T R E S C Z E S Z Y T U 2 (1995)
P a c y n i a k C., N a js t a r s z e d r z e w a w P o l s c e ...
P i ą t k o w s k i J . S ., K r e d a j e z i o r n a ...
S t a r z y k J . R ., C z y m ż y w ią s ię n a s z e k ó z k i (C e r a m b y c id a e )
S u r o w i a k J ., M e c h a n iz m r o z r u s z n ik o w y s e r c a ...
K w i a t k o w s k i W ., O m a ń k u c t w i e i m a ń k u t a c h ...
J u r a C z., D N A c y to p la z m y j a j a ...
G l o w a c i ń s k i Z ., S ło w iń s k i P a r k N a r o d o w y o t w a r t y ...
S a r o s i e k J ., P r o f . d r S t e f a n M a c k o (w s p o m n ie n ie p o ś m ie r tn e ) D ro b ia z g i p r z y r o d n ic z e
N ie s p o k o jn i P ic c a r d o w ie (E. S c h n a y d e r ) ...
C z y o p ró c z m e te o r ó w r ó w n ie ż p r o m ie n i e k o s m ic z n e ? (J . D o b ro w o ls k i) R o z m a i t o ś c i ...
K r o n ik a n a u k o w a
C y k le o d c z y tó w p o ś w ię c o n y c h ż y c iu i d z ia ła ln o ś c i M a r ii S k ło d o w s k ie j- C u r ie ...
S z k o ła im . M a r ii S k ło d o w s k i e j- C u r i e . ... ...
R e c e n z je
J . H u r w i c : M a r ia S k ło d o w s k a - C u r ie (K . M a ś la n k ie w ic z )
W . B l o m d D o n W. F a w c e t t : H is to lo g ia (W . B y c z k o w s k a -S m y k ) Z g e o lo g ią n a co d z ie ń (K . M a ś l a n k i e w i c z ) ...
K le in e E n z y k lo p a d ie — M a t h e m a t ik (B r. K u c h o w i c z ) ...
C o p is z ą i n n i ...
S p r a w o z d a n ia
K r a jo z n a w c z a w y c ie c z k a B y d g o s k ie g o O d d z ia łu P o ls k ie g o T o w a r z y s t w a P r z y r o d n ik ó w iim. M . K o p e r n i k a ...
K o m u n ik a t
S e k c j a B io e l e k tr o n i k i O d d z ia łu W a r s z a w s k ie g o P o ls k ie g o T o w a r z y s t w a P r z y r o d n ik ó w im . K o p e r n i k a ...
S p i s p l a n s z
l a . D Ą B S Z Y P U Ł K O W Y w O w iń s k a c h p o d P o z n a n ie m — w ie k 335 l a t — F o t. C. P a c y n i a k
Ib . Ś C IN K A D R Z E W P O M N IK O W Y C H w R o g a lin ie — F o t. C. P a c y n ia k
II . P O R T R E T H IP O P O T A M A . — F o t. B. W . W o ło s z y n I I I . Z IM A W T A T R A C H . — F o t. J . Z e m b r z u s k i
IV . P I N I E , P in o s p in e a — d r o g a w L a R a b id a , b lis k o L a H u e l v a - (H is z p a n ia , A n d a lu z ja ) . — F o t. B . M a łk in
O k ł a d k a : P O R T R E T S O W Y (p u s z c z y k ), S t r i x a lu co . — F o t. Z. W ró b le w s k i
29 32 36 39 42 44 45 47 48 50 51
52 52 52 53 53 54 54
55
56
t
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. KOPERNIKA
LU TY 1968 . ZESZYT 2 (1995)
C E Z A R Y P A C Y N IA K (P o z n a ń )
NAJSTARSZE D R ZEW A W POLSCE
Wiekiem tworów przyrody człowiek intereso
w ał się od dawna, także i okazałe drzewa budziły podziw jako bardzo sędziwe. Nie we wszystkich krajach jednocześnie przystąpiono do posługiwa
nia się m etodam i naukow ym i do obliczania wie
ku drzew.
W drugiej połowie X IX w ieku botanicy nie
mieccy, skandynaw scy i rosyjscy przeprowadzili szereg badań z zakresu dendroklim atologii i den
drochronologii. System atyczne badania w tym zakresie zapoczątkował A. D o u g 1 a s s i jak dotychczas najw ażniejszą szkołą jest pracownia dendrologiczna uniw ersytetu w Arizonie.
W naszym k ra ju prace nad obliczaniem w ieku i przyrostu współczesnego drew na prowadzili głównie leśnicy; w kręgu ich zainteresow ań po
zostawały dzewostany w w ieku do 160 lat, na
tom iast w iek drzew pomnikowych był szacowa
ny na „oko”. Ja k tego rodzaju oceny są niedo
kładne, może zilustrow ać kilka przykładów.
Wiek sosny —- Pinus aristata Engelm rosnącej w Białych Górach (White M ountains — USA) szacowano na 300 lat. Dokładne badania prze-, prowadzone przez E. S c h u l m a n a w 1954 r.
dowiodły, że w iek tych drzew w ynosi 4600 lat, a więc są to najstarsze drzewa na świecie; dla porów nania przypom nijm y, że wiek mamutowca olbrzymiego (sekwoja olbrzymia) w ynosi 3212 lat. Bywało i odwrotnie, w iek szacowano bardzo wysoko, jak np. u baobabów i draceny na 6000 lat, tymczasem w ynosi on najprawdopodobniej
zaledwie 200 lat. Co do ostatniego przykładu można mieć zastrzeżenia, gdyż w tej strefie kli
m atycznej drzewa te nie w ykształcają w yraź
nych słojów rocznych.
Oto kilka danych dotyczących w ieku drzew z terenu Polski: cis pospolity (Taxus baccata L.) rosnący w Henrykowie (woj. wrocławskie) oce
niono na 1000—1400 lat, w Bystrzycy na 860 lat, w Harbutowicach na 1000 lat, w W ierzehlesiu na 400 lat; jodłę pospolitą (Abies alba Mili.) z Ba
biej Góry na 400 lat, z Pogórza Przemyskiego na 250 lat, modrzew polski (Larix decidua var. po
lonica Ostenf. et Syrach) z nadleśnictw a Skar
żysko na 400 lat, dęby szypułkowe (Quercus ro- bur L.) rosnące w Kadynach, Rogalinie i w B art
kowie na 1000 lat, w Owińskach, Jastrow ie, Mili
czu na 500—700 lat; lipę drobnołistną (Tilia cor- data Mili.) z Gowarczowa na 600 lat.
Ocenie w ieku drzew n a podstaw ie ich rozmia
rów przeciw stawił się zdecydowanie w 1956 r.
T. S z y m a n o w s k i . Dlatego au to r tego ar
tykułu do obliczania w ieku drzew posłużył się w yw iertam i uzyskanymi za pomocą świdra Presslera. Do naw ierceń użyto świdrów o dłu
gości 40 cm. Zastosowanie dłuższych nie było celowe, gdyż u większości drzew pomnikowych w nętrze pnia lub kłody jest wypróchniałe. Na
wiercano z czterech kierunków na wysokości 1,3 m od ziemi. Na pobranych próbkach liczono lata i mierzono przyrosty roczne. Uzyskane w ten sposób średnie z ostatnich kilkudziesięciu
5
30
R y c. 1. N a js t a r s z e d rz e w o w P o ls c e — c is p o s p o lity ( T a x u s b a c c a ta L .) r o s n ą c y w H e n ry k o w ie . W ie k je g o
o b lic z o n o n a 1230 la t. — F o t. C. P a c y n ia k
la t posłużyły do obliczenia w ieku poszczegól
nych drzew w następujący sposób: z obwodu zmierzonego na wysokości 1,3 m od ziemi obli
czono wielkość prom ienia, od którego odjęto grubość kory, otrzym aną w artość dzielono przez średni roczny przyrost. Do otrzym anego w yniku dodano wiek, jaki był niezbędny do osiągnięcia wysokości, na której dokonywano pom iaru ob
wodu i nawierceń. N aw iercanie w szyi korzenio
wej drzewa było niemożliwe, ze w zględu na znaczne zniekształcenie tej części. Ten sposób obliczania w ieku obarczony je st błędem, który w zależności od rozm iarów i gatunku drzew a wynosi od 20 do 60 lat.
