Kształtowanie miejsc publicznych wobec przemian struktury wiekowej społeczności miejskiej na przykładzie Poznania

Rozprawa doktorska pt.

Kształtowanie miejsc publicznych wobec przemian struktury wiekowej społeczności miejskiej

na przykładzie Poznania

Autor:

mgr inż. arch. Joanna Kołata

Promotor:

dr hab. inż. arch. Anna Januchta-Szostak, prof. PP Promotor pomocniczy:

dr hab. inż. arch. Jerzy Suchanek, prof. PP

Wydział Architektury Politechnika Poznańska

2016

Autorka niniejszej rozprawy jest stypendystką projektu pt.:

„WSPARCIE STYPENDIALNE DLA DOKTORANTÓW NA KIERUNKACH UZNANYCH ZA STRATEGICZNE Z PUNKTU WIDZENIA

ROZWOJU WIELKOPOLSKI”

Poddziałanie 8.2.2 PO KL współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

realizowanego w latach 2013-2014

SPIS TREŚCI

1. WSTĘP ... 4

1.1. Problem naukowy ... 4

1.2. Teza i cel pracy ... 6

1.3. Przedmiot i zakres badań... 7

1.4. Metody i narzędzia badawcze ... 8

1.5. Zadania badawcze ... 12

2. STAN BADAŃ ... 13

2.1. Trendy w strukturze wiekowej mieszkańców miast... 13

2.2. Osoby starsze w przestrzeni miasta ... 15

2.3. Jakość miejsc publicznych i jej znaczenie dla użytkownika ... 17

2.4. Badania przestrzeni publicznej Poznania ... 21

2.5. Dobre praktyki kształtowania przestrzeni przyjaznej seniorom ... 24

2.6. Pojęcia i definicje ... 34

3. MIEJSCA PUBLICZNE WOBEC GRUPY WIEKOWEJ 65+ ... 37

3.1. Charakterystyka i typologia miejsc publicznych ... 37

3.2. Specyfika potrzeb i ograniczenia grupy wiekowej 65+ ... 40

3.3. Standardy kształtowania miejsc publicznych przyjaznych osobom starszym a realia Poznania ... 45

3.3.1. Zasady projektowania uniwersalnego ... 45

3.3.2. Poznań przyjazny seniorom – wstępne rozpoznanie ... 46

4. MIEJSCA PUBLICZNE W POZNANIU – WYBÓR PRÓBY BADAWCZEJ ... 54

4.1. Miejsca publiczne Poznania w dokumentach planistycznych ... 54

4.2. Struktura wiekowa mieszkańców Poznania w poszczególnych dzielnicach ... 57

4.3. Analiza rozmieszczenia i dostępności miejsc publicznych w „starzejących się” dzielnicach ... 59

4.4. Wybór typu miejsc publicznych i próby badawczej ... 73

5. OCENA WYBRANYCH MIEJSC PUBLICZNYCH W POZNANIU ... 78

5.1. Ocena miejsc publicznych według cech modelu IDEKWA... 78

5.1.1. Metoda i narzędzia badawcze ... 78

5.1.2. Cechy dobrej przestrzeni publicznej przyjaznej osobom starszym (IDEKWA 65+) ... 81

5.2. Jakość miejsc publicznych Poznania- ocena użytkownika ... 88

5.3. Jakość miejsc publicznych Poznania - ocena ekspercka... 92

5.4. Korelacje i wnioski ... 95

5.5. Zawężenie próby badawczej - wybór 10 najwyżej i 10 najniżej ocenionych miejsc publicznych ... 98

5.6. Analiza i ocena 20 wybranych miejsc publicznych metodą mapowania... 101

5.6.1. Metoda, narzędzia i materiały badawcze ... 101

5.6.2. Struktura użytkowników i podejmowanych aktywności ... 102

5.6.3. Korelacje i wnioski ... 107

5.7. Analiza i ocena 20 miejsc publicznych metodą kwerendy terenowej ... 110

5.7.1. Metoda i narzędzia badawcze ... 110

5.7.2. Mapy barier ... 111

5.7.3. Analiza i ocena aranżacji i wyposażenia miejsc publicznych ... 115

5.7.4. Istniejące typy ławek ... 125

5.7.5. Korelacje i wnioski ... 129

6. SYNTEZA, WNIOSKI I REKOMENDACJE... 134

6.1. Dostępność, komfort i bezpieczeństwo – najważniejsze aspekty decydujące o jakości miejsc publicznych w ocenie użytkowników 65+ ... 134

6.2. Ławki – niezbędny element wyposażenia miejsc publicznych ... 135

6.3. Atuty i możliwości wykorzystania metody badawczej ... 137

7. PODSUMOWANIE ... 138

Bibliografia ... 142

Spis ilustracji ... 148

Spis tabel ... 148

Spis wykresów ... 149

Spis załączników ... 152

Streszczenie... 153

1. WSTĘP

1.1. Problem naukowy

Globalne prognozy demograficzne wskazują na stały wzrost liczby mieszkańców miast. Ponad dwie trzecie ludności Europy mieszka na obszarach miejskich, a wg danych ONZ, liczba mieszkańców miast będzie rosła i zwiększy się o niemal 10% w okresie 2009-2050, pomimo prognozowanej depopulacji Europy po 2025 r.

W wielu miastach zauważalny jest spadek liczby mieszkańców i proces wyludniania dzielnic śródmiejskich (dezurbanizacja). Równocześnie bardzo znaczący w UE jest wzrost liczby osób starszych (60+), których liczba zwiększa się o ponad 2 mln rocznie. Istotny aspekt zjawiska starzenia się społeczeństwa stanowi również radykalny wzrost liczby osób w bardzo podeszłym wieku (80+)

.

Sytuacja demograficzna w polskich miastach jest podobna. Tendencje tych zmian zaobserwować można na przykładzie Poznania, gdzie od 2002 roku następuje ciągły spadek liczby mieszkańców i starzenie się populacji

. Mają na to wpływ ruchy migracji wewnętrznej i zewnętrznej oraz ujemny przyrost naturalny. Prognozy demograficzne wskazują na znaczące zmiany w strukturze wiekowej mieszkańców miasta, według których, ilość osób w wieku powyżej 65 roku życia będzie coraz większa, a w latach 2025-2030 wzrośnie do 25% liczby mieszkańców. Ta sytuacja została dostrzeżona przez władze i ujęta w „Strategii rozwoju Miasta Poznania do roku 2030” w programie „Poznań wrażliwy społecznie”

.

Przestrzeń publiczna jest obszarem o szczególnym znaczeniu dla jakości życia mieszkańców, a usytuowanie oraz cechy funkcjonalno- przestrzenne miejsc publicznych powinny umożliwiać integrację i aktywne uczestnictwo w życiu miasta. Brak jednak jednoznacznych badań wskazujących, które obszary miasta wymagają zdecydowanych przekształceń, jaki powinien być kierunek i zakres tych zmian, by Poznań stał się miastem przyjaznym osobom starszym.

1 Według źródeł ONZ w latach 1950-2009 liczba ludności miejskiej w Europie wzrosła o 90%, podczas gdy cała populacja Europy zwiększyła się tylko o 34%. Por.: Narody Zjednoczone, Departament Spraw Gospodarczych i Społecznych, Wydział ds. Ludności, World Urbanisation Prospects: The 2009 Revision, 2010 r.

2 W ciągu najbliższych 30 lat ta grupa wiekowa będzie stanowić ponad 10% populacji wielu miast UE i może podwajać się co 25 lat. Por.: Miasta przyszłości – Wyzwania, wizje, perspektywy. Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Polityki Regionalnej,

2011. źródło:

http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/studies/pdf/citiesoftomorrow/citiesof tomorrow_final_pl.pdf [dostęp: 08.2015]

3 Prognoza demograficzna dla miasta Poznania, FAKTY I LICZBY http://www.poznan.pl/mim/s8a/news/prognoza-demograficzna-poznania-do-2030-

roku,264.html [dostęp 07.2014]

4 Podobne inicjatywy podejmowane są w skali kraju poprzez np. „Rządowy program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2012-2013”. Głównymi celami odgórnych inicjatyw jest zwiększenie liczby instytucji i ich oferty dla tej grupy wiekowej w zakresie opieki zdrowotnej, pomocy oraz podtrzymania aktywności społeczno- zawodowej.

Wobec zmian struktury społecznej i prognozowanego starzenia się mieszkańców miasta, zmianie ulega sposób i częstotliwość użytkowania przestrzeni otwartych

. Już teraz zauważyć można wiele trudności, jakie napotykają osoby starsze w codziennym życiu, a z czasem będą się one nasilać

. Osoby starsze dysponują z reguły większą ilością wolnego czasu, który mogłyby spędzać w miejscach publicznych (Gehl, 2009).

