Tom XXV. Mk 52 (1282).

Mk 52 (1282). W arszawa, dnia 30 grud nia 1906 r. Tom X X V .

T Y G O D N I K P O P U L A R N Y , P O Ś W I Ę C O N Y NADKOM P R Z Y R O D N I C Z Y M .

PRENUMERATA „W SZEC HŚW IATA". PRENUMEROWAĆ MOŻNA:

W W arszaw ie : ro czn ie rb , S, k w a rta ln ie rb . 2. 1 W R ed ak cy i W s z e c h ś w ia ta i we w sz y s tk ic h k s ię - Z p rzesyłk ą pocztow ą: ro c z n ie rb . 10, p ó łr. rb. 5. 1 g a rn ia c h w k r a ju i za g ra n ic ą .

R e d a k to r W sz e c h ś w ia ta p rz y jm u je ze s p ra w a m i re d a k c y jn e m i c o d zie n n ie od g o d z i­

li y 6 do 8 w ieczorem w lo k a lu re d a k c y i.

A d r e s R e d a k c y i : M A R S Z A Ł K O W S K A N r . 118. T e l e f o n u 8 3 L 4 .

STAN1SŁ A W K R AMSZT Y K.

W s z e c h ś w i a t .\t> 52

S T A N IS Ł A W K R A M S Z T Y K .

(u ro d zo n y 1841, u m arł 22 g r u d n ia 1906 r.j.

Ż e g n a ć nain wypadło na wieki jed neg o z ludzi bardzo niezw ykłej m ia ry w na- szem społeczeństwie, je d n e g o z ty c h nie­

licznych, k tórzy w historyi naszej k u ltu ­ ry z ostatnich lat czterdziestu zajmą kie­

dyś w y d a tn e stanowisko. Stanisław Kram- s z ty k był bowiem przyrodnikiem-pisarzem , a ta k ic h ludzi zawsze u nas brakowało.

Był zaś przyrodnikiem niezmiernie w y ­ kształconym, obeznanym nietylk o z n a u ­ kam i fizyczno-m atematyeznem i, które s ta ­ nowiły główny przedm iot jego zajęcia, ale i z całą n au k ą o przyrodzie. Był pi­

sarzem bardzo dbałym o formę, doskona­

łym znawcą języka, k tó ry czuł głęboko i o jeg o praw idłow e u ży cie był niezm ier­

nie troskliwy. Miał też ogrom ny ta le n t d y d a k ty c z n y , co sprawiało, że nie było k w e sty i naukowej, chociażby najzawilszej i najtrudniej przystępn ej, któraby w je g o w ykładzie nie staw ała się zrozum iałą dla c zytający ch. Do ty ch zalet w y ją tk o w y c h łączyła się n iestrud zon a pracowitość.

W ciągu lat czterdziestu kilku nie było u nas ani jednej ro boty zbiorowej w za­

kresie rozpow szechniania um iejętności ści­

słych i przyrodniczych, do k tó re jb y Kram- s z ty k nie przyłożył ręki. Był w spółpra­

cow nikiem w szystkich czasopism, u w z g lę ­ dniający ch na swych łam ach naukę, współ­

r e d a k to re m w szystkich w y d a w n ic tw p rzy ­ rodniczych, g łó w n y m a uto re m wielu en- cyklopedyj, a poza te m znajdo w ał jeszcze dość czasu na tworzenie doskonałych pod­

ręczników, monografij popularnie o praco­

wanych, n aw et na tłum aczenie kilku a u ­ torów obcych. G dy b yśm y zebrali w szy st­

ko, co wyszło z pod pióra K ra m s z ty k a , utw orzy ła by się p o w a ż n a biblioteczka, tem odzn aczająca się przed zbioram i p r a ­ cy większości pisarzy, że w sz y stk o w niej stałoby na j e d n y m poziomie doskonałości pod względem treści i formy.