W celu przekonania się, jakie istn ieją odchy
lenia w przyroście na grubość w poszczególnych okresach życia, tam gdzie było to możliwe, obli
czono średnie roczne przyrosty na ściętych pniach lub w yciętych krążkach.
Obliczono w iek kilk un astu drzew, zwłaszcza dębów szypułkowych, cisów, jesionów, wiązów i lip.
N ajstarszym drzewem w Polsce je st cis pospo
lity (Taxus baccata L.) rosnący w H enrykowie.
Wiek w ynosi 1230 lat, obwód 512 cm, średni roczny przyrost grubości 0,66 mm. Drugi pod względem rozmiarów (obwód 383 cm) i w ieku cis rośnie w B ystrzycy (również województwo wrocławskie) i osiągnął w iek 760 lat, średni rocz
ny przyrost 0,8 mm. Z nany cis Raciborskiego
rosnący w H arbutow icach (województwo k ra
kowskie) m a zaledwie 650 lat, obwód 280 cm, średni roczny przyrost 0,7 mm, natom iast cis w Mogilnie, mimo okazalszych rozmiarów (ob
wód 330 cm) liczy sobie 535 lat; średni roczny przyrost 1,0 mm.
N ajgrubsze drzewo w Polsce — dąb szypuł- kow y (Quercus robur L.) o obwodzie 990 cm rosnący w K adynach (województwo gdańskie) osiągnął w iek 670 lat; średni roczny przyrost 2,3 mm.
N ajstarszy z dębów szypułkowych rośnie w Piotrow icach (województwo zielonogórskie).
Obwód jego w ynosi 965 cm, średni roczny przy
rost 2,1 mm, a w iek 710 lat. P opularny dąb szy- pułkow y zw any „B artkiem ” m a obwód 900 cm, średni roczny przyrost 2,2 mm, w iek 640 lat, a więc nie jest ani najgrubszym , ani najstarszym drzewem , jak to lansują liczne publikacje i pod
ręczniki. Dęby w Rogalinie pod Poznaniem („Lech”, „Czech”, „Rus”) osiągnęły wiek od 480 do 590 lat. Obwód ich wynosi od 670 do 875 cm.
Wiek dębów w Bartodziejach (województwo kie
leckie), w Owińskach i A ntoninie (województwo poznańskie) w ynosi od 290 do 430 lat, obwód od 616 do 745 cm.
Z innych gatunków, sędziwy wiek osiągnęła lipa drobnolistna rosnąca w Proślicach (woje-
R y c. 2. O k a z a ła jo d ła p o s p o lita ( A b ie s a lb a M ili.) w n a d le iś n ic tw ie W o łc z y n (w o j. o p o ls k ie o o b w o d z ie
404 cm , w ie k u 220 ła t. — F o t. C. P a c y n ia k
31
R yc. 3. N a jg r u b s z e d rz e w o w P o ls c e — d ą b sz y p u łk o w y w K a d y in a c h (w o j. g d a ń s k ie ). O b w ó d 990 c m , w ie k 670
la t . — F o t. C. P a c y n ia k
R yc. 4. N a jo k a z a ls z y e g z e m p la rz z d ą b ó w s z y p u łk o w y c h w R o g a lin ie o s ią g n ą ł w ie k 590 la t. — F o t. C. P a -
cysniak
R yc. 5. J e s io n w y n io s ły (F r a z in u s e x c e ls io r L.) w K a r tu z a c h (w o j. g d a ń s k ie ) o o b w o d z ie 500 om , w ie k u 270
la t. — F o t. C. P a c v n ia k
R yc. 6. O k a z a ły je s io n w y n io s ły w P o z n a n iu . W ie k 220 la t. — F o t. C. P a c y n ia k
J*
JÓ Z E F S T A N IS Ł A W P IĄ T K O W S K I (G d a ń s k )
K RED A JEZIO R N A
P o d n a z w ą k r e d y je z io r n e j r o z u m ie s ię o s a d w a p ie n n y p o w s ta j ą c y n a d n ie s ło d k o w o d n y c h z b io r n ik ó w w o d n y c h w p o s ta c i lu ź n e j, s z la m o w a te j m a s y . T a n ie p o z o r n a n a o k o s k a ł a m a ło z w r a c a n a s ie b ie u w a g i.
T r u d n o j ą o d ró ż n ić od p o d o b n y c h u tw o r ó w , s z c z e g ó l
n ie od w a p ie n ia (k re d y ) łą k o w e g o , p o w s ta ją c e g o w z a s ię g u n a d z w y c z a j le n iw ie p ły n ą c y c h s t r u g w o d n y c h . Z te g o w z g lę d u w d a ls z y m c ią g u a r t y k u ł u n ie b ę d z ie m y o d r ó ż n ia ć o b u u tw o r ó w od s ie b ie .
W ła s n o ś c i k r e d y je z io r n e j z a le ż ą od s t a n u n a s y c e n i a w o d ą . W ilg o tn a s ta n o w i m a s ę ła t w o p r z y l e g a ją c ą do p a lc ó w , k o lo r u ja s n e g o , s z a r o b ia łe g o a lb o ż ó łta w e g o , k re m o w e g o , n ie k ie d y ta k ż e in n e j b a r w y , n p . ró ż o w o - c z e r w o n a w e j lu b z ie lo n a w e j. P o w y s c h n ię c iu d a je s ię z ła tw o ś c ią p a lc a m i k r u s z y ć i r o z c i e r a ć n a p y ł b a r w y b ia ł e j, p o d o b n y do k r e d y . J e s t w y b itn ie le k k a i p o r o w a ta .
K r e d a je z i o r n a z a w ie r a z w y k le p e w n ą d o m ie s z k ę s k o r u p e k m ię c z a k ó w (ś lim a k ó w , m a łż y ), k tó r y c h ilo ść d o c h o d z i d o 1% . S p o ty k a s ię w n ie j p o z a ty m m a łż o - r a c z k i , r a c z k i , o w a d y i f r a g m e n t y s s a k ó w . Z a w i e r a
r ó w n ie ż w m n ie js z e j lu b w ię k s z e j ilo ś c i d o m ie s z k i r o ś lin w o d n y c h , k t ó r e ż y ją w ś r o d o w is k u je j p o w s ta w a n ia lu b w n a jb liż s z y m s ą s ie d z tw ie : ró ż n e g lo n y , c z a s e m g r z y b y i f r a g m e n t y w y ż s z y c h r o ś lin (ło d y żk i, liś c ie , p y ł k i i ow o ce).
C z ę s te s ą d o m ie s z k i iłu , c z a s e m p ia s k u , n ie k ie d y j e d n a k p o ja w ia s ię w p o s ta c i c z y s te j, p r a w i e c a łk o w i
c ie w a p ie n n e j s k a ł y . S tą d i s k ł a d c h e m ic z n y z m ie n n y . Z r e g u ł y p o s ia d a p o n a d 2/3 w ę g la n u w a p n ia , r e s z tę s t a n o w i ą g li n k a i k r z e m io n k a , b u d u ją c e m i n e r a ł y i l a s t e lu b k la s ty c z n e , o r a z s u b s ta n c je o rg a n ic z n e , p o z o s t a ł e p r z e d e w s z y s tk im p o b o g a te j f lo r z e je z io r. C z y ste o d m ia n y o s i ą g a ją n ie r z a d k o 90%> i w ię c e j w ę g la n u w a p n ia . W ę g la n m a g n e z u s ta n o w i z r e g u ły je d y n i e n ie z n a c z n ą d o m ie sz k ę .