Równocześnie jednak miejsca te, są słabo przystosowane dla potrzeb tej grupy

. Ma to wpływ na zanikanie kontaktów społecznych wśród mieszkańców, spadek ich aktywności, alienację skutkującą wykluczeniem społecznym oraz dezintegrację pokoleń. Obecność osób starszych w przestrzeni miejskiej oraz jej aktywny udział w życiu społecznym ma również wpływ na podtrzymywanie tożsamości miejsc publicznych – ich Genius Loci. Wizerunek miejsca tworzy bowiem nie tylko architektura, ale również ludzie, dzięki którym przestrzeń staje się żywa, charakterystyczna i bogata w społeczne rytuały oraz werbalne i niewerbalne przekazy doświadczeń wielu pokoleń.

W myśl teorii aktywności

i zgodnie z dyrektywami światowych organizacji (WHO, ONZ), podstawowym działaniem pozwalającym zachować sprawność funkcjonalną człowieka jest stymulacja organizmu.

Jedną z form takiej mobilizacji jest przebywanie w przestrzeni pozadomowej – na przykład miejskiej. Obcowanie ze światem zewnętrznym, ruch na świeżym powietrzu, odbieranie bodźców płynących z przestrzeni miasta i od ludzi w niej przebywających. Czynniki te pobudzają umysł i ciało do działań, które wpływają na podtrzymanie zdolności ruchowych i mentalnych. W ujęciu przeciwnym stwierdzić można, że zaniechania w tym obszarze (lub ograniczenie aktywności pozadomowej) mogą przyczyniać się do postępu zmian inwolucyjnych szczególnie u osób w podeszłym wieku

.

5 Kęsek Z. (2010) oraz Wantucha-Matla D. (2009) podkreślają, że wraz ze wzrostem świadomości mieszkańców wzrastają oczekiwania względem przestrzeni publicznych.

Bazyl R. (2010) zauważa niekorzystne zjawisko homogenizacji społeczeństwa, które składa się z luźno powiązanych ze sobą jednostek nie mających potrzeby przynależności i integracji. Najsilniejsze więzi współczesnego społeczeństwa generowane są w obszarze wirtualnym. Jednak nawet taki sposób współuczestnictwa w pewnych działaniach może mieć pozytywny wpływ na rzeczywisty obraz przestrzeni publicznych o czym pisze Bonenberg A. (2012)

6 W opracowaniu Eurostatu Aktywność osób starszych i solidarność międzypokoleniowa Statystyczny portret Unii Europejskiej (2012) wskazano sytuację osób starszych w roku 2011. Opisano szereg zjawisk jakie towarzyszą tym przemianom demograficznym, które już teraz stanowią wyzwanie na przyszłość.

7 Szerzej ten temat omówiono w rozdziale 3.2 Specyfika potrzeb i ograniczenia grupy wiekowej 65+ i 3.3 Miejsca publiczne wobec potrzeb seniorów,

8 Teoria aktywności to jedno z wielu podejść do życia jakie przyjmują osoby starsze.

Problematykę złożoności tych postaw oraz ich szeroką prezentację przeprowadzili Mudyń K. i Weiss A. (2010) oraz Timoszyk-Tomczak C. i Bugajska B. (2012),

9 Prawidłowość w zakresie jakości życia, utrzymania samodzielności i aktywności fizycznej wskazują dokumenty Unii Europejskiej ((Unia Europejska 2008r). W roku 2012, który ogłoszono Europejskim rokiem Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej sporządzono dokument mający wskazać właściwe podejście w zakresie kształtowania inicjatyw na wielu poziomach dla podtrzymania aktywności osób starszych. Krajowy plan działania na rzecz europejskiego roku aktywności osób starszych i solidarności międzypokoleniowej 2012 w Polsce. (Warszawa 2012) wskazuje także na potrzebę aktywności fizycznej w celu podtrzymania dobrego stanu zdrowia i samodzielności seniorów.

Przemiany struktury społecznej nie pozostają bez wpływu na strukturę urbanistyczną miasta. A. Wallis (1971) podkreśla, „(…) iż badania socjologiczne mogą okazać się przydatne tylko pod warunkiem, że wynikające z nich wnioski będą stosowane”. Konieczne jest zatem zweryfikowanie dotychczasowych zasad kształtowania przestrzeni publicznej w celu lepszego wykorzystania potencjału miejskich terenów otwartych przez grupę użytkowników w wieku 65+.

Problem naukowy, który podjęłam się rozwiązać, polega na określeniu kryteriów determinujących ocenę jakości miejsc publicznych z punktu widzenia osób starszych oraz sprawdzeniu na ile miejsca publiczne Poznania odpowiadają oczekiwaniom tej grupy społecznej. Ważnym problemem badawczym było również zdefiniowanie najistotniejszych elementów wyposażania przestrzeni publicznej, które decydują o możliwościach korzystania z niej i stanowią o jej atrakcyjności dla osób starszych.

W niniejszej dysertacji wykorzystane zostały wyniki badań socjologicznych i prognoz demograficznych oraz studia literatury dla określenia oczekiwań grupy 65+ i kryteriów oceny przestrzeni publicznej, a powiązanie ich z wynikami analizy i diagnozy urbanistycznej konkretnych miejsc publicznych Poznania stanowi oryginalny, autorski wkład badawczy.

1.2. Teza i cel pracy

Podjęty temat badawczy jest wynikiem wieloletnich obserwacji przestrzeni Poznania, na podstawie których postawiono tezę, że jakość wielu miejsc publicznych w Poznaniu nie spełnia oczekiwań grupy użytkowników powyżej 65 roku życia i nie zachęca ich do korzystania z przestrzeni miejskich. Istnieją kluczowe elementy wyposażenia miejsc publicznych, które determinują możliwość ich użytkowania przez osoby starsze. Wśród nich najważniejsze są miejsca odpoczynku wyposażone w ławki. Ich ilość, rozmieszczenie i forma są ważne dla kształtowania przestrzeni przyjaznych seniorom.

Głównym celem badań jest ocena jakości wybranych miejsc publicznych Poznania z uwzględnieniem oczekiwań i ograniczeń osób starszych oraz wskazanie elementów aranżacji i wyposażenia przestrzeni miejskiej, które decydują o jej atrakcyjności dla grupy 65+. Ważnym celem pomocniczym jest rozpoznanie oczekiwań osób starszych wobec miejsc publicznych oraz barier utrudniających im korzystanie z nich.

Efektem badań będzie wskazanie przykładów najwyżej i najniżej ocenionych miejsc publicznych Poznania oraz cech miejsca

Całościową ocenę przebiegu procesu starzenia się człowieka przeprowadzono w ramach projektu PolSenior (Mossakowska M. i inni 2012). R. Rowiński i A. Dąbrowski zaprezentowali badania poświęcone aktywności fizycznej Polaków w wieku podeszłym (Część III, rozdział 8)

determinujących te oceny i próba określenia standardów kształtowania modelowych miejsc publicznych na przykładzie Poznania. Wyniki badań będą mogły być wykorzystane w planowaniu działań rewitalizacyjnych i adaptacyjnych oraz podnoszeniu jakości wyposażenia i aranżacji miejsc publicznych Poznania oraz innych miast.

Założenia i hipotezy pomocnicze:

1. Panuje pogląd, że najwięcej osób starszych zamieszkuje śródmieścia.

W Poznaniu prognozowany rozkład przestrzenny tej grupy społecznej obejmuje również nowsze, peryferyjne dzielnice, gdzie miejsca publiczne są mniej liczne i słabiej dostępne.

2. Istnieją mierzalne kryteria oceny jakości miejsc publicznych i ich przystosowania do potrzeb osób starszych. W ocenie osób starszych na jakość miejsc publicznych wpływ mają inne czynniki aniżeli w ocenie młodszych użytkowników. Do oceny można wykorzystać zhierarchizowany model IDEKWA

.

3. Na komfort użytkowania miejsc publicznych przez osoby starsze decydujący wpływ ma obecność ławek.

W celu naukowej weryfikacji tezy i hipotez pomocniczych sformułowano najistotniejsze pytania badawcze, zgrupowane w 3 kategoriach:

1. Jak zmienia się struktura demograficzna Poznania? W których dzielnicach proces starzenie się społeczeństwa jest najbardziej intensywny? Jaki procent użytkowników miejsc publicznych stanowią osoby starsze? Czy liczba miejsc publicznych w poszczególnych dzielnicach zależna jest od typu zabudowy?

2. Jakie są metody oceny jakości miejsc publicznych i ich kluczowe kryteria? Które kryteria są najważniejsze w opinii osób starszych? Jak powinna wyglądać modelowa, inkluzywna przestrzeń publiczna? Jakie powinna spełniać standardy?

3. Jakie cechy miejsc publicznych, sposoby aranżacji oraz elementy wyposażenia są kluczowe dla budowania przestrzeni przyjaznej seniorom, a co utrudnia osobom starszym korzystanie z miejsc publicznych?

