstwo Konstantyna Wiel­

kiego.1 W rozprawie swej uznaje on, w przeciwstawieniu do Burckhardt’a,2 znaczny wpływ chrześcijaństwa na działalność usta­

wodawczą tego wielkiego monarchy. T a u b e n s c h l a g wykazuje wpływ chrześcijaństwa na rzymskie prawo pogrzebowe. Z jednej strony pod wpływem ewangelicznej miłości bliźniego i ducha społeczności chrześcijańskiej (Gemeingeist) oraz w myśl zasady, aby nikt nie pozostał insepultus, następuje zamiana cmentarzy prywatnych na cmentarze ogólne, a z drugiej strony akt pocho­

wania staje się aktem pobożności chrześcijańskiej.3 Dziedziną sakralnego prawa rzymskiego zajmuje się Ks. I ns a d o w s k i , przyczem wykazuje on znaczny wpływ chrześcijaństwa na pojęcia rzymskie odnośnie do res sacrae.* Wpływowi sądownictwa po­

lubownego biskupów na prawo rzymskie poświęcił rozprawę swoją Bos sowski . 5

Jeżeli chodzi o historyków, to zwykle pomijają oni kwestję wpływu chrześcijaństwa na prawo rzymskie. Zajmuje się nią tylko B e n i g n i w swej Storia sociale della Chiesa, lecz dzieło to z powodu słabej znajomości źródeł posiada niewielkie znaczenie naukowe.6

1 PAWŁOWSKI, Wpływ chrześcijaństwa na prawodawstwo Konstantyna Wielkiego. Sprawozdanie Dyrekcji c. k. Gimnazjum w Stanisławowie, r. 1907 s. 3—37. W kwestji zmian dokonanych w prawie przez Konstantyna W. por.

także SEUFFERT, Constantins Gesetze und das Christentum. Wiirzburg 1891;

St a d e, Der Politiker Diokletian und die letze grosse Christenverfolgung.

Wiesbaden 1926 s. 68—77.

2 Bu r c k h a r d t, Die Zeit Constantins des Gros sen3. 1898 s. 262.

3 TAUBENSCHLAG, Miszellen aus dem romischen Grabrecht w Zeitschr.

d. Sav. - St. t. 38 (1917) s. 244—62.

4 Ks. INSADOWSKI, Res sacrae w prawie rzymskiem. Lublin 1931 s. 29—32, 40 n., 54 n., 62 n., 75, 83 n., 93-100, 106—12.

5 BOSSOWSKI, Wpływ sądownictwa polubownego biskupów na prawo rzymskie. Rocznik prawniczy wileński (1932) s. 32. Co się tyczy rozwoju insty­

tucji episcopalis audientia por. także D e FRANCISCI w Annali della F . di Giur.

dęli' UnWersita di Perugia t. 30 (1915) i B u s e k , Cirkevni soudnictvi ve vecech civilnich v risi rimske v I — V stoleti po Kr. Bratislava 1925.

* Be n ig n i, Storia sociale della Chiesa, 1. La preparazionei D agli inizii a Costantino. Milano 1906.

Z powyższej różnorodności zdań odnośnie do stopnia wpływu chrześcijaństwa na prawo rzymskie wynika, że zagadnienie to dotąd jest w nauce sporne. Chcąc w sposób należyty ocenić wpływ chrześcijaństwa na prawo rzymskie, trzeba najpierw zwró­

cić uwagę na stan rozwoju i etyczną wartość prawa rzymskiego w jego dobie pogańskiej, a następnie na wartości religijno-mo­

ralne, jakie przyniosło z sobą chrześcijaństwo.

Prawo rzymskie nie powstało odrazu; rozwój jego odbywa się w ciągu całego tysiąclecia, przyczem ulega ono pod wpływem różnych czynników znacznym przeobrażeniom. Pierwotne prawo formalistyczne i ściśle narodowe, ius cwile, ustępuje pierwszeństwa prawu pretorskiemu, ius honorarium, które wniosło cały szereg nowych pierwiastków i wraz z którym przeniknęła do prawa za­

sada słuszności — aequiias.1 Skutkiem tego istnieje dualizm przepisów, opierających się z jednej strony na dawnem rygory- stycznem ius civile, a z drugiej strony na nowem opartem na aequitas prawie pretorskiem. I tak, istnieje obok własności cywilnej, dominium ex iure Quiriłium, własność pretorska, in bonis esse; obok kontraktów prawa ścisłego, stricti iuris, kontrakty dobrej wiary, bonae fidei; obok pokrewieństwa cywilnego, agna- tio, pokrewieństwo naturalne, cognatio, a obok dziedziczenia cy­

wilnego hereditas, dziedziczenie pretorskie, bonorum possessio.