W p r z y p a d k u p o w a ż n ie js z e g o z a n ie c z y s z c z e n ia iłe m m o ż n a m ó w ić o tz w . m a r g lu je z io r n y m (łą k o w y m ).
Z a z n a c z a s ię w te d y r ó ż n ic a r ó w n ie ż w w y g lą d z ie z e w n ę tr z n y m j a k i in n y c h w ła s n o ś c ia c h . S k a ła p r z y b i e r a o d c ie ń s z a r y , s t a j e się z w ię ź le js z a i cię ż sz a , n a su c h o t r u d n i e j s i ę k r u s z y i r o z c ie r a .
Fraxinus excelsior L.) w K artuzach (wojewódz
tw o gdańskie) m a 270 lat; obwód 500 cm, średni roczny przyrost 3,0 mm. Młodsze osobniki tego gatunku znajdują się w Poznaniu, w Strzeszyn- ku k/Poznania i w Suchej (województwo k ra
kowskie).
Znaczne rozm iary (obwód do 600 cm) osiągają w iązy górskie (Ulmus glabra Hudsen). Ich wiek zaw arty jest w granicach od 170 do 300 lat.
W zakończeniu należy wspomnieć o zacho
w aniu sędziwych drzew w naszym kraju. Praw ie w szystkie drzewa, z których pobierano w yw ier- ty do obliczania w ieku, w ykazują już na głębo
kości od 10 do 30 cm m ursz tw ardy, głębiej są w ypróchniałe. Jed y n y w yjątek stanowią dęby rosnące w Owińskach pod Poznaniem i w Piotro
w icach koło Szprotawy, których stan zdrowotny nie budzi zastrzeżeń.
Wiele z w ym ienionych drzew podlega ciągłej konserwacji. Są jednak i takie, jak np. cis ros
nący w Bystrzycy, k tó ry w ew nątrz został do
kładnie oczyszczony z drew na przez „poszuki
waczy skarbów ” i w związku z tym grozi m u całkowite zniszczenie.
Inne zagadnienie to masowe w ym ieranie sę
dziwych dębów szypułkowych, będących nieraz w różnym wieku. W ym arły już praw ie w zupeł
ności dęby w A ntoninie pod Ostrowem Wlkp.
Słynne dęby w Rogalinie w najbliższej przy
szłości czeka podobny los. Przyczyn tego zja
w iska należy upatryw ać w zachw ianiu gospo
darki w odnej w glebie, w niszczeniu ich przez szkodniki w tórne i człowieka. W związku z tym nie bez znaczenia byłoby stosowanie wobec tego gatunku zabiegów agrotechnicznych, między in
nym i odpowiedniego naw adniania.
R y c. 7. O k a z a ła l i p a w B y s tr z y c y . N a jo k a z a ls z e lip y w n a s z y m k r a j u o s ią g a ją w ie k do 430 la t. — F o t.
C. P a c y n ia k
wództwo opolskie). Je j obwód w ynosi 726 cm, a wiek 430 lat. Z nany ze względu na niezwykle silnie rozw iniętą część odziomkową jesion
33
T abela 1
Skład chemiczny kredy jeziornej w %
M ichigan (USA) (średnia 50 prób)
Pom orze okolice D obrej
Okol. G ubina (B randenbur
gia, N R D )
SiOa 0,53 1,40 4,49
AI2O3 0,75 ślad 0,90
F e203 ślad 1,06 3,03
CaO 53,79 46,53 49,40
M g O 0,04 0 , 1 0 0,31
c o 3 42,26 35,86 38,76
Subst. organ 3,09 10,17 2,27
Inne 0 , 0 2 5,66 0,84
Suma 100,48 100,78 1 0 0 , 0 0
T abela 2
Zmiany zaw artości C aCO s i substancji organicznej w kredzie jeziornej z głębokością (w procentach wagowych)
Jezioro w okol.
Dobrej (Pomorze) CaO co2 Subst. organ.
z 3 m głęb. 42,44 32,53 10,37
z 7 m ,, 46,53 35,86 10,17
z ok. 1 0 m „ 40,26 31,21 13,31
Jez. Lychen
(M eklemburgia) % C a C 03 Subst. organ.
na powierzchni 60 62 15,06
z i m glęb. 83 67 8,89
z 2 m ,, 91 32 5,13
K r e d a je z io r n a n a og ó ł z a c h o w u je d łu g o s w o ją lu ź n ą k o n s y s te n c ję , tw a r d n i e n ie z a ś n a s t ę p u je p o w o li. P r z y c z y n ą te g o j e s t b a rd z o d o k ła d n e p n z e m ie s z a n ie d r o b n iu t k ic h k r y s z ta łk ó w k a lc y t u z k o lo id a m i o rg a n ic z n y m i. T e a d so rp c y jm e p o w ło k i h u m u s o w e z m n ie js z a ją ró w n ie ż z d o ln o ś ć ro z p u s z c z a n ia się św ie ż e j k r e d y j e z io rn e j. D o p ie ro p o ro z ło ż e n iu s i ę o rg a n ic z n y c h k o lo id ó w d ia g e n e iz a p o s tę p u je w y b itn ie n ap rizó d i p o w s ta je sta ły , d r o b n o z i a r n i s ty w a p ie ń .
K r e d a je z io r n a w y s tę p u j e n a d n ie lu b n a b rz e g a c h je z io r, o ra z n a te r e n a c h o ta c z a ją c y c h je , je d n y m s ło w e m w z a s ię g u p ie r w o tn y m je z io r w s p ó łc z e s n y c h , k tó r y c h p o w ie r z c h n ia od c z a só w ic h p o w s ta n ia s y s t e m a ty c z n ie s ię z m n ie js z a z p o w o d u p o s tę p u ją c e g o p r o c e su z a n ik u . P r z y c z y n a m i są : z a r a s ta n ie p r z e z r o ślin n o ść , z a s y p y w a n ie p r z e z a k u m u la c ję d o p ły w ó w , z a p e łn ia n ie o s a d a m i d e n n y m i t a k i m i j a k s a p r o p e l, k r e d a je z io r n a i to r f , tu d z ie ż w y s y c h a n ie d z ię k i z m n ie js z e n iu się w ilg o tn o ś c i k lim a tu .
N a m ie js c u je j w y s tę p o w a n ia z r e g u ły s p o t y k a się ł ą k i z a b a g n io n e , c z a s e m u ż y tk i r o ln e czy le ś n e . N ie ra z z d r a d z a j ą o d s ło n k a n a zb o czu d o lin y lu b w z n ie s ie n ia w p o b liż u je z io ra .
N a ry c . 1 p r z e d s ta w io n o p r z e k r ó j p r z e z z n a n e złoże k r e d y je z io r n e j w O rlu k o ło W e jh e ro w a .
M ią ż sz o ść k r e d y je z io r n e j b y w a z w y k le n ie r e g u la r n a , p o d o b n ie j a k je j ro z m ie s z c z e n ie p r z e s tr z e n n e . M ią ż sz o ść w a h a s i ę od k il k u d c m do k il k u a n a w e t k il k u n a s t u m e tró w . W n a s z y m , n a jw ię k s z y m b o d a j, a le ju ż p r a w ie w y e k s p lo a to w a n y m złożu w O rlu w a h a się o n a od 1,2 do 7,75 m , ś r e d n ia p r z e k r a c z a 4 m .