1.3. Przedmiot i zakres badań

Przedmiotem badań są miejsca publiczne Poznania. Ze względu na duże zróżnicowanie formalne i funkcjonalne obszarów zawierających się w definicji miejsca publicznego

ograniczono próbę badawczą do placów i skwerów oraz niewielkich założeń parkowych i ogrodowych o silnie wykształconej funkcji rekreacyjno-wypoczynkowej

. Przebadano miejsca

10 model IDEKWA określa 6 kluczowych cech dobrej przestrzeni publicznej (Januchta- Szostak 2011) – szerzej opisany w rozdziale 2. Stan badań

11 Definicja miejsca publicznego została przytoczona za Dziennikiem Ustaw z roku 1970 w rozdziale 2.5 Pojęcia i definicje. Jest to jedyne wyjaśnienie tego pojęcia przytoczone w polskim ustawodawstwie

12 Szczegółowe kryteria wyboru próby badawczej opisano w roz. 4.4.

publiczne w obrębie wyznaczonych dzielnic, charakteryzujących się różną specyfiką i intensywności zabudowy mieszkaniowej.

Zakres przestrzenny badań ograniczony został do miejsc publicznych w obrębie wyselekcjonowanych dzielnic Poznania, w których mieszka lub będzie mieszkać coraz więcej osób w wieku poprodukcyjnym.

Na podstawie danych z 2005 roku zawartych w Prognozie demograficznej Poznania do 2030 roku (UM Poznania 2005) wyodrębniono dzielnice które:

 zamieszkiwało najwięcej osób w wieku powyżej 65 roku życia:

Centrum (nr 1), Jeżyce (nr 3), Arena-Łazarz (nr 4), Marcelin- Popiełuszki (nr 11), Grunwald-Raszyn (nr 12), Rataje (nr 19),

 prognozowano największą dynamikę wzrostu liczby seniorów w okresie 2005-2015: Chartowo (nr 20), Naramowice (nr 23), Piątkowo-wschód (nr 24), Radojewo (nr 33),

 prognozowano największą dynamikę wzrostu liczby seniorów w okresie 2005-2030: Głuszyna (nr 16) i Naramowice (nr 23).

Zakres czasowy części analityczno-porównawczej dotyczącej problematyki urbanizacji i struktury wiekowej mieszkańców miast Europy i Polski obejmuje okres XX i początku XXI wieku. W badaniach zmian zachodzących w przestrzeni publicznej Poznania skoncentrowano się na okresie od polowy XX w. Wzięto pod uwagę aktualną sytuację demograficzną oraz zmiany prognozowane w horyzoncie czasowym 2013- 2030. Badania wybranych dzielnic i miejsc publicznych obejmują ich stan aktualny, będący wynikiem przekształceń zachodzących na przełomie XX i XXI w.

Zakres merytoryczny pracy obejmuje zagadnienia związane ze starzeniem się społeczeństw Europy, Polski i Poznania oraz inkluzywnym, uniwersalnym kształtowaniem miejskich przestrzeni publicznych. Analizą objęte zostały również preferencje użytkowników przestrzeni publicznych oraz potrzeby wynikające z ich charakterystyki fizycznej i psychicznej.

1.4. Metody i narzędzia badawcze

W celu zweryfikowania postawionej tezy przyjęto metodę badań opartą na 3-etapowym schemacie: zebranie i analiza danych – ocena i diagnoza – synteza i wnioski.

Etap pierwszy - zbierania i analizy danych, obejmował równolegle:

 analizę literatury przedmiotu,

 analizę struktury funkcjonalno-przestrzennej Poznania i rozmieszczenia miejsc publicznych → wybór próby badawczej

 analizę metod oceny jakości przestrzeni publicznej → wybór modelu

IDEKWA.

Model badawczy zbudowano w oparciu o system badawczy POE

(Post- Occupancy Evaluation – ocena jakości w trakcie użytkowania), wykorzystując rodzaje (kryteria) oczekiwanej jakości według cech zawartych w modelu IDEKWA (integracyjność, dostępność, edukacyjność, komfort i bezpieczeństwo, wizerunek miejsca, atrakcyjność funkcjonalna)

.

W drugim etapie:

 dostosowano metodę oceny do oczekiwań osób starszych poprzez hierarchizację kryteriów na podstawie ankiet przeprowadzonych wśród członków Rady Seniorów Miasta Poznania (Ankieta IDEKWA65+);

 przeprowadzono ocenę próby badawczej 51 miejsc publicznych w 11 dzielnicach Poznania na podstawie ankietyzacji użytkowników (Ankieta U1) oraz metodą ekspercką (Formularz oceny eksperckiej).

Wyniki ewaluacji uzyskano stosując średnią ważoną. Wagi cech składowych przyjęto zgodnie ze średnią oceną ich istotności dla użytkowników 65+ (Ankieta IDEKWA65+);

 na podstawie wyników oceny stworzono ranking miejsc publicznych i skoncentrowano próbę badawczą wybierając 10 najlepiej i 10 najgorzej ocenionych przykładów, które poddano dalszej szczegółowej analizie i ocenie w zakresie aranżacji i wyposażenia z zastosowaniem metody ankietyzacji użytkowników 65+ (Ankieta 2UA i 2UB) oraz kwerendy architektoniczno-urbanistycznej i mapowania;

 uzyskane wyniki poddano analizie porównawczej z zastosowaniem metody korelacji liniowych Pearsona.

W trzecim etapie dokonano interpretacji i syntezy wyników badań, które umożliwiły potwierdzenie tezy i odpowiedź na kluczowe pytania badawcze. Określono jakie cechy miejsc publicznych, sposoby aranżacji oraz elementy wyposażenia są kluczowe dla budowania przestrzeni przyjaznej seniorom. Wykorzystano wnioski dla stworzenia standardów projektowych i rekomendacji do kształtowania przyjaznych miejsc publicznych. Układ pracy został zilustrowany na schemacie (Rys. 1).

W pracy zastosowano następujące metody i narzędzia badawcze:

1. Studia przypadków:

 Studia przypadków reprezentatywnych - miejsc publicznych w obrębie obszaru badań

2. Analiza porównawcza:

 Porównanie wytypowanych przykładów reprezentatywnych w celu wyłonienia przykładów skrajnych, umożliwiających sformułowanie wzorców,

13 Metoda oceny jakości stworzona przez W. Preisera, H. Rabinowitza, i E. Whita w 1988 roku na potrzeby badania jakości obiektów architektonicznych po przekazaniu ich w użytkowanie. Według tego systemu oceny badana jest jakość techniczna, funkcjonalna i behawioralna, które dla budynków biurowych rozszerzono o jakość organizacyjną i ekonomiczną. Podstawą tej metody jest zbadanie preferencji i subiektywnych odczuć użytkowników przestrzeni, ale także pozyskanie opinii eksperckich w celu postawienia diagnozy problemu. Szczegółowo metodę tą opisuje E. Niezabitowska 2014

14 Model badawczy IDEKWA, którego autorką jest A. Januchta-Szostak (2011) został szerzej opisany w rozdziale 2. Stan badań.

3. Kwerenda architektoniczno-urbanistyczna:

 Dokumentacja fotograficzna

 Dokumentacja graficzna – analiza zagospodarowania, mapa barier w obrębie izochrony dojścia o promieniu 300m,

 Obserwacje – mapowanie aktywności i wieku użytkowników 4. Ankietowanie:

 Ankieta IDEKWA65+ - ankieta istotności cech modelu IDEKWA dla użytkowników 65+ (załącznik 1)

 Ankieta 1U- ocena miejsc publicznych przez użytkowników (załącznik 2)

 Ankieta 2UA i ankieta 2UB – ocena miejsc publicznych przez użytkowników 65+ (załącznik 4 i załącznik 5)

5. Formularz oceny eksperckiej (załącznik 3) Ponadto wykorzystano techniki badawcze:

1. badanie literaturowe i archiwalne, 2. badania terenowe,

3. budowanie baz danych i korelacje wyników,

4. triangulacja metod badawczych.

Rys. 1. Schemat badań

1.5. Zadania badawcze

Tabela 1. Zadania badawcze i oczekiwane wyniki

Lp. Najważniejsze zadania badawcze: Oczekiwane wyniki:

1. Analiza stanu badań i wnioski Sprecyzowanie problemu naukowego, obszaru, przedmiotu i metody badań 2. Analiza literatury i przypadków

reprezentacyjnych – przykłady światowe

Znalezienie dobrych praktyk kształtowania miejsc przyjaznych seniorom

3.

Określenie istotności dla seniorów kryteriów oceny przestrzeni publicznych wg. modelu IDEKWA

- Ankieta IDEKWA65+

Waloryzacja kryteriów modelu IDEKWA zgodnie ze wskazaną przez seniorów istotnością

4.