K r a m s z t y k n auczał ta k ż e i żyw em sło­

wem, zarówno w szkole, j a k i z k a te d r y p u ­ blicznej, i w t y m kieru n k u zalety jego w y ­ kładu były równie w y b itn e, j a k w k ie ­ runku literackim. A w y k ła d y te, zaró w ­

no drukowane, j a k w ypow iadane, odzna-

j czały się jeszcze jedn ą właściwością: Nie I b y ły to suche, oderw ane rozdziały z pod­

ręcznika szkolnego, lecz pełne życia u s tę ­ py, ożywione głęboką myślą filozoficzną, i powiązane z zagadnieniam i z innych dzie­

dzin wiedzy a rzucające jasn e p rom ie­

nie światła na sprawy, niejednokrotnie napozór bardzo od nauki odległe. Lecz m yliłby się, k to b y sądził, że urok w y k ła ­ du K ra m s z ty k a polegał n a niezw ykłych kombinac.yach myśli, na nieoczekiw anych przejściach od przedmiotu do przedm iotu, albo, tem b a rd z ie j—na w yszu kan ych efek­

tac h stylu. Przeciwnie, w sposobie w y ­ kładu, j a k zresztą we wszystkiem , K r a m ­ s z ty k odznaczał się prostotą, a czytelnik czy słuchacz, nie zdając sobie spraw y z isto ty sw y c h wrażeń, ulegał czarowi niewzruszonej logiki i k o n se k w e n c y i ro­

zumowania, a przyte m , bezwiednie także, od p ierw szych słów, u sły szan ych czy

j

p rzeczy tanych , spostrzegał, że nauczyciel zna rzecz, k tórą w yk łada, głęboko i zu­

pełnie, że wie o niej bezporów nania w ię ­ cej, aniżeli powiedzieć uznał za właści­

we, i że to, co właśnie mówi, nie j e s t p o w tórzeniem n a czyjąś wiarę, ale owo­

cem w szechstronnego i dojrzałego p r z e ­ myślenia. Czyż trz e b a jeszcze dodawać, że K ra m s z ty k nie należał do ty p u kol­

porterów' nowinek naukow ych? Wiedział I dobrze z uważnej obserwacyi własnej, że w obfitym plonie tak z w a n y c h „ostatnich słów n a u k i 11, obok w a ż n y c h i zdrowych ziarn prawrdy czystej, znajduje się zawsze i sporo lekkiej plewy, k tó rą dalsze ro zum ne badanie zdmuchnie i rozwieje, a ol­

brzym ia e r u d y c y a i wrodzony zmysł k r y ­ ty c z n y pozw alały mu oryentow ać się ła ­ tw o w bieżącym dorobku nauki i unikać złudzeń często p rzykrych a czasem i n ie­

bezpiecznych.

N iektórzy uważali K ra m sz ty k a za k o n ­ serw atystę. Zdanie, jaknajmniej u z a sa ­ dnione. J a k w działalności swej pisarskiej do k oń ca życia d o trzym y w ał kroku po­

stępowi nauki, tak i wo w szystk ich po­

glądach swoich rozwijał i doskonalił się nieustannie, przyrodzona bow iem żywość i bystrość um ysłu nie pozwalała mu po-

j zostawać w tyle ani zwalniać kroku. Ale

X« 5 2 WSZECHŚWIAT 771

miał stałość przekonań—właściwość tak ż e | u nas niezbyt powszednia — i, wcześnie ! urobiwszy sobie swe zasadnicze ideały i poglądy, ju ż im pozostał w iernym aż do ostatniego tchnienia.