K r e d a je z io r n a j e s t o s a d e m n ie u w a rs tw io in y m o t e k s tu r z e b e z ła d n e j. Z n a n e są je d n a k w y ją tk i . N p . w p le j- s to c e ń s k ie j k re d z ie je z io r n e j w o k o lic a c h G u b in a (B r a n d e n b u r g ia N R D ), w id o c z n e są c ie k n ie p o zio m e w a r s t e w k i d a ją c e s ię ś le d z ić w e w s z y s tk ic h je j od- s ło n k a c h . N ie k tó r z y p r z y p is u ją w a r s tw o w a n ie z m ia n o m ilo śc i w a p n ia , o s a d z a ją c y m s ię w p o sz c z e g ó ln y c h o k re s a c h r o k u ; w je s ie n i — p o rz e o b u m ie r a n ia liś c i — s ą one g ru b s z e , w z im ie z n ó w cień sze. W jez. Z u ry s k im n a w ię k s z y c h g łę b o k o ś c ia c h tw o rz ą się ro c z n ie p a ry w a r s te w e k g ru b o ś c i łą c z n e j 5 m m . S tą d m o ż n a o b li
czyć s z y b k o ś ć s e d y m e n ta c ji — 1 m w c ią g u 2 0 0 la t.
B o g o l u b o w o b s e r w o w a ł w p le js to c e ń s k im p o k ła d z ie k r e d y je z io rn e j n a d O k ą c ie n k ie , a r e g u l a r n i e ro z m ie s z c z o n e w a r s t e w k i liś c i; in t e r p r e t u j ą c j e ja k o w z m o ż o n y je s ie n n y o p a d liśc i p o s łu ż y ł s ię ty m w a r s tw o w a n ie m do o b lic z e n ia c z a s u tw o r z e n ia s ię d an eg o p o k ła d u k r e d y .
SW NE
m
i
HlflWIi lilllimillllfe CZI3 GZZb EEsls
R y c. 1. P r z e k r ó j p rz e z złoże k r e d y je z io rn e j w O rlu k o ło W e jh e ro w a . 1 — g le b a , 2 — to r f , 3 — k r e d a j e z io r n a , 4 — p ia s e k , 5 — ż w ir, 6 — i ł i m u łe k ila s ty N a t e m a t s p o s o b u p o w s ta n i a k r e d y je z io r n e j w ie le ju ż p is a n o i d y s k u to w a n o . P ro c e s t e n n ie j e s t jeszcze w c a ło ś c i d o b rz e p o z n a n y , w k a ż d y m r a z ie j e s t on z ło żo n y , a o sa d k r e d y je z io rn e j n a le ż y u w a ż a ć za o sad b io c h e m ic z n y .
M a te r ia ł w a p ie n n y j e s t tr a n s p o r to w a n y do je z io r w p o s ta c i z a w ie s in y czy r o z tw o r u p r z e z r z e k i i p o to k i, p r z e z w o d y p o d z ie m n e i ź ró d ła . J e ś li w a p ie ń z n a jd u je się w ś r ó d s k a ł, p r z e z k tó r e p r z e p ły w a ją w o d y , w te d y j e s t on ro z p u s z c z a n y i d o s ta r c z a n y do z b io rn ik ó w w o d n y c h . W u tw o r a c h p o lo d o w c o w y c h , sz c z e g ó ln ie w m o r e n a c h , z n a jd u j e s ię w ie le ro z p ro s z o n e g o p y łu w ę g la n u w a p n ia ; d la te g o te r e n y a k u m u l a c ji lo d o w c o w e j s p r z y ja ją sz c z e g ó ln ie w z b o g a c a n iu w ó d w te n z w ią z e k c h e m ic z n y . W w o d z ie je z io r a m o że s ię w ę g la n w a p n ia ro z p u ś c ić i u tr z y m a ć w p o s ta c i jo n ó w w m y śl ró w n a n ia :
CaCO a + C 02 + H 2Q S Ca(H CO a)a ^ Ca++ + 2H C O - R e a k c ja t a je s t o d w r a c a ln a , a ilo ś ć ro z p u s z c z o n e g o w ę g la n u - w a p n ia z a le ż y od z a w a rto ś c i w w o d z ie d w u tl e n k u w ę g la ; je s t o n a o d w r o tn i e p r o p o r c jo n a l n a do te m p e r a t u r y .
W o d y p rz y b r z e ż n e je z io r p o r a s t a j ą o b fic ie w ro ś lin y w o d n e , w ś r ó d k tó r y c h d u ż ą r o lę o d g r y w a ją p rz e d e w s z y s tk im ró ż n e g lo n y . P o b ie r a ją o n e d w u tle n e k w ę g la z w o d y , z u ż y w a ją c go n a a s y m ila c ję . W s k u te k te g o r e a k c j a p r z e s u w a się n a le w o i d o p ro w a d z a do w y tr ą c e n i a w ę g la n u w a p n ia , k tó r y o sa d z a s ię w f o r -
34
m ie d e lik a tn e g o p y łu n a c z ę ś c ia c h r o ś lin , a ta k ż e n a d n ie i o b c y c h p r z e d m io ta c h , k tó r e się z n a jd u j ą w t a k im śro d o w is k u .
G lo n y (r a m ie n ic e ) z r o d z a j u C h a ra m a j ą t ę w ła ś c i
w o ść, że w y p a d a ją c y z r o z t w o r u w ę g la n w a p n i a w y p e łn i a w n ę tr z e k o m ó r e k ic h „ ło d y ż e k i l i s t k ó w ” w p o s ta c i i n k r u s ta ć ji. S ię g a j ą o n e do d n a n a g łę b o k o ś c i k ilk u , a n a w e t o k o ło 10 m e tr ó w . W je z io rz e G r e e n L a k e (W isc o n sin ) C h a ra g r o m a d z i w s o b ie a ż 70%> w ę g la n ó w , w o lb r z y m ie j p r z e w a d z e w ę g la n u w a p n ia . O b lic z a s ię , że ro c z n ie n a p ły t k im d n ie , k tó r e p o ro s ła , o s ia d a w ty m je z io rz e k o ło 1 0 0 0 t o n C a C0 3.
R yc. 2. R o z m ie s z c z e n ie k r e d y je z io r n e j w P o ls c e p ó ł
n o c n e j (w g A . B o le w s k ie g o i M . B u d k ie w ic z a ) N ie k tó r z y p o d k r e ś la ją z n a c z e n ie d r o b n y c h m i k r o s k o p ijn y c h g lo n ó w 'Osiadłych n a C h a ra i ró w n ie ż w y d z ie la ją c y c h w ę g la n w a p n ia . P o d o b n ie o d d z ia ły w a ją d r o b n e p la n k to m ic z n e g lo n y . N ie k tó r z y p r z y p i s u ją p e w n ą r o lę i o k rz e m k o m s p o ty k a n y m c z a s e m m a s o w o w k r e d z ie je z io r n e j. N ie w y k lu c z a s ię r ó w n ie ż i r o li b a k t e r i i w w y t r ą c a n i u się w ę g la n u w a p n ia .
O c z y w iśc ie , w c z a sie r o z k ła d u m a s y r o ś lin n e j n a d n ie g ro z i o s a d o w i p o n o w n e r o z p u s z c z e n ie , c h o ć w p r o d u k ta c h r o z k ł a d u o b o k C 02 p o j a w i a j ą się i n n e z w ią z k i w ę g la , n p . m e ta n , n ie o d d z ia ły w a ją c e n a w a p ie ń .
Z a o b s e rw o w a n o , ż e w n ie k tó r y c h z a r a s t a n y c h p r z e z ra m ie n i c e je z io r a c h o s a d w a p ie n n y p r a w ie n ie w y s tę p u je . Co w ię c e j, w ty c h s a m y c h je z io r a c h , z w ła s z c z a w ię k s z y c h , p o ja w ia s ię k r e d a w je d n y c h , a b r a k je j c a łk o w ic ie w in n y c h m ie js c a c h d n a , n a w e t p ły tk ie g o , p rz y b r z e ż n e g o .