Analiza struktury wiekowej

mieszkańców Poznania i lokalizacji dzielnic zamieszkiwanych przez dużą liczbę osób starszych

Wyznaczenie „najstarszych” dzielnic Poznania do objęcia badaniami szczegółowymi

5. Analiza struktury urbanistycznej dzielnic Określenie ilości i położenia miejsc

publicznych w poszczególnych dzielnicach 6. Analiza lokalizacji, typologii i

dostępności miejsc publicznych w wybranych dzielnicach Poznania

Wskazanie miejsc publicznych do objęcia dalszymi badaniami w obrębie

poszczególnych dzielnic 7. Badania ankietowe wśród użytkowników

miejsc publicznych - Ankieta 1U

Ocena jakości miejsc publicznych wybranych w obrębie „najstarszych”

dzielnic

8. Badanie jakości miejsc publicznych metodą ekspercką

Weryfikacja wyników metody

partycypacyjnej oceny jakości miejsc publicznych wybranych w obrębie

„najstarszych” dzielnic.

Weryfikacja prawidłowości opracowanej metody eksperckiej

9. Rankingu miejsc publicznych na podstawie wyników ocen jakości wszystkich przebadanych miejsc

Wybór skontrastowanej próby reprezentatywnej miejsc publicznych 10. Ponowne badania ankietowe wśród

użytkowników miejsc publicznych 2UA i ankieta 2UB

Uszczegółowienie ocen jakości i

wyposażenia na skontrastowanej próbie badawczej

11. Analiza zagospodarowania i ocena atrakcyjności miejsc publicznych w Poznaniu dla grupy wiekowej 65+

Opracowanie dokumentacji wybranych miejsc publicznych obejmujących:

inwentaryzację z dokumentacją

fotograficzną, mapę barier, mapowanie aktywności użytkowników

12.

Określenie jakie elementy wyposażenia miejsc publicznych oraz ich aranżacje są kluczowe dla kształtowania miejsc przyjaznych osobom starszym

Określenie standardów zagospodarowania i wyposażenia miejsc publicznych oraz zaproponowanie modelowych aranżacji

13.

Weryfikacja ocen jakości miejsc publicznych pod kątem uzyskanych wyników w zakresie wymaganego wyposażenia i aranżacji

Wskazanie miejsc publicznych Poznania, które są atrakcyjne i przyjazne starszym użytkownikom oraz mankamentów i barier utrudniających ich użytkowanie.

14. Sformułowanie rekomendacji Wskazanie możliwości zastosowania wyników badań

2. STAN BADAŃ

2.1. Trendy w strukturze wiekowej mieszkańców miast Starzenie się społeczności europejskiej jest wyzwaniem cywilizacyjnym. Na te, pod wieloma względami niepokojące procesy zwracają uwagę Światowa Organizacja Zdrowia

, czy Organizacja Narodów Zjednoczonych

wskazując także ich przyczyny. Dane i analizy publikowane prze Eurostat

, a w Polsce przez GUS (Główny Urząd Statystyczny) są podstawowym źródłem informacji na temat zmian w strukturze demograficznej Europy i Polski.

Struktura demograficzna mieszkańców miasta Poznania również ulega przemianom, w efekcie których, znacząco zmienią się proporcje między poszczególnymi grupami wiekowymi.

W 2002 roku osoby w wieku poprodukcyjnym stanowiły 16,2 % (93,8 tys. osób) ludności Poznania (578,9 tys. osób)

. Ludność Polski licząca wówczas 38 230,1 tys. osób, której 15% (tj. 5 749,1 tys. osób) stanowiła grupa osób w wieku powyżej 65 lat

.

Według danych GUS

w 2012 roku Poznań liczył 552 393 mieszkańców z czego 20,2% (111,720 tys.) stanowiły osoby w wieku poprodukcyjnym. Odpowiednio w Polsce w tym czasie zamieszkiwało 38 533 789 osób z czego 17,5% stanowiły osoby w wieku poprodukcyjnym (6754,3 tys.).

Liczba starszych mieszkańców miasta będzie nadal wzrastać. Ten proces może mieć wiele niekorzystnych skutków, dlatego należy określić i powziąć odpowiednie działania w celu przygotowania się do tej sytuacji.

Największą liczbę osób w tej grupie wiekowej w Poznaniu prognozuje się na lata 2025-2030, kiedy to osiągnie 127 tys. i stanowić będzie 25%

ludności miasta oszacowanej na 485 tys. mieszkańców

. W tym czasie ludność Polski liczyć będzie 36 796 020 osób, wśród których 22,3%

tj. 8 195 372 to będą osoby w wieku 65 lat i więcej.

15 Active Ageing A Policy Framework, WHO 2002, http://www.who.int/ageing/publications/

active_ageing/en/, [dostęp: 07.2015]

16 World Population Ageing 2013, UN, Department of Economic and Social Affairs Population Division, 2013 - http://www.un.org/en/development/desa/population/

publications/pdf/, [dostęp: 05.2016]

ageing/WorldPopulationAgeing2013.pdf

17 urząd statystyczny Unii Europejskiej z siedzibą w Luksemburgu

18 Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002, Urząd Miasta Poznania, http://www.poznan.pl/mim/s8a/narodowy-spis-powszechny,doc,271/narodowy- spis-powszechny,459.html [dostęp: 08.2015]

19 Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, GUS, Warszawa 2013, - http://stat.gov.pl/spisy- powszechne/nsp-2011/nsp-2011-wyniki/ludnosc-stan-i-struktura-demograficzno-

spoleczna-nsp-2011,16,1.html [dostęp: 5.2016]

20 Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30 IV 2012, GUS Warszawa 2012,

21 Prognoza demograficzna do 2035 roku dla miasta Poznania, Urząd Miasta Poznania Poznań 2011,

Te przewidywania zgodne są ze światowymi trendami struktury i zaludnienia, według których liczba osób w wieku poprodukcyjnym w Europie może wynieść nawet 33%. W 2010 roku na tle 26-ciu państw Unii Europejskiej Polska zajmowała pozycję 24-tą pod względem liczebności odsetka osób starszych w całkowitej liczbie obywateli awansując o 3 pozycje względem roku 1990

. Najbardziej dynamiczne zmiany w tym zakresie prognozuje się na lata 2015 – 2035, kiedy to w stan spoczynku przejdą osoby z wyżu demograficznego.

W świetle danych publikowanych w Prognozie demograficznej Poznania do 2030 roku w chwili obecnej procentowy udział osób starszych miał wynieść 24,9% liczby wszystkich mieszkańców, a na koniec badanego okresu 32,6%.

W odniesieniu do opisanych zjawisk demograficznych sporządzono szereg raportów i opracowań, które pod różnym kątem przedstawiają ich analizę. W opracowaniu PAN Polska w obliczu starzenia się społeczeństwa (2008) analizie poddano warunki starzenia się ludzi w Polsce oraz wytyczne dla poprawy sytuacji emerytów w przyszłości.

Szerokie opracowanie badań na temat przyszłości polskich seniorów przeprowadził Piotr Szukalski (2008a, 2008b)

, wskazując na zmiany jakie zachodzą i będą zachodzić w starzejącym się społeczeństwie.

Psychologiczne problemy osób starszych, które są wynikiem nie tylko chorób ale i zmian zachodzących w organizmie człowieka starzejącego się opisuje Stanisława Steuden (2011)

. Opracowania statystyczne CBOS wskazują na poprawę sytuacji osobistej Polaków (2009, 2012)

. Problemy zdrowotne, poczucie zmęczenia, które wpływa na zaniechanie pracy, czy wycofanie społeczne odzwierciedlają utrwalony w świadomości osób młodszych pogląd na temat starszego pokolenia (2010)

, które jawi się jako nieatrakcyjny i wstydliwy okres życia (2007)

.

22 Aktywność osób starszych i solidarność międzypokoleniowa Statystyczny portret Unii Europejskiej 2012, Eurostat Statistic Book, 2012,

https://www.mpips.gov.pl/gfx/mpips/userfiles/_public/1_NOWA%20STRONA/Aktualnosci/

seniorzy/badania%20aktywne%20starzenie/1Final_statystyczny_portret_UE_pl.pdf [dostęp: 04.2014],

23 Szukalski P.(2008a) (red), To idzie starość – polityka społeczna a przygotowanie do starzenia się ludności Polski, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2008.

Szukalski P.(2008b), Polscy seniorzy w przyszłości, [w]: Polska w obliczu starzenia się społeczeństwa, PAN, Warszawa 2008.