Zespolenia ius cwile z ius honorarium w jedną całość organiczną i przekształcenia go w prawo o znaczeniu światowem dokonali, względnie zaczęli dokonywać, juryści klasyczni.

1 Pr in g s h e i m, Aeęuitas und bona fides. 1932; KOBLER, Griechische Einflusse auf die Entwicklung der romischen Rechtswissenschaft gegen Ende der republikanischen Zeił w Atti del congresso internazionale di diritto romano.

Roma 22—29 aprile 1933 — XI — vol. 1. s. 94 n. Co się tyczy wpływu filozofji greckiej na prawo rzymskie por. L.AFERRl£RE, Memoire concernant 1’influence du słoicisme sur la doctrine des jurisconsulłes romains w Memoires de l’Acad.

des sciences morał, et polit. de Tinstitut imperial de France t. 10 (1860) s. 579—685; COSTA, La filosofia greca nella giurisprudenza romana. Parma 1892;

De Fr a n c is c i, Lazione degli elemenii siranieri sullo sviluppo del diriło romano w Archivio giuridico t. 93 (1925) s. 167 n.; K Ob l e r, Der Einfluss der grie- chischen Philosophie auf die Entwicklung der Lehre von den Verschu.ldensgra- den im romischen Recht. Rechtsidee und Staatsgedanke. Berlin 1930.

2

Ale rozwój prawa rzymskiego nie skończył się na okresie klasycznej jurysprudencji. Klasyczne prawo rzymskie oddzielają od Justynjana jeszcze trzy wieki. W ciągu tego czasu szczegól­

nie uległo ono wpływom hellenistycznym.

Przez prawo h e l l e n i s t y c z n e rozumiemy ogół podsta­

wowych zasad prawnych wspólnych różnym partykularnym pra­

wom greckim.1 Prawo to wywarło już w epoce republikańskiej pewien wpływ na prawo rzymskie.2 Po ogłoszeniu sławnej kon­

stytucji Karakalli, nadającej prawo obywatelstwa wszystkim mie­

szkańcom państwa rzymskiego, utrzymała się pewna jego część w mocy prawnej, wywierając w dalszym ciągu wpływ na prawo rzymskie.3 Do czasów Dioklecjana i Maksymjana władza pań­

stwowa zachowywała się dość odpornie wzglgdem prawa helleni­

stycznego. Dioklecjan jest ostatnim cesarzem, który starał się i to bezskutecznie wskrzesić tradycje klasyczne. Stopniowo jed­

nak opór ten stawał się coraz słabszym, aż wreszcie powstała pewna tendencja w kierunku wprost przeciwnym; prawo helleni­

styczne zaczęło coraz głębiej zapuszczać swoje korzenie w pra­

wie rzymskiem.4

Do tak rozwiniętego prawa, które przetopiło pierwiastki aeguitas z elementami hellenistycznemi, wniosło chrześcijaństwo

1 Mit t e is, Reichsrecht und Volksrechł in den ostlichen Provinzen des rómischen Kaiserreichs. Leipzig 1891 s. 61; Fe r r i n i, Manuale d i pandette3.

Roma 1917 s. 2; CORNIL, Ancien droił romain, 1930 s. 14.

2 De Fr a n c is CI, Uazione degli elementi słranieri sullo sviluppo e sulla crisi del diritto romano w Arch. giur. t. 93 (1925) s. 157 n.; PADELLETTI, Roma nella sioria del diritto (prolusione) w Archivio giurdico t. 12 (1874).

* Mit t e is, Reichsrecht und Volksrecht s. 159 n.; Ta u b e n s c h l a g, Le droit local dans les constitutions prediocletiennes w M e la n g e s C o r n il t . 2 s, 499 n. O szczególnym wpływie prawa lokalnego na prawa rzymskie w Egipcie por. TAUBENSCHLAG, Oeschichte der Rezeption des rómischen Pri- vairechłs in Aegypten w Studi in onore di P. Bonfante. Milano 19301. 1 s. 369 n.