W je z io r a c h k a n a d y j s k i e j p r o w in c j i O n ta r i o s t w i e r d zo n o , że o s a d k r e d y je z io r n e j w y s tę p u j e .z w y k le w z a c is z n y c h z a to k a c h , u b rz e g u w y s p o s ło n ię ty c h p r z e d fa l a m i , w ogóle w s p o k o jn y c h i p ły t k ic h c z ę ś c ia c h je z io r. O s a d w a p ie n n y j e s t z w ią z a n y z g ó r n ą , s i ln i e n a s ło n e c z n io n ą i n a g r z a n ą w le c ie w a r s t w ą w o d y . W j e z io r a c h p o łu d n io w o -w s c h o d n iie j K a n a d y w le c ie w y s t ę p u je s i ln e n a g r z a n i e i p a r o w a n ie w o d y s p r z y ja ją c e a s y m ila c ji d w u tle n k u w ę g la p r z e z ro ś lin n o ś ć . P ły t k ie z a to k i t r a c ą w te d y d o 1/3 ilo śc i w o d y , a m a łe je z i o r k a s t a j ą się b e z d o p ły w o w e .
P ró c z te g o w a r t o d o d a ć , że o z a s o b n o ś c i je z io r w m a t e r i a ł w a p ie n n y d e c y d u je s z y b k o ś ć d o p ły w u
w o d y d o je z io r.
Z p r z e d s ta w io n y c h t u w a ż n ie js z y c h sp o s trz e ż e ń i w y w o d ó w w y n ik a , ż e g e n e z a k r e d y je z io r n e j je s t p ro c e s e m z ło żo n y m , n ie w e w s z y s tk ic h sz c z e g ó ła c h je s z c z e d o b rz e p o z n a n y m , m im o is tn i e n ia b o g a te j l i t e r a t u r y p rz e d m io tu .
Z in n y c h t e o r ii u s iłu ją c y c h w y ja ś n i ć g e n e z ę k r e d y je z io r n e j n a le ż y w y m ie n ić te o r ię c h e m ic z n e g o w y d z ie l a n i a s ię w o k r e ś lo n y c h w a r u n k a c h fiz y k o - c h e m ic z n y c h d w u tle n k u w ę g la z r o z t w o r u w o d n e g o , te o r ię ź ró d e ł m in e r a l n y c h o r a z c z y sto o r g a n o g e n ic z n ą te o r ię p r z y p i s u ją c ą p o w s ta w a n ie o s a d u w a p ie n n e g o o b e c n o śc i o k r u c h ó w s k o r u p e k m ię c z a k ó w d in n y c h o rg a n iz m ó w z w ie rz ę c y c h , k t ó r e p ó ź n ie j z o s ta ją p rz e r o b io n e c h e m ic z n ie i m e c h a n ic z n ie n a m a s ę o s a d u .
W y s tę p o w a n ie k r e d y je z io r n e j j e s t o g ra n ic z o n e do s t r e f y u m ia r k o w a n e j. N ie s p o ty k a s ię je j w A m e ry c e P ó łn o c n e j p o w y ż e j 60° s z e r o k o ś c i g e o g ra f ic z n e j, p o d o b n ie b r a k je j i w F in la n d ii. I s t n ie j e i g ó r n a g ra n ic a . K r e d a n ie w y s tę p u j e w je z io r a c h n a w y s o k o ś c i p o w y ż e j 1500 m . p o n ie w a ż z a n ik a t a m u w a r s t w i e n ie te r m i c z n e je z io r, t j . p o d z ia ł n a g ó r n ą w a r s t w ę c ie p łą
i d o ln ą c h ło d n ą .
K r e d a je z i o r n a je s t z w ią z a n a w s w y m w y s tę p o w a n iu z o b s z a r a m i u m ia r k o w a n e g o , w ilg o tn e g o k lim a tu , z u tw o r a m i lo d o w c o w y m i (m o re n o w y m i) z lo d o w a c e n i a z a r ó w n o p ó łn o c n e g o , j a k i z lo d o w a c e ń g ó rs k ic h . W y s tę p u je o n a n a t a k i c h t e r e n a c h z a ró w n o w E u ro p ie , j a k i A m e r y c e P ó łn o c n e j, g d z ie j e s t c z ę s ta z w ła sz c z a w s t a n a c h W is c o n s in , I llin o is , M ic h ig a n , I n d i a n a , O h io o r a z w K a n a d z ie (p r o w in c ja O n ta rio ).
O p in ie r ó ż n y c h b a d a c z y n a t e m a t m o ż liw o śc i w s p ó ł
c z e s n e g o p o w s ta w a n ia k r e d y je z io r n e j nde s ą z g o d n e
19° d
* w v \
i V :V \
S c ' ~ ‘ M
/ V I N -
c •
' • • • C ' w
L . , V / J
< r. * * . • . . 1.1
y • 1 *. J A
v • • • — * r \ \
9 w
1 /
< y S T f / r - V r - > U r v <
7 i
<J .
^ , - J ~ . / Sł s z .9 . pn.
L r - "
v . i L
. ^ • ; - x [
--- g ra n ic e w ojew odztw a # •/
---g ra n ic e p o w iató w ~ — v * \ ~ r T
• m ie jsc a w ystęp o w a n ia kredy jeziornej Uw
19 • M M JI a km |
i ---L---
r
* .♦
>
S
•
R y c . 3. R o z m ie s z c z e n ie k r e d y je z io r n e j w w o je w ó d z tw ie g d a ń s k im
W y d a je s ię , że m o ż e s ię o n a tw o r z y ć i o b e c n ie , c h o c ia ż n ie w z b y t w ie lk i e j o b fito ś c i. O p tim u m i m a k s i m u m j e j tw o r z e n i a się p r z y p a d a j e d n a k n a c z a sy p o s t- g la c j a ln e , b e z p o ś r e d n io p o u s t ą p ie n i u o s ta tn ie g o z lo d o w a c e n ia , w w a r u n k a c h n ie c o o d b ie g a ją c y c h od o b e c n y c h .
O s a d y z b liż o n e s w y m c h a r a k t e r e m do k r e d y je z i o r n e j, z n a n e p o d n a z w ą w a p ie n i a lg o w y c h , w y s tę p u ją i w s t a r y c h o s a d a c h s ło d k o w o d n y c h . D o ta k i c h n a le ż ą tr z e c io r z ę d o w e o sa d y z n a n e z F r a n c j i , A n g lii, N ie m ie c i W ę g ie r, a ta k ż e n ie k t ó r e u tw o r y s t a r y c h f o r m a c ji
35
g e o lo g ic z n y c h : tr ia s u , p e r m u , a n a w e t o rd o w ik u i k a m b r u A m e ry k i P ó łn o c n e j, E u ro p y w s c h o d n ie j czy A lp .
P o ls k a n a le ż y d o k r a j ó w p o ło ż o n y c h w s t r e f i e u m ia r k o w a n e j i w o b s z a r z e m ią ż s z y c h o sa d ó w p o lo - d o w c ó w y c h , z k tó r y c h g lin y z w a ło w e , z a w ie r a ją c e k ilk a do k i l k u n a s t u p r o c e n t d o m ie s z e k w a p ie n n y c h , są d o s k o n a ły m ź ró d łe m n a s y c e n ia w ó d w ę g la n e m w a p n ia . Z w ła sz c z a o b s z a r y z a le g a n ia n a jm ło d s z y c h m o r e n w p ó łn o c n y m p a s ie p o je z ie r z y s ą te r e n e m , z k tó re g o z n a n e s ą lic z n e w y s tą p ie n ia i 'n ie w ie lk ie n a ogół złoża k r e d y je z io rn e j. S z c z e g ó ln ie o b f itu ją w n ie w o je w ó d z tw a s z c z e c iń s k ie , k o s z a liń s k ie , g d a ń s k ie i o ls z ty ń s k ie (ryc. 2).