24 Steuden S., Psychologia starzenia się i starości, PWN, Warszawa, 2011.

25 Sytuacja ludzi starszych w społeczeństwie – plany a rzeczywistość, Komunikat CBOS, Warszawa, grudzień 2009 (oprac. Agnieszka Kolbowska)- http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2009/K_160_09.PDF [dostęp 05.2016]

Aktywność i doświadczenia Polaków w roku 2011, Komunikat CBOS, Warszawa, luty 2012 (oprac. Michał Felisiak) - http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2012/K_017_12.PDF [dostęp: 05.2016]

26 Obraz typowego Polaka w starszym wieku, Komunikat CBOS, Warszawa, styczeń 2010 (oprac. Katarzyna Wądołowska) http://www.bezuprzedzen.org/doc/obraz _polaka_w_starszym_wieku_CBOS_01_2010.pdf [dostęp: 05.2016]

27 Między młodością a starością, Komunikat CBOS, Warszawa, luty 2007 (oprac. Bogna Wiórka)- http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2007/K_022_07.PDF [dostęp 05.2016]

2.2. Osoby starsze w przestrzeni miasta

Skutkiem procesów starzenia się jest szereg zmian fizycznych i psychicznych zachodzących w organizmie człowieka. Nad zahamowaniem postępu fazy inwolucyjnej pracują naukowcy i działacze wielu dziedzin. Ich indywidualne osiągnięcia zmierzają do wspólnego celu, jakim jest utrzymania aktywności i samodzielności osób starszych na wielu polach życia. Medyczny aspekt zagadnienia dotyczy min. leczenia chorób i rehabilitacji (Skalska 2011, Mossakowska i inni, 2012) z uwagi na częściej występujące problemy zdrowotne. Dziedzina psychologii zajmuje się z kolei dobrostanem umysłowym, na co składa się rozpoznawanie potrzeb seniorów oraz lęków, jakie pojawiają się wraz ze zbliżającym się końcem życia (Mudyń, Weiss 2010).

Nauki społeczne oraz instytucje rządowe i pozarządowe skupiają się na aspektach wykluczenia oraz aktywizacji osób starszych ze względu min. na zaprzestanie pracy zawodowej

.

Światowa Organizacja Zdrowia w roku 2007 opublikowała dokument Global Age-friendly Cities. A Guide (2007). Opracowanie jest odpowiedzią na dwa powiązane ze sobą, dominujące w Europie trendy: wzrost liczebności mieszkańców miast oraz starzenie się społeczności europejskiej. Przedstawione w 11 punktach wytyczne dotyczą kształtowania środowiska zamieszkania osób starszych, w tym budynków i przestrzeni otwartych. Zestawione zalecenia mają na celu utrzymanie wysokiej aktywności i dobrego stanu zdrowia wśród seniorów. Wydział Polityki Regionalnej UE w opracowaniu: Miasta przyszłości; wyzwania, wizje, perspektywy (2011) także porusza problem przekształceń, jakich jesteśmy świadkami, dokonując próby wypracowania wspólnej europejskiej strategii w tym zakresie.

Poprawa jakości i poziomu życia seniorów stała się również celem Rządowego programu na rzecz aktywności społecznej osób starszych na lata 2012-2013

. Głównym założeniem planu było stworzenie mechanizmów do wdrażania inicjatyw senioralnych na szczeblach jednostek terytorialnych, utrzymanie społecznej roli seniorów, a także wydłużenie ich pracy zawodowej.

W architekturze i urbanistyce problematyka funkcjonowania osób starszych dotyczy przystosowania środowiska zamieszkania do zmian organizmu człowieka, zmierzających w kierunku postępującej niepełnosprawności. Ta tematyka dotyczy zarówno problemów środowiska

28 Strategie działania w starzejącym się społeczeństwie. Tezy i rekomendacje. Rzecznik Praw Obywatelskich, Warszawa 2012, https://www.rpo.gov.pl/pliki/13541772380.pdf [dostęp: 07.2015],

Golinowska S., Kocot E., Morecka Z., Sowa A., Spójność społeczna: aktywność - solidarność – wsparcie. Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, http://krakow.eurocities- nlao.eu/cracow/resources/documents/Ekspertyza-Sp-jno-Spo-eczna-aktywno-solidarno- wsparcie-WSWE-92XJ9V [ dostęp: 11.2013],

Krajowy plan działania na rzecz europejskiego roku aktywności osób starszych i solidarności międzypokoleniowej 2012 w Polsce. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2012,

29 Rządowy program na rzecz aktywności społecznej osób starszych na lata 2012-2013, Załącznik do uchwały nr 137 Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2012 roku, Warszawa 2012,

zewnętrznego jak i wewnętrznego. Analizę uwarunkowań urbanistycznych przeprowadzili m.in.: Ujma-Wąsowicz K., Bielak M. (2012), Strzelecka- Seredyńska M. (2014)

, Wysocki M. (2015)

. K. Ujma-Wąsowicz i M. Bielak (2012) za najważniejszą kwestię warunkującą aktywność w przestrzeni uznały zapewnienie bezpieczeństwa użytkownikom.

Poradnik RPO opracowany przez M. Wysockiego zawiera wskazówki właściwego kształtowania przestrzeni publicznych m.in. w zakresie ciągów komunikacji pieszej, przystosowania komunikacji zbiorowej, sposobu pokonywania różnic wysokości, zagospodarowania terenów rekreacyjnych.

Nowy nurt w projektowaniu przestrzeni miejskiej przyjmuje założenia projektowania uniwersalnego (Design for All, Universal Design)

i inkluzywnego (Inclusive urban design)

, którego celem jest podnoszenie jakości życia mieszkańców poprzez dopasowanie przestrzeni miast i budynków do potrzeb wszystkich użytkowników. W myśl wskazanej przez organizacje i komisje międzynarodowe zasady powszechnej dostępności, zapobiegania wykluczeniu i projektowania uniwersalnego

należy tak kształtować środowiska życia, aby zapewnić użytkownikom swobodę samodzielnego korzystania z przestrzeni. Zasady uniwersalnego projektowania na grunt polski przeniosła min. Ewa Kuryłowicz. W książce Projektowanie uniwersalne. Udostępnienie otoczenia osobom niepełnosprawnym (1996) autorka nie tylko wskazuje sposoby dostosowania środowiska do potrzeb osób o szczególnych wymaganiach ze względu na ich ograniczenia, ale także opisuje szczególne uwarunkowania percepcyjne w stosunku do środowiska zbudowanego.

Mimo wielu norm, które wyznaczają geometryczne i merytoryczne zasady projektowania, nie sposób wyobrazić sobie świata doświadczanego przez różne osoby dopóki nie staniemy choćby w jej bezpośrednim sąsiedztwie.

Przestrzenie publiczne w wielu miastach Polski, w tym w Poznaniu, nie są wystarczająco przygotowane dla tzw. „użytkowników ekstremalnych”

. Analizę dostępności przestrzeni publicznych Poznania przeprowadziły A. Bujacz, N. Skrzypską, A.M. Zielińska (2012)

. Grupa szesnastu respondentów o średniej wieku 74 lata wskazała problemy, jakie napotykają w swoim otoczeniu. Najwięcej niedogodności wynikało ze

30 Strzelecka-Seredyńska M., Przestrzeń dla seniorów w miastach przyszłości [w:] Future of the cities – cities of the future, t. 7, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków 2014, s.:75- 92.

31 Poradnik Rzecznika Praw Obywatelskich zgodnie z ratyfikowaną Konwencją ONZ O prawach Osób Niepełnosprawnych podkreśla znaczenie miejskich przestrzeni publicznych dla budowania wysokiej jakości dostępnego środowiska zamieszkania.

32 Lidwell W., Holden K., Butle J. Universal Principles of Design. Rockport Publishers, Gloucester 2003; Błaszak M., Przybylski Ł. Rzeczy są dla ludzi. Niepełnosprawność i idea uniwersalnego projektowania. Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2010, Kuryłowicz E. Projektowanie uniwersalne. Udostępnienie otoczenia osobom niepełnosprawnym, Warszawa 1996.

33 Burton E., Mitchell L. Inclusive urban design — streets for life. Architectural Press, Oxford 2006.

34 Błaszak M., Przybylski Ł., Rzeczy są dla ludzi. Niepełnosprawność i idea uniwersalnego projektowania, SCHOLAR, Warszawa 2010

35 Lafreniere D.: Extreme User Research (http://www.boxesandarrows.com/view/extreme- user [dostep 06.2015]).

36 Bujacz A., Skrzypska N., Zielińska A.M., Publiczna przestrzeń miejska wobec potrzeb seniorów. Przykład Poznania, Gentrologia Polska 2012, tom20, nr.2, s. 73-80,

złej jakość nawierzchni chodników, zbyt małej liczby ławek, z braku rozgraniczenia pasów ruchu, braku pochylni oraz niedostosowania przejść dla pieszych. Przeprowadzone badania wskazywały na konieczność podtrzymania aktywności osób starszych jako fizycznego aspektu wysokiej jakości życia. W badaniu podkreślono, że „już na etapie projektowania środowiska fizycznego powinno się dążyć do umożliwienia optymalizacji interakcji przestrzeni z jej użytkownikami, poprzez uczynienie przestrzeni sprzyjającej rozwojowi zachowań aktywnych dla jak największej grupy osób”. Prócz niedogodności wynikającej z niedostosowanego wyposażenia

seniorzy zaznaczyli również brak poczucia bezpieczeństwa i komfortu w obrębie przestrzeń publicznych (w dzień 56%), poczucie zagrożenia (38%), a także unikanie wychodzenia z domu po zmroku (100%). Przeprowadzone badania wskazywały na konieczność podtrzymania aktywności osób starszych jako fizycznego aspektu wysokiej jakości życia.