K ram sztyk młodo rozpoczął zawód pi­

sarski. Czy je d n a k d a ta 1862 r., w której zaczął drukow ać pogaw ędki naukowe w ..Przyjacielu dzieci”, jest istotnie datą jego d e biutu literackiego, j a k podają wzmianki biograficzne w pismach t u t e j ­ szych, wątpię, gdyż wiem napewno, że w obfitej literatu rze politycznej ta m ty c h gorących czasów, literatu rze z k o niecz­

ności bezimiennej, b ył bardzo czynny i przez kierowników ceniony. N igdy już w czasach późniejszych nie powracał do publicystyki tego rodzaju. Jeżeli przeto pominiemy ten dział twórczości, któ ry i dla imienia K ra m s z ty k a nigdy już z a p e w ­ ne nie będzie rew idynkow any, wszystko, co on napisał i wydał, odnosi się do nauk ścisłych i p rzyrodniczych. M atem atyka, astronomia, geografia fizyczna, m ete o ro ­ logia. fizyka przez długi szereg lat w nim miały jedynego prawie u nas p o p u lary ­ zatora.

Czasy, w k tó ry c h K ram sztyk z niewie- loma tow arzyszam i p rzykładali starań, że­

by nauk a aż do nazwiska swego nie zgi­

nęła z naszego horyzon tu, b y ły n ie w y p o ­ wiedzianie tru dn e i ciężkie dla wszelkich usiłowań w ty m kierunku. W ygasła już bowiem była podówczas pamięć o tem wspaniałem rozbudzeniu umysłów, jakie było dziełem T o w arzystw a Przyjaciół Nauk, U niw ersytetów polskich i szkół n a ­ rodowych z przed roku 1830. Kiłkołetni okres istnienia Szkoły Głównej i szkół polskich średnich nie zdążył rozbudzić śpiących, a z tych, co pierwsi otrząsnęli zmorę dławiącą, iluż położyło szlache­

tne swoje głowy na polach walki, ilu po­

szło gnić w tu ndra c h Sybiru i k a z am a ­ tach Warowni! A dalej, oprócz może kil­

ku jaśniejszych miesięcy, w kraju ciążyła nieustępna, żelazna pięść przemocy, o j a ­ kiej już dzisiejsze pokolenie, n aw et u nas, słucha z niedowierzaniem i podziwem.

1 jeszcze, j a k na d opełnienie miary, po­

wiał prąd niezdrowy, osławiony pod-imie­

niem p ozy ty w iz m u warszawskiego i nie­

rozłącznej z nim, choć z innego nasienia wyrosłej p rac y organicznej. P r ą d te n usi­

łował oprzeć się na nau kach przyrodni­

czych, które, nieznane zupełnie społeczeń­

stwu w rzeczywistej swej postaci, czytel­

nicy otrzymywali z drugiej i dziesiątej ręki, przefiltrowane przez tendencyjne bro­

szury i a rty k u ły dziennikarskie rozmai­

ty ch reformatorów zagranicznych. „Precz ze złudzeniami” stało się hasłem powsze- chnem, a za złudzenie uchodzić zaczęło to wszystko, co nie było bezpośrednim ojcem albo synem rubla.

Przez długie lata wszelka myśl o skie­

rowaniu młodszych głów na drogę pracy naukowej m usiała się kryć* szukać p re ­ tekstów i rzadkich sprzyjających okazyj, bez wiary i zrozumienia, raczej ze stra­

ciłem przyjmowana przez społeczeństwo, prawie na równi ze spiskiem politycznym uw ażana przez władze. 1 w tak ic h okoli­

cznościach rozwijać się i pracow ać m u­

siał K ram sztyk, ten idealista, fanatyk pra­

wdy, którem u świętokradztwem wydawało się nietylko posługiwanie się nauką do j a ­ kichkolwiek celów ubocznych, lecz każde m askowanie się, każde ukryw anie swych przekonań. J e d n a k rozwijał się i pracował, i w tej Warszawie, pozbawionej wszel­

kich ognisk życia umysłowego, gdzie książ­

ka była rzadkością, gdzie szczupłe grono ludzi z a jętych nauką z obawą, żeby ich nie odkryto, zbierało się na pogadanki naukowe w ustron ny m pokoiku kawiarni, K ra m s z ty k —jakiemiś nadzwyczajnemi spo­