M a p k a s p r z e d pom ad d z ie s ię c iu l a t (1956) r e j e s t r u j e około 80 m ie js c , w k tó r y c h z n a jd u ją s ię złoża k r e d y je z io rn e j, a c z k o lw ie k p r z e w a ż n ie m a łe . N a w o je w ó d z tw o g d a ń s k ie p r z y p a d a j ą n a n ie ty lk o 2— 3 p u n k ty .
M a p k a z r o k u 1967 (ry c. 3), o p ra c o w a n a p rz e z a u t o r a ina p o d s ta w ie m ą p in w e n ta r y z a c ji s u r o w c ó w m i
n e r a ln y c h w o je w ó d z tw a g d a ń s k ie g o , o b e jm u je 6 8 p u n k tó w w y s tą p i e ń te g o s u ro w c a . L e ż ą on e c z ę sto g r u p a m i b lis k o s ie b ie , część ic h (około 1/3) n ie z a s łu g u je n a m ia n o złó ż, r e s z ta m o ż e m ie ć z n a c z e n ie p rz e m y s ło w e g łó w n ie o c h a r a k te r z e lo k a ln y m . W y ra ź n ie z a r y s o w u je s ię tu z w ią z e k z z a je z ie rz e n ie m p o łu d n io w o - z a c h o d n ie j części w o je w ó d z tw a g d a ń s k ie g o i z n a g r o m a d z e n ie m m o r e n c z o ło w y c h o r a z z ż y w ą rz e ź b ą p o je z ie rz a .
O w ie le le p s z e w y n ik i p rz y n io s ło d o ty c h c z a s o w e ro z p o z n a n ie złóż k r e d y je z io r n e j w w o j. o ls z ty ń s k im . B. S z c z e p k o w s k i w y z n a c z y ł n a m a p c e złóż k re d y je z io rn e j (1965) 93 m ie js c a w y s tę p o w a n ia , z k tó r y c h ro z p o z n a n y c h w w ię k s z y m lu b m n ie js z y m s to p n iu je s t 25. Z a so b y te g o s u r o w c a w w o j. o ls z ty ń s k im o b li
c za się n a p rz e s z ło 1 0 0 m in m* w s ta n ie n a tu r a ln y m . D o n a jw ię k s z y c h n a le ż ą z ło ż a B ło t N ie tlic k ic h n a d je z io re m W ąż o ra z z ło ż a n a d je z . K r u k liń s k im .
Z n a c z e n ie e k o n o m ic z n e k r e d y je z io rn e j je s t d o sy ć o g ra n ic z o n e . P o w s z e c h n ie s to s u je s ię ją w s ta n ie s u r o w y m d o n a w o ż e n ia g le b y . W m n ie j, lic z n y c h p r z y p a d k a c h p o d le g a o n a m ie le n iu o r a z p r z y g o to w a n iu do u ż y tk u ja k o w a p n o n a w o z o w e lu b p a s te w n e .
W ię k s z o ść n a s z y c h złóż i w y s tą p i e ń k r e d y je z io rn e j w y k a z u je d u ż y s to p n i e ń c z y sto śc i, s p e łn ia ją c n a ogół w y m a g a n ia s ta w i a n e te m u s u r o w c o w i d o w y tw a r z a n ia w a p n a p a s te w n e g o : oo n a jm n ie j 92% w ę g la n u w a p n ia w p ró b c e s u c h e j, p o n iż e j 1% p ia s k u , w ie lk o ś ć z ia r n a p o n iż e j 0 , 2 m m i c a łk o w ity b r a k s u b s ta n c ji t r u ją c y c h , ta k ic h j a k z w ią z k ó w o ło w iu ozy a rs e n u .
N a s z a k r e d a je z io r n a s p e ł n ia ró w n ie ż w y m a g a n ia d l a p r o d u k c j i w a p n a n a w o z o w e g o : p o w y p a le n iu p o w in n a z a w ie r a ć p o w y ż e j 84°/o C a O i n a jw y ż e j 1—2°/o p o p io łu .
W ię k s z e z ło ż a s ą w y k o r z y s t y w a n e n ie r a z do p r o d u k c ji c e m e n tu , j a k do n ie d a w n a e k s p lo a to w a n e złoże w O rlu k o ło W e jh e r o w a (ry c . 4 i 5). E k s p lo a ta c ję k r e d y je z io r n e j ro z p o c z ę to t a m p r z e d b lis k o s t u la ty ; ze z m ie n n y m n a tę ż e n ie m t r w a ł a do o s ta tn ic h la t. I s t n i e ją c a t u c e m e n to w n ia je s t je d y n ą w P o ls c e , a je d n ą z n ie w ie lu w E u ro p ie , w k tó r e j p r z e r a b ia n y m s u r o w c e m b y ła k r e d a je z io rn a . P o d o b n e c e m e n to w n ie is tn i e ją c e w N ie m c z e c h z o s ta ły ju ż d a w n ie j z a m k n ię te w s k u te k w y c z e r p a n ia s u r o w c a . R ó w n ie ż w ie lk ie zło ża
R yc. 4. Z ło że k r e d y je z io r n e j w O rlu ko ło W e jh e ro w a . W b rz e g u je z io ra b ie le je k r e d a je z io r n a p o d n a d k ł a d em to r fu . N a p r z e d n im p la n ie b a r k i , k tó r y m i p r z e
w o żo n o s u r o w ie c do c e m e n to w n i „ W e jh e ro w o ”
k r e d y je z io r n e j w A m e ry c e P ó łn o c n e j, k tó r e s łu ż y ły p rz e m y s ło w i c e m e n to w e m u , u le g ły w y c z e rp a n iu .
W ła s n o śc i g e o te c h n ic z n e k r e d y je z io rn e j n ie są z b y t k o rz y s tn e . N a le ż y o n a do g r u n tó w sła b o n o ś n y c h , co m oże n a s tr ę c z a ć 'tr u d n o ś c i w b u d o w n ic tw ie n a d b r z e g a m i je z io r lu b n a te r e n ie ju ż u lą d o w io n y m , g d z ie w y s tę p u je w to w a r z y s tw ie in n y c h s ła b o n o ś n y c h g r u n tó w j a k n a m u ły , t o r f y czy p ia s k i z d o m ie s z k a m i o r g a n ic z n y m i.
W s t a n i e lu ź n y m w y k a z u je k r e d a je z io r n a d u ż ą p o ro w a to ś ć i m a ły c ię ż a r o b ję to ś c io w y o ra z d u ż ą z a w a r to ść w o d y , a w s t a n ie s u c h y m w ie lk ą n a s ią k liw o ś ć .
R yc. 5. C z e rp a k p a r o w y n a p o n to n ie , z a p o m o c ą k tó r e g o z d e jm o w a n o n a d k ła d to r f u i w y b ie ra n o s u ro w ie c k r e d o w y n a b a r k i. P o s tr o n ie p r a w e j w id z im y f r a g m e n t zło ż a : w s p ą g u k r e d a (b ia ła ), w s t r o p ie to r f
(ciem n y )
P o d w p ły w e m z g n ia t a n ia lu b u d e r z e n ia w ią z a n ia s t r u k t u r a ln e ła tw o u le g a ją z n is z c z e n iu , oo w y r a ż a się d u ż y m s to p n ie m śc iśliw o ś c i. O b ja w a m i ty c h w ła s n o ś c i w te r e n ie je s t ła tw o ś ć w b ija n i a p a li, w y c iś n ię c ia , a t a k ż e n ie k ie d y n a g łe o b ry w a n ie s ię b rz e g ó w .