4 O wpływie praw greckich i orjentalnych na cesarza Dioklecjana por. TAUBENSCHLAG, DaS romische Privairecht zur Zeit Diokletians. Extrait du Bulletin de 1’Acad. Polonaise des sc. et des lettres. Cracovie 1919—1920.

Cracovie 1923 s. 271 n.; tenże, Instytucje i historja rzymskiego prawa pry­

watnego. Kraków 1934 s. 21.

wiele nowych pierwiastków, które znacznie podniosły jego poziom etyczny i przyczyniły się do jego wydoskonalenia.

R e l i g j a c h r z e ś c i j a ń s k a w przeciwstawieniu do pogań­

skiej religji rzymskiej posiada bardzo bogatą treść etyczną.1 Rozpatrzmy bliżej tę treść.

Nauka chrześcijańska na czele swego zakonu kładzie m i ł o ść B o g a i b l i ź n i e g o , bo „na tych dwojgu przykazaniach wszystek Zakon zawisł i prorocy”.2 Święty Paweł woła: „Miłuj bliźniego swego, jak siebie samego... wypełnieniem tego Zakonu jest mi­

łość”.3 „Miłość ta powinna być miłością powszechną, bo wszyscy jesteście bracia” 4 i „jednem ciałem jesteśmy w Chrystusie, a każdy z osobna członkami jeden drugiego”.5 Idea braterstwa powszech­

nego domaga się, aby miłość wzajemna pomiędzy ludźmi obej­

mowała wszystkich, zarówno dobrych, jak i złych, sprawiedliwych, jak niesprawiedliwych, przyjaciół jak wrogów i prześladowców.

Przykazanie Chrystusowe głosi: „Miłujcie nieprzyjacioły wasze, dobrze czyńcie tym, którzy was mają w nienawiści, a módlcie się za prześladujące i potwarzające was, abyście byli synami Ojca waszego, który jest w niebiesiech”.6 Miłość chrześcijańska po­

winna być bezinteresowna: „Gdy czynisz jałmużnę, niechaj nie wie lewica twoja, co prawica twoja czyni”.7 Następnie, powinna być wyrozumiała i nie sądzić bliźniego,8 a także powinna być pokorna— „ktobykolwiek między wami chciał większym być, niech będzie sługą waszym”.9 Wreszcie, powinna być uczynna, a nie-

1 Pierwotna religja rzymska o charakterze czysto praktycznym i ściśle narodowym była bardzo uboga tak pod względem swych obrzędów, jak rów­

nież pierwiastków etycznych. Stąd też klasy wyższe społeczeństwa zaczęły szukać sobie pociechy w filozofji, szczególnie w etyce praktycznej epikurej­

czyków lub stoików, a klasy niższe w kultach wschodnich, które zawierały w sobie więcej pierwiastka etycznego, niż dawna religja rzymska. Por. BoiSSIER, La religion romaine d*Augustę aux Antonins. Paris 1900 t. 1 s. 37 n.; t. 2 s. 365 n.; W iSSOW A, Religion und Kultus der Romer. Miinchen 1902 s. 63 n., 78 n.; Gr il l, Die persische Mysterienreligion im rómischen Reiche und das Chri- stentum, 1903; GEFFCKEN, Der Ausgang des griech. — róm. Heidentums.

Heidelberg 1920.

2 Ma t. XXII, 40. 3 Rzym. XIII, 10. 4 Ma t. XXIII, 8.

5 Rzym. XII, 5. • Ma t. V, 44. 7 Ma t. VI, 3.

8 M at. VII, 1 - 5 . 9 M at. XX, 26; XXIII, 11; Ja n XIII, 14.

tylko słowna: „Synaczkowie moi miłujcie się nie słowem i nie językiem, lecz czynem i prawdą”.1

Według nauki chrześcijańskiej wszyscy ludzie wobec Boga są równi : „Bo nie masz różnicy pomiędzy Żydem, a Grekiem:

albowiem jeden jest Pan wszystkich, bogaty dla wszystkich, którzy Go wzywają”.2 W chrześcijaństwie znikają różnice pomiędzy Żydami i poganami, niewolnikami i wolnymi — „albowiem w jednym Duchu wszyscyśmy ochrzczeni w jedno ciało, bądź Żydzi, bądź poganie, bądź niewolnicy, bądź wolni i wszyscy jednym Duchem napojeni jesteśmy”.3 Według nauki Chrystusa „jeśli kto chce być pierw­