W Języku wzorców Ch. Alexander (2008) w sposób przekrojowy opisał zjawiska, z którymi mamy do czynienia w dzisiejszych miastach zarówno w ujęciu architektonicznym jak i urbanistycznym. Wzorzec wspólnego terenu został opisany jako konieczny do wytyczenia element

„kształtujący serce i duszę każdej grupy”. Odpowiednio ukształtowany teren wspólny pozwala ludziom na bezpieczne przebywanie w przestrzeni pozadomowej oraz na odczuwanie kontaktów społecznych. Ch. Alexander zwraca również uwagę na problem segregacji wiekowej. Wzorzec Starsi ludzie wszędzie wskazuje właściwe relacje pomiędzy seniorami a młodszymi mieszkańcami miasta. Zwraca ponadto uwagę na potrzebę podtrzymywania wzajemnych relacji oraz zaniechanie izolowania się grup wiekowych w swoich kręgach.

Według J. Gehla (2009) to właśnie osoby starsze, które posiadają dużo wolnego czasu są głównymi użytkownikami przestrzeni publicznych.

Na chęć korzystania z przestrzeni zasadniczy wpływ ma jej atrakcyjność dla konkretnej osoby. Fizyczna forma przestrzeni dzięki swoim cechom może wpłynąć na potęgowanie procesów społecznych, szczególnie gdy odpowiada sygnalizowanym potrzebom użytkowników. Ponadto istnieje szereg zależności pomiędzy funkcjonowaniem organizmu i umysłu ludzkiego a sposobami doświadczania przez niego przestrzeni.

2.3. Jakość miejsc publicznych i jej znaczenie dla użytkownika

Miejsca publiczne ważnym elementem struktury miejskiej i sceną życia miejskiego, na której zachodzą różnorodne interakcje społeczne.

Warunkiem ich zaistnienia jest jednak chęć i możliwość przebywania w przestrzeni publicznej miasta.

Właściwe kształtowanie miejsc publicznych jest ciągle aktualnym tematem badań, podejmowanym przez licznych naukowców zagranicznych, takich jak K. Lynch (1980), Y.F. Tuan (1987), A. Rapoport (1991), M. Carmona, T. Heath, T. Oc i S. Tiesdell (2003), Ch. Alexander

37 Wyniki tych badań opisano już w rozdziale 2.2 Osoby starsze w przestrzeni miasta

(2008), J. Gehl (2009) i wielu innych. Rozważania w tym obszarze prowadzili też polscy badacze m.in.:, J. Żórawski (1966), W. Czarnecki (1968), K. Wejchert (1977, 1984), B. Szchmidt (1981), Jałowiecki B. (1982, 1988a i b, 1998), Z. Ziobrowski (1991, 1996), E. Kuryłowicz (1996), E. Cichy-Pazder (1998), K. Dąbrowska-Budziło (2002), S. Gzell (2005), R. Loegler (2011), J.J. Parysek (2012), M. Dymnicka (2013), Kantarek A. (2013) i inni.

Pojęcie jakości jest pojęciem nieostrym i niejednoznacznym. Cechy ocenianego pod względem jakości przedmiotu, usługi, czy (w tym przypadku) miejsca rozpatrywane są indywidualnie przez odbiorcę.

Postrzeganie jest zatem subiektywne i indywidualne w zależności od nastawienia i potrzeb konkretnej osoby.

Jakość przestrzeni miejskiej określana może być w zależności od wiodącego kryterium. Badania przeprowadzone przez zespół Z. Ziobrowskiego (1991, 1996) pozwoliły określić 9 aspektów oceny jakości przestrzeni:

-jakość środowiska mieszkaniowego, -jakość zagospodarowania,

-atrakcyjność krajobrazu miejskiego, -potencjał społeczny,

-poziom warunków życia, -aktywność społeczna i władza, -jakość gospodarki,

-wsparcie rozwoju przedsiębiorczości, -jakość powiązań zewnętrznych.

Każda z tych kategorii może być z kolei oceniona w sposób odmienny przez mieszkańca, turystę, czy inwestora.

Szczegółowej charakterystyki metod jakościowej oceny przestrzeni miejskiej dokonali Elżbieta i Andrzej Niezabitowscy wraz z Dariuszem Masły. Przeanalizowane metody: EIA

(Environmental Impact Assessment - Ocena Oddziaływania na Środowisko), VIA

(Visual Impact Assessment - Ocena Wizualnego Oddziaływania na Środowisko), oraz SIA

(Social Impact Assessment - Ocena Wpływu na Środowisko Społeczne) służą ocenie jakości przestrzeni w fazie projektowej (pre- occupancy evaluation), ale także w trakcie użytkowania zrealizowanej inwestycji (post-occupancy evaluation).

Zagadnienia oceny jakościowej przestrzeni miejskiej są również przedmiotem badań Towarzystwa Urbanistów Polskich. Towarzystwo uchwaliło w 2009 roku „Kartę Przestrzeni Publicznej”. W dokumencie określono osiem zasad mających na celu wskazanie prawidłowych sposobów kształtowania i użytkowania przestrzeni publicznej:

„▪ Maksymalizacja wartości miasta i jego nieruchomości poprzez kreowanie wysokiej jakości przestrzeni publicznych.

▪ Kompleksowe planowanie miejscowe oraz projektowanie urbanistyczne przestrzeni publicznych w oparciu o wyniki konkursów urbanistycznych i architektonicznych.

38 Niezabitowska E. Masły D. (1996)

39 Niezabitowski A. (2003)

40 Niezabitowski A., Niezabitowska E. (1996)

▪ Społeczna partycypacja w tworzeniu narzędzi kształtowania i gospodarowania przestrzenią publiczną, z aktywnym udziałem lokalnych społeczności w procesie sporządzania dokumentów planistycznych.

▪ Ochrona dziedzictwa kulturowego oraz specyfiki lokalnej jako szczególnych wartości przestrzeni publicznych.

▪ Równowaga w tworzeniu nowej przestrzeni publicznej w stosunku do rewitalizowanej przestrzeni historycznej.

▪ Sprawiedliwy dostęp do przestrzeni publicznych i minimalizacja konfliktów przy ich tworzeniu oraz użytkowaniu.

▪ Kształtowanie przestrzeni publicznych integrujących grupy społeczne z szacunkiem dla ich różnych potrzeb i systemów wartości.

▪ Aktywne użytkowanie przestrzeni publicznych i ich wykorzystywanie do organizowania wydarzeń lokalnych.”

Zespół Freda Kenta w „Project for Public Spaces 2001” w oparciu o prospołeczne kryteria kształtowania przestrzeni określił 4 cechy mające kluczowe znaczenie dla oceny jakości przestrzeni publicznej: dostępność i połączenia, funkcje i działania, komfort i wizerunek, wartość społeczną

.

Przedstawiciele nurtu New Urbanizm – M. Carmona, T. Heath, T. Oc i S. Tiesdell (2003) oprócz zawartych w PPS cech jakościowych określili elementy wpływające na proces projektowania takie jak: wymiar morfologiczny, percepcyjny, społeczny, wizualny, funkcjonalny i czasowy przestrzeni.

W oparciu o różnorodne metody i kryteria oceny jakości A. Januchta- Szostak (2011) określiła 6 kluczowych atrybutów dobrej przestrzeni publicznej objętych akronimem IDEKWA:

1. Integracyjność, 2. Dostępność, 3. Edukacyjność,

4. Komfort i bezpieczeństwo, 5. Wizerunek miejsca,

6. Atrakcyjność funkcjonalna.

Elementy ujęte w modelu IDEKWA łączą w sobie wymiar architektoniczny, urbanistyczny i społeczny, dzięki czemu w sposób multidyscyplinarny charakteryzują jakość przestrzeni.

Wyróżnione przez K. Lyncha elementy budowy miasta – drogi, krawędzie, rejony, węzły i punkty orientacyjne, budują tytułowy „Obraz miasta” (2011). Stanowią charakterystyczne struktury nie tylko w oczach architektów i urbanistów, ale są także podstawowymi fragmentami tkanki miejskiej zapamiętywanymi przez mieszkańców – umożliwiają tworzenie map mentalnych.

„Elementy kompozycji urbanistycznej” wyróżnione przez K. Wejcherta (1984) – ściana strop, podłoga, umeblowanie są podstawowym budulcem przestrzeni publicznej. Autor podkreśla również znaczenie zieleni w tkance urbanistycznej miasta nie tylko ze względów artystycznych, ale przede wszystkim zdrowotnych.

41 Założenia projektu prezentowane są na stronie organizacji www.pps.org. Na ocenę jakości według PPS składają się: cechy kluczowe, wartości niematerialne i mierniki zestawione w graficznym „Diagramie Miejsca” (www.pps.org/reference/grplacefeat/)

Szeroką syntezę zagadnień urbanistycznych w odniesieniu do rozmieszczenia i kształtu przestrzeni publicznych przeprowadza T. Jastrząb analizując place i rynki (2002) oraz w ogólnym ujęciu wszystkie miejskie przestrzenie publiczne (2004).