sobami — zdobywał książkę i pismo spe- cyalne. Szczęśliwszym udawało się w yjeż­

dżać do t y c h błogosławionych krajó w na

| Zachodzie, kędy wówczas jeszcze nie oba­

wiano się, że dając innym czerpać ze źródeł swej wiedzy, obniży się własną wartość naukową. Ale K ram sztyk nie mógł jeździć zagranicę, nie miał na to środków, a w kraju nie było je s z c z e ża­

dnej „pomocy n a u k o w e j”, n aw et takiej, j a k dzisiejsza kasa im. Mianowskiego. Na szukanie ja k ic h ś protekcyj osobistych z b y t dumny, na korzystne wyzyskanie sw y c h zdolności i wiedzy z b y t czysty, wolał po­

zostać przy pracy niepopłatnej, zarabiając na chleb codzienny nużącą rob otą biuro­

wą, ale pozostać także przy celach uko-

7 7 2 W SZECHŚW IAT .Vo 5 2

c h a n y ch od pierwszej młodości. 1 tak wy­

trw ał do końca.

* * *

Stanisław K ra m sz ty k urodził się w W a r ­ szawie w r. 1841. Był synem Izaaka, do­

brze zasłużonego sprawom k rajo w y m k a ­ znodziei i pisarza religijno-moralnego ż y­

dowskiego, k tó ry pierwszy bodaj na ca­

łym świecie, gdzie tylko żydzi posługują się jak im ko lw iek żargonem, zerwał z n ie­

uzasadnionym zwyczajem i do synagogi wprowadził jęz y k krajowy. Był to kazno­

dzieja uczony i wymowny, a ję z y k o w i polskiemu oddał tę usługę, że po raz pier- | wszy wprowadził doń z w ro ty i w y ra ż e ­ nia, niezbędne do oddania pojęć, k tó ry c h nauczał. Lecz nie na te m kończyło się przywiązanie Iz a a k a K r a m s z ty k a do k r a ­ ju , któ ry uważał za swoję p raw d z iw ą oj­

czyznę: N a szerszej arenie zasłynął jako żarliw y propagator łączności pom iędzy swymi w spółw yznaw cam i a res z tą m iesz­

kańców kraju, w rodzinie zaś w ych o w ał synów n a d o brych i p o ż y te c z n y c h tego kraju obywateli. On też był isto tn y m kie­

row nikiem moralnym Stanisław a.

U kończyw szy w r. 1859 nauki gimna- zyalne, Stanisław w stąpił do jed y n e j pod­

ówczas szkoły wyższej polskiej, do świe­

żo (1857) otwartej A ka de m ii m edyko- chirurgicznej. Nie znalazł j e d n a k zad o w o ­ lenia sw ych dążeń u m y sło w y c h i, skoro ty lk o znalazła się możność, przeszedł na wydział fizyczno - m a te m a ty c z n y Szkoły Głównej w roku jej otw arcia (1862). Szko­

łę tę .skończył w r. 1866 ze stopniem m a ­ gistra i p rag n ą ł z u ż y tk o w a ć wiedzę n a ­ b y t ą ja k o nauczyciel g im nazyalny . Nie mógł je d n a k osiągnąć tego skro m n eg o p o ­ żądania, a na przeszkodzie stało nie w y ­ znanie, bo wszakże p a ru j e g o kolegów - współwyznawoów otrzy m ało wów czas p o ­ sady w szkołach publicznych, ale z n a n y władzom p o lity c z n y sposób myślenia. Mu­

siał p o p rzestać na sk ro m n y m urzędzie w Banku Polskim , k tó ry ta k ż e opuścić b ył zmuszony w chwili zniesienia tej in- s ty tu c y i i zastą p ie n ia przez rossyjski b a n k p aństw ow y w r. 1886. O s ta tn ie m w resz­

cie stanowiskiem, które z a jm o w a ł od r.

1890 do k o ń c a życia, był u r z ą d w T o w a ­ rzystwie ubezpieczeń w arszaw skiem.