szym, będzie ze wszech ostatecznym i sługą wszystkich”. 4 Następnie, wszyscy ludzie są wolni, bo „na wolność wy­

zwolił nas Chrystus” 5 i powołani do wolności: „ Wy bowiem wezwani jesteście ku wolności bracia”.6 Opatrzność jest jedna­

kowa dla wszystkich, bo „jeden Bóg i ojciec wszystkich, który panuje nad wszystkimi, działała przez wszystkich i jest we wszyst­

kich nas”.7

Nauka chrześcijańska nakazuje ł a g o d n o ś ć i s p r a w i e d l i ­ wość względem swych służących. Sw. Paweł głosi: „Panowie, co sprawiedliwa i słuszna jest oddawajcie sługom waszym: wiedząc, że i wy macie Pana w niebie”.8 Nie podburza jednak niewolników przeciwko panom,9 ani służących przeciwko pracodawcom.10

Stosunek o jca do d z i e c i chrystjanizm tak ujmuje: „I wy ojcowie nie rozdrażniajcie dzieci waszych: ale wychowujcie w karności i w upomnieniu Pańskiem”.11 Dzieciom zaś nakazuje posłuszeństwo względem swych rodziców.12

Co się tyczy stosunku m ę ż a do żony, to św. Paweł woła:

„Mężowie, miłujcie żony wasze, jako i Chrystus umiłował Kościół i samego siebie wydał zań... Tak mężowie mają miłować swe żony, jak własne ciało. Kto miłuje żonę swoją samego siebie miłuje... Dlatego opuści człowiek ojca swego i matkę swoją,

1 I Ja n III, 18. * Rzym. X, 11. 3 l Kor. XII, 13; Ga/. III, 28.

* Ma r. IX, 34. s Gal. IV, 31. « Gal. V, 13.

? Efez. IV, 6. 8 Kol. IV, 1; Efez. VI, 9. 9 I Kor. VII, 21 — 2.

i° Efez. VI, 5-8. 11 Efez. VI, 4; Kol. III, 21. 12 Efez. VI, 1; Kol. III, 20.

a przyłączy się do żony swej i będą dwoje jednem ciałem.

Tajemnica to wielka: ja zaś powiadam w Chrystusie i w Kościele”.1 Lecz, z drugiej strony przestrzega żony, mówiąc: „Zony niechaj będą poddane mężom swym, jako Panu: albowiem mąż jest głową żony, jako Chrystus jest głową Kościoła, ciała swego, którego On jest Zbawicielem”.2

Było rzeczą jasną, że tak bogata treść etyczna chrześcijań­

stwa musiała wywrzeć silny wpływ na prawo. Wpływ ten odbywa się jednak w ciągu stuleci nie w jednakowym stopniu. Przez pierwsze trzy wieki ery naszej trwa prześladowanie chrześcijan i walka z nauką Chrystusa. Podstawę prawną do prześladowań dała Lex Iulia maiesłatis, która stanowi surowe kary za wstrzymywanie się od składania ofiar publicznych i brania udziału w kulcie cesarzy.8 Ustawy o stowarzyszeniach były także dla chrześcijan nieprzy­

chylne, gdyż gminy chrześcijańskie uważano za collegia illicita.*

W tych warunkach wpływ chrześcijaństwa na prawo mógł się od­

bywać nie bezpośrednio zapomocą władzy ustawodawczej, lecz tylko w d r o d z e po ś re d ni e j zapomocą nauki chrześcijańskiej.6 Nauka chrześcijańska w okresie tym była znana już szerszym warstwom społeczeństwa, przedostając się najpierw do klas niż­

1 Efez. V, 25 — 32. * Efez. V, 22— 3.

* Ta c it u s, Annales 15, 44; Pl j n iu s, Epist. 10, 97; U lp ., D. 48,4,1; Pa u l., SenL 5, 29, 1. BERDNIKOW, Gosudarstwiennoje położenie religji w rimsko- wizantijskoj imperji. T. I do K o n s ta n tin a . K a z a ń 1881; CuQ, De la naturę des crimes imputes aux chretiens d'apres Tacite. R o m ę 1886; Gu ć r in, Etude sur le fondement juridigue des persecutions dirigees contrę les chretiens pendant les deux premiers siecles de notre ere w N o u v . rev. h is t. de d r. fr. e t etr.

t . 19 (1895) s. 601 — 46, 713 — 37; Co n r a t ( C o h n ), Die Christerwerfolgungen im romischen Reiche vom Standpunkte des Juristen. L e ip z ig 1897 s. 53 n ; Mo m m s e n, Der Religionsfrevel nach romischen Recht w Ju r is tis c h e S c h rifte n . B e r lin 1907 t . 3 s. 393 d.; K s. L is ie c k i, Czasy męczeńskie Kościoła św.