Jakość przestrzeni w ujęciu socjologicznym jest miarą jej przydatności dla celów budowania relacji społecznych. G. Simmel (2008) zwraca uwagę na wiele czynników mających wpływ na człowieka przebywającego w przestrzeni publicznej, ale także uwypukla fundamentalne zasady kształtowania przestrzeni. Według Simmela przestrzeń ogólnodostępna umożliwia kształtowanie życia społecznego oraz interakcji społecznych. Odpowiednio wydzielona przestrzeń stanowi pole dla działalności ludzkiej w wymiarze indywidualnym lub wspólnotowym. W ten sposób kształtowane jest poczucie przynależności do danego obszaru w wymiarze terytorialnym oraz społecznym.

Miasto, będące obszarem, na którym współistnieją różne zjawiska (w tym społeczne) a miejsce do życia znajdują ludzie różnego pochodzenia, było przedmiotem badań R.E. Parka, E.W. Burgessa, R.D.

McKanzie i L. Wirtha - twórców nurtu ekologii społecznej tzw. Szkoły Chicagowskiej

. W tym ekologicznym podejściu wskazano na analogie zjawisk zachodzących w wysoko rozwiniętej przestrzeni miasta uwypuklając ich podobieństwa do procesów przyrodniczych. Za naturalne uznano wysokie zróżnicowanie społeczeństwa oraz zjawiska segregacji wynikające z rywalizacji terytorialnej. W ramach prac badawczych podjęto starania zmierzające do określenia jakie czynniki wpływają na lokalizację stref aktywności mieszkańców i stworzenia wzorców przestrzennych rozmieszczenia ludności.

Nurt antynaturalistyczny, którego twórcami byli W. Thomas i F. Znaniecki określał relacje społeczne jako wynik działań niezależnych, których podstawą są odczucia mieszkańców i ich doświadczenia (1931).

M. Ostrowska (1991) sformułowała teorię na temat relacji, jakie tworzą się między użytkownikiem a miejscem, w którym przebywa.

Stwierdziła, że w relacji człowiek-przestrzeń, występuje reaktywność odzwierciedlająca siłę reakcji na występujące bodźce. Tu pojawiają się pytania o to jak przestrzeń oddziałuje na użytkownika, co przestrzeń mówi do niego, a także jak przestrzeń jest przez niego odbierana. Ostrowska stawia także pytanie: czy przebywając w danym miejscu bezkrytycznie poddajemy się presji projektanta i akceptujemy narzucony sposób zagospodarowania, który jest wynikiem indywidualnego działania twórczego bez porozumienia z użytkownikami? Hall E.T. (2003) taki stan określa mianem presji psychologicznej oraz łagodnej perswazji wynikającej z narzuconych form architektonicznych. W odniesieniu do przestrzennej presji, istniejąca w człowieku potrzeba aktywności może być zaspokajana w sposób wzmożony lub ograniczana przez wybrany sposób rozplanowania i zagospodarowania.

A. Wallis (1971, 1977, 1990) poświęca szczególną uwagę elementom tworzącym przestrzeń miasta. Jednym z nich jest mała architektura, którą określa mianem scenografii miejskiej i przypisuje jej rolę identyfikacyjną. Wallis zaznacza, że nie należy przeceniać jej roli,

42 Analizę rozwoju koncepcji teoretycznych w socjologii miasta przeprowadziła Kozielska B. (2008)

jednak nie można jej pomijać. Trafnie zauważa, że często dopiero brak pewnych elementów może nam uzmysłowić jakie stanowiły udogodnienie podczas codziennych czynności. Zwraca ponadto uwagę na dwa negatywne, ciągle aktualne aspekty organizacji przestrzeni miejskiej:

„szatę informacyjną miasta” oraz „meblowanie ulic”. Oba problemy rozwiązywane są w sposób indywidualny i rozłączny w stosunku do zabudowy miejskiej, tworząc niespójny i chaotyczny obraz.

2.4. Badania przestrzeni publicznej Poznania

Poznań jest stolicą regionu i największym miastem zachodniej Polski. Analizę rozwoju przestrzennego Poznania w ciągu ostatnich 200 lat przeprowadził P. Biskupski (2013). Autor szczególną uwagę poświęcił dwóm najpoważniejszym przebudowom struktury urbanistycznej dla celów politycznych i ich konsekwencjom współczesnym. Retrospektywną syntezę kształtowania się układu przestrzeni publicznych Poznania przeprowadził także T. Jastrząb (2002). Podstawowym elementem układu urbanistycznego miasta jest wyznaczony według prawa lokacyjnego (lokacja na prawie magdeburskim w 1253 r.) rynek o wymiarach 140x140m, z którego wyprowadzono 12 ulic. Rozwój przestrzenny miasta przebiegał z różną intensywnością. Miasta nie omijały klęski powodzi

i pożarów, choć najbardziej znaczące dla architektury i urbanistyki były przemiany polityczne.

Przyłączenie Poznania do Prus Południowych po pierwszym rozbiorze Polski spowodowało jego dynamiczny rozwój w kierunku zachodnim. Doszło wówczas do przyłączenia sąsiadujących jurydyk, zburzenia średniowiecznych murów i wytyczenia nowych dzielnic. W tym czasie powstała nowa reprezentacyjna dzielnica z placem i ulicą Wilhelmowską (plac Wolności, Aleja Marcinkowskiego), Rynek Nowomiejski (plac im. C. Ratajskiego), plac Sapieżyńskiego ( plac Wielkopolski) oraz ulice Podgórna i Pocztowa (23 lutego) łączące te elementy z pierwotnym układem. Decyzje o ponownym ufortyfikowaniu miasta była przyczyną niekorzystnej lokalizacji linii kolejowej, która oddzieliła od miasta gminy Górczyn, Łazarz i Jeżyce. Tereny w obrębie twierdzy uległy szybkiemu wypełnieniu, a miasto zahamowało swój rozwój.

Ta sytuacja uległa zmianie dopiero po decyzji o zniesieniu fortyfikacji.

Wtedy teren po rozebranych umocnieniach przeznaczono na założenia parkowe oraz lokalizację budynków kultury, nauki i administracji.

W okresie międzywojennym do miasta dołączono kolejne tereny, a do budowania nowego wizerunku miasta przyczyniła się Powszechna Wystawa Krajowa zorganizowana w 1929 r. (Jastrząb 2004).

Analizę rozwoju przestrzeni publicznych w obrębie nowo powstałych osiedli mieszkaniowych Poznania w 20-leciu międzywojennym przeprowadziła Świt-Jankowska B. (2010)

, wskazując uwarunkowania rozwoju przestrzennego miasta i wartościowe przykłady zrealizowane w tym czasie. Powojenną historię poznańskich przestrzeni publicznych

43 Uwarunkowania hydrograficzne opisał A. Kaniecki (2004)

44 Świt-Jankowska B., Przestrzeń publiczna w architekturze mieszkaniowej Poznania w dwudziestoleciu międzywojennym. Czasopismo techniczne, Zeszyt 6, s. 235- 241, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2010

zdefiniowały nowe władze i cele polityczne (Biskupski P. 2013). W tym czasie powstały osiedla Rataje, Winogrady i Piątkowo. Ukształtowanie poznańskich placów i skwerów (Golka 1981), a także przemiany zachodzące w obszarze parków i bulwarów (Karolczak 1993) szeroko opisano w Kronice Miasta Poznania. Znaczące jest, że do czasów dzisiejszych zachowały się wymienione historyczne układy, a niekorzystne zmiany dotyczyły powstałych obiektów architektonicznych i tras komunikacyjnych.

Tomasz Jastrząb (2002) analizuje występowanie placów i rynków w strukturze dzisiejszego Poznania wskazując obszar centralny miasta jako miejsce najliczniejszego (wyliczono 11 lokalizacji) występowania i równomiernego rozkładu placów. Dzielnice dawnych jurydyk (Wilda, Jeżyce, Łazarz) posiadają czytelne układy przestrzenne z centralnie położonymi placami pełniącymi funkcję lokalnych rynków. Na terenach znacznie oddalonych od centrum, w dzielnicach Dębiec, Górczyn i Junikowo również zaplanowano rynki, jednak nie zyskały one podobnego znaczenia jak w starych dzielnicach. Autor badań wskazuje także na całkowity brak placów na obszarach osiedli zabudowy wielorodzinnej:

Rataje i Winogrady oraz osiedli jednorodzinnych – Świerczewo, Podolany czy Smochowice. Synteza graficzna przestrzeni zabudowanej, otwartej i publicznej wraz z wartościami liczbowymi w odniesieniu do 5 przedziałów czasowych wskazuje na postępujące zubożenie sumarycznej powierzchni placów przy jednoczesnym powiększeniu terenów otwartych (Jastrząb 2004). W badaniu obliczono, że w 2000 roku na mieszkańca Poznania przypadało 0,5 m

(1,1 m

/os. na początku XX w.) powierzchni placu i aż 357,2 m

przestrzeni otwartej (176,6 m

/os. na początku XX w.). Zła sytuacja w zakresie ilości i rozmieszczenia placów pogarsza się wraz z odległością od centrum Poznania.