36
J E R Z Y R . S T A R Z Y K (K ra k ó w )
CZYM ŻY W IĄ SIĘ NASZE K Ó ZK I (CERAMBYCIDAE)
C h rz ą s z c z e z r o d z in y k ó z k o w a ty c h (C e r a m b y c id a e ) z a lic z a n e s ą r a z e m z d w o m a in n y m i ro d z in a m i, a m i a n o w ic ie s to n k o w a t y m i (C h r y s o m e lid a e ) i s t r ą k o w c o - w a ty m i (L a r iid a e ) do g r u p y r o d z in P h y to p h a g a (r o - ś lin o ż e rc e ). P r z y n a le ż n o ś ć ic h do g r u p y P h y to p h a g a p o s ia d a u z a s a d n ie n ie n i e ty lk o w o p a r c iu o c e c h y m o r fo lo g ic z n e (b u d o w a s to p y , c z u łe k , ty p u ż y tk o w a n ia s k r z y d e ł b ło n ia s ty c h ), a le r ó w n ie ż o c e c h y b io lo g ic z n e (w s z y s tk ie g a t u n k i ż y w ią s ię s u b s t a n c j a m i p o c h o d z e n ia ro ś lin n e g o ). N a to m ia s t z a s a d n ic z ą c e c h ą b io lo g ic z n ą k ó z k o w a ty c h , o d r ó ż n ia ją c ą j e o d d w ó c h p o z o s ta ły c h ro d z in , j e s t to , że la r w y w ię k s z o ś c i g a tu n k ó w p r o w a d z ą u k r y t y tr y b ż y c ia w e w n ę tr z u r o ś l i n z ie lo n y c h , k r z e w ó w i d rz e w , w y r z ą d z a ją c w t e n sp o s ó b n ie r a z d o ść z n a c z n e s z k o d y w s k a l i g o s p o d a r c z e j.
W ro z w o ju o s o b n ic z y m k a ż d e g o g a tu n k u is t n i e j ą d w ie z a s a d n ic z e fa z y ro z w o jo w e o d ż y w ia ją c e się s u b s ta n c ja m i p o c h o d z e n ia ro ś lin n e g o , a m ia n o w ic ie la r w a i o w a d d o s k o n a ły (im a g o ).
O w a d y d o s k o n a łe p r o w a d z ą n a z ie m n y lu b n a d z ie m n y t r y b ż y c ia , w y k a z u ją c z r e g u ł y a k ty w n o ś ć d z ie n n ą , r z a d z i e j z m ie rz c h o w ą lu b n o c n ą . Z a s a d n i
c z y m m ie js c e m ic h w y s tę p o w a n ia s ą p r z e d e w s z y s t
k im t e r e n y le ś n e , a m ia n o w ic ie p o la n y ś r ó d le ś n e , z rę b y , s k r a j e la s u , ł ą k i w b e z p o ś r e d n im s ą s ie d z tw ie la s u , d u k ty le ś n e , d a le j s a d y , p a r k i d z a d r z e w ie n ia m ie js k ie .
U im a g in e s w y s tę p u j e b a r d z o s z e r o k a s p e c j a li z a c j a p o k a r m o w a , k tó r a w ła ś c iw ie r o z c ią g a s ię n a
w s z y s tk ie c z ę ś c i ż y w y c h i m a r tw y c h r o ś lin . W e d łu g p o d z ia łu B u t o v i t s c h a (1939) m o ż n a w y o d r ę b n ić
8 n a s tę p u ją c y c h g r u p :
1. k o n s u m e n c i k w ia tó w ,
2. k o n s u m e n c i k o r y i ł y k a n a g a łę z ia c h i p n ia c h d r z e w i k rz e w ó w ,
3. k o n s u m e n c i liś c i lu b ic h cz ę śc i (b la s z e k liś c io w y c h , n e r w ó w i o g o n k ó w liśc io w y c h ),
4. k o n s u m e n c i ig liw ia i sz y s z e k ,
5. k o n s u m e n c i s o k ó w w y c ie k a ją c y c h z d r z e w ,
6. k o n s u m e n c i o w o có w , 7. k o n s u m e n c i k o rz e n i,
8. k o n s u m e n c i g rz y b ó w (g r z y b n i, o w o c n ik ó w i z a r o d n ik ó w ) .
N a jlic z n ie js z ą g r u p ę (w f a u n i e k r a j o w e j o k o ło 50%>) s t a n o w i ą g a t u n k i o d ż y w ia ją c e s ię k w ia ta m i ró ż n y c h g a tu n k ó w ro ś lin , p r z y c z y m z ja d a n e s ą t a k i e c z ę śc i k w ia tó w j a k : p r ę c ik i, p y łe k i n e k t a r k w ia to w y . N a j
c z ę śc ie j o d w ie d z a n y m i k w ia ta m i s ą g a tu n k i z r o d z in y b a ld a s z k o w a ty c h (U m b e llife r a e ), r ó ż o w a ty c h (R o s a - cea e), z ło ż o n y c h (C o m p o sita e ), k rz y ż o w y c h (C r u c ife - ra e), m o ty lk o w a ty c h (P a p ilio n a c e a e ) i in n . D o t e j g r u p y k o n s u m e n tó w z a lic z a s ię m ię d z y in n y m i w ię k s z o ś ć g a tu n k ó w z r o d z a j u z m o r s z n ik ( L e p tu r a ) (ry c. 1), p ę - t l a k (S tr a n g a lia ), s i c h r a w a (G a u r o te s ) i in n e .
P r a w ie w s z y s t k ie g a tu n k i o d ż y w ia ją c e s ię c z ę ś c ia m i k w ia tó w m a j ą o d p o w ie d n ie m o rfo lo g ic z n e p r z y s to s o w a n ia ( z m o d y fik o w a n e n a r z ą d y g ęb o w e), u m o ż li
w i a j ą c e im p o b ie r a n ie te g o r o d z a ju p o k a r m u . J a k o s k r a j n y p r z y k ł a d m o ż n a p o d a ć p y łk o ż e r n y g a tu n e k
p ę t l a k a S tr a n g a lin a a tt e n u a ta (L.) (ry c. 2).
R y c. 1. K o p u lu ją c a p a r a z m o r s z n ik a ( L e p tu r a m a c u - lic o r n is D eg.) n a k w ie c ie z ło c ie n ia w ła ś c iw e g o ( C h r y - s a n t h e m u m le u c a n t h e m u m L.). — F o t. J . R . S ta r z y k
R y c . 2. G ło w a i p r z e d p le c z e p ę tl a k a S tr a n g a lin a a t t e n u a ta (L.) — w id o k z g ó ry ; ż — ż u w a c z k a , g ż — g ła - sz c z e k ż u c h w o w y , c — c z u łe k , g — g ło w a , p — p r z e d
p le c z e , p k — p o k r y w a (O ry g .)
W c z a s ie ż e r o w a n ia , k t ó r e je s t b a r d z o in te n s y w n e , c h rz ą s z c z e p rz e n o s z ą c p y łe k n a s w o im c ie le z je d n e g o k w i a t u n a d r u g i p r z y c z y n i a ją s ię w p e w n y m s to p n iu d o ic h z a p y la n ia . D la te g o t e ż m o ż n a w ty m p r z y p a d k u m ó w ić o ic h w s p ó łż y c iu z k w ia ta m i o r a z o ic h p e w n e j u ż y te c z n o ś c i g o s p o d a r c z e j.