P o z n a ń 1915; A li.A K I), Le christianisme et l'empire romain de Neron a The- odose9. P a r is 1925.

4 TERTULLIANUS, Apologeticus, c. 38 (Mignę, 1, 527—31); Ks. BlLCZEWSKI, Położenie prawne chrześcijan w trzech pierwszych wiekach. Przegląd Po­

wszechny t. 25 (1890) s. 346 i t. 26 s. 39, 178.

6 R o b e r t i , Le collezioni giustinianee e il cristianesimo. Congresso internazionale di diritto romano w Sunti delle relazioni s. 70.

szych społeczeństwa, później wyższych, a wreszcie na sam dwór cesarski.1 Do jej rozpowszechnienia przyczyniły się: ustne gło­

szenie, pisemna obrona w apologjach poświęconych przeważnie cesarzom lub filozofom i wreszcie przykład życia chrześcijan oraz męstwo, z jakiem znosili męczeństwa.2 Szczególną rolę w tym względzie odegrały apologje: Justyna, poświęcona cesarzowi Antoninowi Pobożnemu, Atenagorasa, poświęcona Markowi Aure- Iemu, Minucjusza Feliksa p. t. Octavius, Tertuljana Apologeticus, Laktancjusza Apologeticus i t. d., gdyż idee przez nie głoszone przenikały życie socjalne Rzymian. Musiały one mieć oczywiście dostęp do cesarzy i prawników, co wyraziło się w pewnej tole­

rancji w stosunku do chrześcijan ze strony niektórych cesarzy pogańskich, jak Hadrjana, Antonina Piusa, Marka Aurelego, Aleksandra Sewera i innych.3 Wprawdzie Marek Aureljusz i Epiktet wspominają o chrystjanizmie tylko jeden raz i to mimo­

chodem, jest on jednak w tym czasie rozpowszechniony skoro przeciwko niemu występują: Fronto, jak o tem świadczy M.inucjusz Feliks w dziele Octavius i Celsus, przeciwko któremu Ory- genes napisał apologję.4

1 Sw. Piotr pisze już list do wiernych Pontu, Galacji, Kapadocji, Azji i Bytynji, a św. Paweł w liście do Rzymian (I, 8) mówi: „Wiara wasza jest przepowiadana po całym świecie”. O olbrzymim wzroście wiernych na po­

czątku I II w. najdokładniej świadczy TERTULJAN (i* 240), Apologety c. 37 (Mignę, P. L., 1, 462 n.): „Hesterni sumus, et vestra omnia implevimus, urbes, insulas, castella, municipia, conciliabula, castra ipsa, tribus, decurias, palatium, senatus, forum; sola yobis reliquimus templa”. Por. także TACITUS, Annales 15, 44; Pl i n iu s, Epist. 10, 97; Te r t u l l., Adv. Iudaeos 7, 5 (Mignę, 1, 704);

EUSEBIUS, Historia ecclesiastica 8, 6 (Mignę, P . G., 20, 751 n.); CARUSI, Diritto romano e patristica w Studi in onore di C. Fadda t. 2 s. 71 n.; Da r AS, Les chretiens a la cour de Diocletien. Paris 1867.

2 SCHMIDT, Essai historique sur la societe civile dans le monde romain et sur sa transformation par le christianisme s. 328 n.

3 SCHMIDT, ta m ż e s. 439 — 48. A le k s a n d e r S e w e r c h c ia ł n a w e t z b u d o ­ w a ć ś w ią ty n ią n a cz e ś ć C h ry s tu s a , a le a u s p ic ia o d r a d z iły m u te n za m ia r

~por. CHANTEPIE DE LA SAUSSAYE, Historja religij. O p r a c o w a ł A . L. W a r ­ sz a w a 1918 s. 500.