Poznańskie przestrzenie publiczne to miejsce podejmowania aktywności przez mieszkańców, których z tą przestrzenią łączą więzi emocjonalne. Stworzone przez Wojciecha Bonenberga (2010) mapy emocjonalne przestrzeni publicznych Poznania ilustrowały uczucia użytkowników, związane z percepcją konkretnych miejsc. Zastosowana metoda wieloaspektowego podejścia do oceny przestrzeni zakłada, obok podejścia standardowego, wykorzystanie spojrzenia scenicznego, estetycznego, behawioralnego i ekonomicznego. Zastosowana ocena pozwoliła wskazać jakie uczuci są wywoływane u osoby przebywającej w danym miejscu: lęk, gniew, niesmak/wstręt, przygnębienie, radość, zachwyt, nadzieję, uspokojenie, nudę czy ciekawość.

Analizę ukształtowania poznańskich przestrzeni publicznych przeprowadził zespół pod kierunkiem A. Januchty-Szostak w roku 2006

. Badanie przeprowadzono w celu zweryfikowania możliwości lokalizacji pomników i elementów wodnych. Analizie poddano 84 miejsca w obrębie 11 dzielnic Poznania (Stare Miasto, Śródka z Ostrowem Tumskim, Jezioro Maltańskie, Nowe Miasto, Wilda, Łazarz, Jeżyce, Sołacz, Winogrady z Winiarami, Golęcin, Górczyn), które stanowią wyraźny potencjał ze

45 Januchta-Szostak A. (kierownik projektu), Gyurkovich M., Zierke P., Analiza przestrzeni publicznych miasta Poznania pod kątem możliwości lokalizacji pomników i elementów wodnych. Raport z badań na zlecenie Urzędu Miasta Poznania, Wydz. Architektury Politechniki Poznańskiej, Poznań 2006,

względu na budowę wizerunku miasta w odniesieniu do struktury funkcjonalno-przestrzennej. Pod uwagę wzięto takie podstawowe kryteria oceny jak: oglądalność z ciągów komunikacyjnych, obszarów usług i traktów turystycznych oraz rangę miejsca ze względu na jego historię, wizerunek miasta, walory architektoniczno-urbanistyczne lub krajobrazowe oraz sąsiedztwo budynków użyteczności publicznej. Analiza wykazała, że w Poznaniu istnieje wiele przestrzeni publicznych predysponowanych dla lokalizowania elementów rzeźbiarskich i wodnych. W opracowaniu wskazano wiele miejsc, których zagospodarowanie jest na bardzo niskim poziomie, mimo lokalizacji istotnej dla struktury miejskiej, a także obszary ważne, lecz zaśmiecone wielkogabarytowymi reklamami. Niektóre przykłady obnażyły duże zaniedbania w tym zakresie.

Badania ukierunkowane na rozpoznanie przestrzeni publicznej Poznania w odniesieniu do potrzeb osób starszych (wspomniane już w rozdziale 2.2.) przeprowadziły A. Bujacz, N. Skrzypska i A.M. Zielińska (2012). Na podstawie wywiadów z seniorami Autorki wskazały szereg utrudnień dla osób starszych, wynikających z nierównych i niewłaściwie oznakowanych nawierzchni, braku miejsc odpoczynku, niedostosowanej sygnalizacji świetlnej, czy licznych barier wysokościowych. Jednak za największe ograniczenie seniorzy uznali swoją niesprawność fizyczna.

Wszelkie działania w przestrzeni miasta powinny zatem zostać ukierunkowane na takie jej kształtowanie, aby ta podstawowa bariera nie była decydująca dla zaniechania aktywności i nie powodowała wykluczenia społecznego.

Centrum Inicjatyw Senioralnych miasta Poznania to miejska jednostka organizacyjna powołana z inicjatywy Miejskiej Rady Seniorów dzięki uchwale Rady Miasta Poznania. Zadaniem jednostki jest podejmowanie działań, mających na celu polepszenie sytuacji osób w wieku 50+. W 2011 roku w ramach projektu „RECO - Regiony we współpracy na rzecz poprawy zdrowia i jakości życia osób starszych”

przeprowadzono badania „Diagnoza potrzeb i oczekiwań mieszkańców

Poznania powyżej 50. roku życia” (2011). W wyniku wieloaspektowej

analizy sytuacji życiowej poznańskich seniorów wykazano, że połowa

osób w wieku 50+ zamieszkuje dzielnice Grunwald i Jeżyce, gdzie

zabudowa nie jest dostosowane do ich potrzeb. W tych obszarach

zgłoszono także największą trudność w dostępie do opieki zdrowotnej, czy

wydarzeń i obiektów kulturalnych. Zaangażowanie w życie społeczne,

w tym w kontakty ze znajomymi i sąsiadami, jest również na niskim

poziomie. Wynikiem przeprowadzonych analiz są rekomendacje, których

głównym założeniem jest zmiana światopoglądu poznańskich seniorów na

temat ich otoczenia oraz zmiana stereotypu osób starszych w oczach

młodszych mieszkańców. Uznano, że tylko zintegrowane i konsekwentne

działania pozwolą w przyszłości prawidłowo funkcjonować starzejącemu

się społeczeństwu miasta.

2.5. Dobre praktyki kształtowania przestrzeni przyjaznej seniorom

Niekorzystne zjawiska demograficzne

, dostrzeżone przez światowe organizacje

na przełomie XX i XXI wieku, wymagają podejmowanie nie tylko działań organizacyjno-społecznych, ale również przekształceń przestrzeni miejskiej. Badania, przeprowadzone przez czołowe ośrodki naukowe

, ukazały skalę tego procesu oraz zagrożenia, jakie się z nim wiążą, min. obciążenie demograficzne i ekonomiczne, zwiększone zapotrzebowanie na opiekę geriatryczną oraz wiele innych.

Patricja McMarney

, dyrektor Global Cities Institute (GCI) na Uniwersytecie w Toronto, trafnie zauważa, że prowadzone statystyki odnoszą się do sytuacji globalnej lub krajowej i najczęściej w tej skali są rozpatrywane, jednak problemy starszych osób są lokalne, dotyczą ich środowiska zamieszkania w określonym mieście, dlatego rozwiązania muszą być skierowane do konkretnych osób i miejsc ich przebywania.

Mając na uwadze aktualną sytuację i trendy demograficzne na świecie, warto przyjrzeć przykładom rozwiązań, które ułatwiają życie w mieście osobom starszym, sprawiając, że tak zwane „starzenie w miejscu”

(age in place) staje się możliwe.

Niezwykle popularne w ostatnim czasie stały się „place zabaw” dla osób dorosłych, będące odpowiedzią na zapotrzebowania społeczne, wynikające z popularyzacji aktywnego, zdrowego trybu życia. Trasy spacerowe do nordic walking, zewnętrzne siłownie, tory przeszkód i place zręcznościowe są niezwykle atrakcyjnym miejscem spędzenia czasu na świeżym powietrzu także dla osób starszych. Tego typu urządzenia przeznaczone dla seniorów służyć mają poprawie kondycji, zachowaniu sprawności fizycznej oraz promowaniu zdrowego trybu życia. Ich lokalizacja w bezpośrednim sąsiedztwie placów zabaw dla dzieci sprawia, że seniorzy nie muszą już biernie obserwować swoich podopiecznych, ale mogą również zażywać ruchu na świeżym powietrzu.

Pierwsze miejsca aktywności w przestrzeni publicznej powstawały wraz z miejskimi parkami już w XIX wieku, inspirowane rozwojem kultury fizycznej

, jako antidotum na negatywny wpływ industrializacji i mechanizacji. W drugiej połowie XX wieku upowszechniły się „ścieżki zdrowia” z prostymi urządzeniami do ćwiczeń, lokalizowane w parkach.

46 Szerzej te zagadnienia opisano w rozdziale 2.1. Trendy w strukturze wiekowej mieszkańców miast

47 Z inicjatywy ONZ w roku 2002 w Madrycie zorganizowano II Światowe Zgromadzenia poświęcone starzeniu się (pierwszy szczyt miał miejsca w roku 1982). Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) w roku 2002 opublikowała raport „Age friendly Cities, a Guide”, UNFPA, American Association of Retired Persons oraz wiele innych organizacji angażują się w badania na ten temat.

48 Szerzej najważniejsze badania w tej tematyce omówiono w rozdziale 2.1

49 Schuler T.A. Old citiy, new triks, artykuł w Landscape Architecture Magazin, maj 2015, str. 20.

50 Propagatorem kultury fizycznej w XIX w. był np. baron Pierre de Coubertin - inicjator nowożytnych igrzysk olimpijskich 1896 r. W parkach zakładano m.in. trasy do spacerów i jazdy konnej, boiska do gry w piłkę i w bule, kąpieliska i przystanie (Lasek Buloński i Vincennes, Central Park w N.Y).