D r u g a g r u p a o w a d ó w to k o n s u m e n c i k o r y i ł y k a z a ró w n o d r z e w ig la s ty c h , j a k i liś c ia s ty c h . N a le ż y t u t a j n ie d u ż a ilo ś ć g a tu n k ó w z p o d ro d z in y z g rz y p ik o w e (L a m iin a e ). J e d n e z n ic h j a k n p . ż e r d z i a n k a sz e w c M o n o c h a m u s s u to r (L.) o g r y z a ją p ła t o w a t o k o rę m ło d y c h g a łę z i i p ę d ó w drizew i g l a s t y c h (ś w ie r k , jo d ła ), n a to m ia s t in n e , j a k z g rz y p ik tw a r d o k r y w k a L a m ia t e x t o r (L.) i r z e m li k to p o lo w ie c S a p e r d a c a rc h a r ia s (L,.) ż e r u j ą w p o d o b n y s p o s ó b , a le n a g a tu n k a c h liś c ia s t y c h (w ie r z b y , to p o le ). N a r z ą d y g ę b o w e u ty c h g a tu n k ó w c h rz ą s z c z y s ą s i ln i e j z b u d o w a n e i o d p o w ie d n io p r z y s to s o w a n e d o p o b ie r a n ia te g o ty p u p o k a r m u (ry c . 3).
K o n s u m e n c i liś c i i ic h c z ę ś c i s ta n o w ią d ość lic z n ą g a tu n k o w o g r u p ę k ó z k o w a ty c h , k t ó r e ż e r u ją n ie ty lk o n a liś c ia c h d rz e w , a le r ó w n ie ż r o ś lin z ie ln y c h , p rz y czym liś c ie m o g ą b y ć o g ry z a n e z z e w n ą tr z lu b od ś r o d k a b la s z k i liś c io w e j. N a liś c ia c h b u r a k a c u k ro w e g o ż e r u ją n ie k tó r e g a tu n k i r o d z a j u m u z y k , n p . D o rca d io n sc o p o lii (H e rb st.) N ie r a z ż e r n ie k t ó r y c h g a tu n k ó w z a lic z a n y c h do t e j g r u p y p o k a r m o w e j m o ż e b y ć t a k i n te n s y w n y , ż e p o s ia d a z n a c z e n ie g o sp o d a rc z e , j a k n p.
w p r z y p a d k u r z e m li k a ta p o lo w c a S a p e r d a c a rc h a ria s (L.) (ry c . 4).
S to s u n k o w o n ie lic z n ą g r u p ę s ta n o w ią g a tu n k i ż e r u ją c e w s t a d iu m o w a d a d o s k o n a łe g o ma s z p ilk a c h i s z y sz k a c h d r z e w ig la s ty c h . J a k o p r z y k ła d m o ż n a w y m ie n ić k w ia to m ir a P a c h y ta la m e d (L.), k tó r y ż e ru je n a ig liw iu ś w ie r k a .
D o sy ć 'dużo j e s t g a tu n k ó w ż y w ią c y c h s ię so k ie m w y c ie k a ją c y m ze z r a n io n y c h d r z e w . W w o ln e j p r z y ro d z ie t e n t y p o d ż y w ia n ia s ię o b s e r w o w a n o m ię d z y i n n y m i u g a tu n k ó w z r o d z a j u fcozioróg (C e r a m b y x ) ry c . 5, r ę b a c z R h a g iu m s y c o p h a n ta (S c h ra n k ) itp . S o k w y c ie k a ją c y z e z r a n io n y c h 'd rz e w d o s ta r c z a o w a d o m n ie t y l k o w ę g lo w o d a n ó w , a le r ó w n ie ż p e w n y c h w i t a m in i m ik r o e le m e n tó w n ie z b ę d n y c h d o ży cia .
T y lk o u ^ n ieliczn y c h k ó z e k o b s e r w o w a n o z ja d a n ie o p a d ły c h o w o c ó w , mp. u k o z io r o g a (C e r a m b y x ). Z e z ro -
0,5 cm
R yc. 3. G ło w a i p rz e d p le c z e im a g o ż e r d z ia n k i szew c M o n o c h a m u s s u to r (L.) — w id o k z b o k u ; ż — żu - w a c z k a , o — o ko z ło ż o n e , c — c z u łe k , p — p r z e d p le
cze, p k — p o k r y w a (O ryg.)
z u m ia ły c h p rz y c z y n g r u p a t a j e s t o w ie le lic z n ie j r e p r e z e n to w a n a w f a u n i e t r o p i k a l n e j. I n t e r e s u j ą c ą r z e czą je s t to , ż e o w a d y z ja d a ją je d y n ie o w o c e o p a d łe n a z ie m ię , c z y li d o jr z a łe , z a w ie r a j ą c e d u ż ą ilo ść s u b s t a n c ji c u k ro w y c h . L is tę g a tu n k ó w o w o c o ż e rn y c h c ią g le p o w ię k s z a ją h o d o w le la b o r a to r y jn e .
G r u p a k o n s u m e n tó w k o r z e n i o g r a n ic z a s ię w f a u n ie k r a j o w e j j e d y n ie d o 1 r o d z a j u , a m ia n o w ic ie m u z y k (D o rc a d io n ) r y c . 6. G a tu n e k t e n ż e r u je n a m ło d y c h k o r z e n ia c h t r a w , p o w o d u ją c n i e r a z d o ś ć p o w a ż n e s z k o d y g o sp o d a rc z e .
N a p o d s ta w ie d o ty c h c z a s o w y c h b a d a ń , o d ż y w ia n ie s ię z a r o d n i k a m i g rz y b ó w s tw ie r d z o n o ty lk o u je d n e g o g a tu n k u k r a jo w e g o , a m ia n o w ic ie u z m o r s z n ik a c z e r w o n e g o (L e p tu r a r u b r a L .), u k tó r e g o w e w n ę tr z u p rz e w o d u p o k a rm o w e g o z n a le z io n o g rz y b n ię .
Ż e r o w a d ó w d o s k o n a ły c h j e s t n ie z b ę d n y d o p o d t r z y m a n i a p ro c e s ó w p r z e m ia n y m a t e r i i i d o p o d s t a w o w y c h f u n k c j i ż y c io w y c h . O p ró c z te g o u n ie k tó r y c h
37
R yc. 4. Ż e r im a g o r z e m li k a to p o lo w c a S a p e r d a c a r- c h ą ria s (L.) n a liś c iu to p o li (w g S tr o jn e g o 1952)
g a tu n k ó w (a m o ż e i u w s z y s tk ic h ) j e s t on n ie o d z o w n y do u z y s k a n i a d o jr z a ło ś c i p łc io w e j z a ró w n o p r z e z s a m ca, j a k i s a m ic ę . W ty m p r z y p a d k u o k r e ś la się go p o d o b n ie , j a k u k o rn ik ó w m ia n e m ż e r u u z u p e łn ia ją c e g o (np. u ż e r d z ia n k i szew c).
O p o k a r m ie n ie w ie lu g a tu n k ó w b r a k j e s t d o ty c h czas o b s e r w a c ji i p rz y p u s z c z a ln ie d la te g o n ie k tó rz y b a d a c z e u tr z y m u ją , że g a tu n k i t e w o g ó le n ie p o b ie r a j ą p o k a r m u , z u ż y tk o w u ją c je d y n ie z a p a s y tłu s z c z o w e u m ie js c o w io n e w o d w ło k u o w a d a .
D ru g ą f a z ą r o z w o jo w ą w o s o b n ic z y m ż y c iu o w a d a je s t la r w a . W ty m s ta d iu m ro z w o jo w y m ż e ro w a n ie je s t
Ryc. 5 * Ryc. 6
R y c . 5. K o z io ró g b u k o w ie c (C e r a m b y x sco p o lii F iiessl.) — o w a d d o s k o n a ły (w g B e c h y n e 1954) R yc. 6. M u z y k D o rc a d io n sc o p o lii (H e rb st) — g a tu n e k ż e r u ją c y ja k o o w a d d o s k o n a ły n a k o rz e n ia c h tr a w ;
p o w . 6 X (w g P la v i ls ts h i k o v a 1958)
6