4 Ke im wdziele Celsus, Wahres Wort, 1873, próbuje dać rekonstrukcją zaginionego dzieła Celsusa.

Ten stan rzeczy uległ z a s a d n i c z e j z m i a n i e z chwilą nawrócenia się na chrześcijaństwo cesarza Konstantyna i wyda­

nia przez niego wraz z Licynjuszem w 313 r. w Medjolanie e d y k t u t o l e r a n c y j n e g o . 1 Edykt ten wyraźnie mówi o zdol­

ności prawnej Kościoła, w szczególności o zdolności posiadania corpus lub Collegium christianorum oraz o zdolności nabywania i posiadania majątku.2 Od Konstantyna Wielkiego rozpoczyna się dla prawa rzymskiego zupełnie nowy okres życia.3 Montes- quieu o tym momencie przełomowym tak mówi: „Pewnem jest, że zmiany czynione przez Konstantyna wspierały się albo na po­

jęciach związanych z zaprowadzeniem chrześcijaństwa, albo na pojęciach zaczerpniętych z jego doskonałości”.4 Także następcy Konstantyna kroczą po tej linji, z jedynym wyjątkiem cesarza Juljana Apostaty, który pragnął przywrócić dawny kult pogański.5

1 Ab r a h a m, Edykt medjolański w 1600-letnią rocznicą. Odb. z Prze­

glądu Powszechnego. Kraków 1913.

* EUSEBIUS, Hist. eccles. 10, 5 (Mignę, P. L ., 20,879 n.); L a c t a n t i u s , De morłibus persecułorum, c. 48 (Mignę, P. L ., 7, 267—70); Fe r r i n i, Manuale di pandette3 s. 101 n. W sprawie własności kościelnej w pierwszych trzech wiekach por. ROBERTI, Le associazioni fanerarie cristiane e la proprieta eccle- siastica nei prim i tre secoli. Milano, Soc. ed. „Vita e Pensiero”.

3 Na z a r iu s, Panegir. Const. Aag. dictus, c. 38 (Mignę, P. L ., 6, 608), tak w 321 r. charakteryzuje początek dzieła ustawodawczego Konstantyna:

„Novae leges regendis moribus et frangendis vitiis constitutae. Veterum calumniosae ambages recisae, captandae simplicitatis laqueos perdiderunt.

Pudor tutus. Munita coniugia”. SOZOMENUS zaś, Hist. eccl. (Mignę, 67, 378), o czasach Konstantyna tak mówi: „Jam vero cunctos magistratus imperii Romani, fere Christiani administrabant”. Por. także FlASCH, Conslantin der Grosse ais erster christlicher Kaiser. Wiirzburg 1891; MAURICE, Constantin le Grand. L’origine de la civilisation chretienne. Paris, Editions Spes; ARNALDI, Dopo Costantino. Saggio della vita spirituale del IV e V secolo. Pisa 1927;

ALBERTARIO, Da Diocleziano a Giustiniano w Conferenze per il XIV cente- nario delle Pandette. Milano 1931 s. 324.

4 Mo n t e s q u ie u, O dachu praw, ks. XXIII, rozd. 21. Tłum. Żeleński (Boy) t. 2 s. 157.

' DAMASKIOS, Vita lsidóri (Mignę, P. G., 103, 1301), podaje, że było kilka tendencyj do wznowienia poganizmu za panowania Teodozjusza, Ante- mjusza i Zenona. W niektórych miejscowościach był silny prąd antychrześci- jański jeszcze w VI w. por. MASFERO, Horapollon et la fin du paganisme Egyptien w Buli. Institut francais d’archeol. oriental t. 11 (1914) s. 182.

Następcy Juljana Apostaty kontynuują już bez przerwy wielkie dzieło Konstantyna W. i jego synów.1 Zadanie do spełnienia było trudne, tem bardziej, że zasady teologji, tak dogmatycznej, jak również moralnej w tych czasach nie zawsze były w sposób na­

leżyty wyświetlone; nie było jeszcze chrześcijańsko - filozoficznej nauki prawa. O d tego czasu nawet filozofja świecka mogła wy­

wierać wpływ swój na rozwój pojęć prawnych tylko poprzez do­

ktryny Ojców Kościoła.2 Rzecz naturalna, że nie stało się to za jednym zamachem, lecz w ciągu długiego procesu, gdzie dawne pierwiastki pogańskie przez pewien jeszcze czas istniały obok chrześcijańskich i z niemi się ścierały. Był to zatem okres współ­

istnienia pierwiastków pogańskich i chrześcijańskich, okres etyki dualistycznej: naturalnej i nadnaturalnej, a rezultatem ścierania się tych dwóch prądów było przekształcenie się pogańskiej cywi­

lizacji rzymskiej na chrześcijańską.

Jest rzeczą jasną, że od chwili uznania religji chrześcijań­

skiej przez edykt tolerancyjny Konstantyna W. i Licynjusza i póź­

niejszego przyjęcia jej za religję państwową przez Gracjana, Wa- lentynjana i Teodozjusza (380),3 chrześcijaństwo poczęło wywierać wpływ b e z p oś r e dn i , czyli zapomocą władzy ustawodawczej, na kształtowanie się prawa prywatnego w duchu nauki i etyki chrześcijańskiej.

Gruntowne studjum autorów chrześcijańskich i różnych źró­

deł pierwszych pięciu wieków wykazuje stopniowe wytwarzanie się chrześcijańskiego prawa prywatnego, które zaczęło oddziały­

wać na prywatne prawo rzymskie.4 Oddziaływanie to występuje w różnych formach. I tak, niektóre dawne przepisy prawa po­

gańskiego pod wpływem chrześcijaństwa ulegają modyfikacjom,

1 C r i v e l l u c c i , Storia delle relazioni łra lo Stato e la Chiesa t l s. 410;

t. 2 s. 200.

* PERROT, Precis elementaire de droit romain. Paris 1927 s. 122; Be c k, Der Einfluss des Chrisłentums auf die Justinianische Gesetzgebung. Congresso internazionale di dirito romano w Sunti delle relazioni s. 69 n.

* C. Th. 16, 1, 2 = C. 1, 1, 1.

4 BOUCAUD, Lm premiere ebauche <f un droit chretien dans Vanti<fuiŁi romaine w „L’Universite catholique” 70 (1912) s. 4 n.

nowe, które powstają, czerpią swe źródło w nauce chrześcijań­

skiej, lub też wprost zostają recypowane z przepisów prawa kościelnego.' Tak np. niektóre konstytucje cesarskie zawarte w kodeksach Teodozjańskim i Justynjańskim, a nadewszystko w Nowelach Justynjańskich, są w całości wzięte z postanowień kościelnych.2 Cesarze Walentynjan III i Marcjan w 451 r. sta­

nowią, że wszelkie rozporządzenia cesarskie sprzeczne z kano­

nami kościelnemi tracą moc prawną. Odnośny ustęp głosi:

„Omnes sane pragmaticae sanctiones, quae contra canones eccle- siasticos interventu gratiae et ambitionis elicitae sunt, robore suo et firmitate vacuatas cessare praecipimus”.® W następnym roku (452) cesarz Marcjan nakazuje przestrzeganie kanonów soboru chalcedońskiego i karze surowo tych duchownych, którzy odwa­

żają się przeciwdziałać postanowieniom tego soboru— „semel iudi- cata ac recte disposita revolvere et publice disputare”.4

W szczególności zasługuje na uwagę, że w K o d e k s i e J u s t y n j a ń s k i m na czele materjału prawnego jest podany ma- terjaJ kościelny, ius sacrum. Wystarczy przejrzeć napisy rze­

czowe pierwszych trzynastu jego tytułów, jak: De summa Trinitate, De sacrosanctis ecclesiis, De episcopis et clericis i t. d., aby przekonać się, że podstawowe założenia swoje Kodeks opiera na zasadach chrześcijańskich.

W konstytucji z 530 r., w sprawie przeszkód do małżeństwa z tytułu święceń wyższych, Justynjan przyznaje kanonom taką samą moc prawną, jaką posiadają ustawy świeckie. Słowa jego opiewają: „Nostrae vero leges sacros canones non minorem vim quam leges habere volunt, sancimus quod ad illos attinet valere quae sacris canonibus visa sunt, perinde ac si et civilibus legibus scripta essent”.5 W innej konstytucji Justynjan przytacza główne zasady wiary katolickiej i nakazuje* przestrzeganie ich pod karami

1 RoBERTI, Le collezioni giustinianee e i l cristianesimo w S u n ti d elle rel-azioni s. 71 n.

2 Por. Nov. 137 de ordinatione episcoporum et clericorum. Zh is h m a n, Das Eherechł der orienłalischen Kir che. Wien 1864 s. 8.

3 C. 1, 2, 12, 1. 4 C. 1, 1, 4.

5 C. 1, 3, 44 (45), 1; por. także Nov. 6, 1, 7.