Całkow ita bibliografia K r a m s z ty k a by ­ ł a b y niezmiernie tru d n a do zebrania,

j Oprócz bowiem jak ic h ś 12—15 ty tu łó w

| w ięk szych opracow ań oryginalnych, w y ­ danych w postaci książkowej i kilku prze­

k ładów podręczników n a u k o w y c h albo książek popularnych, K ram szty k napisał zapew n e kilkanaście ty się c y większych i m niejszych artykułów , rozsianych we w s z y s tk ic h p ra w ie poważniejszych pi­

sm ach warszawskich i w kilku encyklo- p e d y a ch . P rzed c z tern astu laty ukazało się w ydanie książkow e n iek tó ry ch z ty c h a rty k u łó w , ułożone przez samego a u to ra pod t y tu ł e m ogólnym „Szkice przyrodni- cz e “ (W arszaw a, 1893, nakład r e d a k c y i

„ P r a c m ate m a tycz no -fiz y cz n yc h11). K to b y chciał powziąć w yobrażenie o metodzie w ykładu i sposobie pisania S tanisław a K ra m s z ty k a , niechaj p r z e c z y ta te Szkice.

A k to pragnie w nik nąć w pobudki, j a ­ kie nim k ierow ały w całym zawodzie p u ­ blicznym, niech rozważy aforyzm, k tó ry m kończy się ostatni w tej książce arty k u ł p. t. „Człowiek i p rzy ro d a ”. Aforyzm brzmi: „Przez rozumienie przy ro d y wzno­

sim y się do znajomości człowieka, a przez ukochanie p rzyrody — do je g o m iłości”.

A wyżej c z y tam y : „ W każdym przecież klim acie lgnie człowiek do swej przyrody ojczystej, pod każdą szerokością g e o g ra ­ ficzną czuje się z nią złączony węzłami pokrew ieństw a, n iety lk o tam, gdzie c y ­ t ry n a dojrzew a”. K ra m sz ty k całem swem życiem dowiódł, że kochał tę przyrodę, k tó rą uznaw ał za swoję ojczy stą i umiał się wznieść do miłowania człowieka wo- góle, a przedew szystkiem — człowieka s y ­ na przy ro d y ojczystej, z k tó ry m dzielił nieustanne troski i bóle i rzadkie prze­

błyski radości, którego znał i rozum iał

! w sm u tn y m stanie dzisiejszym i w blasku i wspom nień dziejowych, dla którego p r a ­

cował uczciwie i pożytecznie. D latego to,

kied y przed laty kilkunastu, n a skrom nym

obchodzie koleżeńskim jak iegoś jubileuszu

K ram sztyk a, j e d e n z mówców zastosował

do niego słowa: „P oczciw y żyd, on Pol-

I skę t a k j a k polak k o c h a ł”, w yd aw ało mi

się, że słowa te źle są zastosow ane do

jubilata . Należało powiedzieć: „On b y ł

praw dziw ym, w iernym i p ożytecznym sy-

M 52 WSZECHŚWIAT 773 nem Polski, chociaż zachow ał w yznanie

swych ojców ”.

B r. Znatowicz.

0 W A R T O Ś C IO W O Ś C I P I E R W S Z Y C H KO M Ó R EK

EM BR Y O N A L N Y CH.

(D okończenie)

P o utw orzeniu się struny grzbietowej ty l­

na część zarodka, zawierająca prócz tej struny także kom órki mięśniowe, przew ę­

ża się i wydłuża, podczas gdy część jego przednia, obejm ująca endoderm ę wyście­

lającą jam ę przewodu pokarm ow ego, d a ­ lej m ezenchym ę i praw ie całą p łytę sy­

stem u nerwowego, znacznie grubieje. D o ­ tychczas więc wszystko ja k u larw y cał­

kowitej, normalnej, a n a w e t obserwować można fakt bardzo c ie k a w y i doniosły, że z p ły tk i nerwowej tw o rzy się pęche­

rzyk zmysłowy zupełnie taki, j a k u larw y całej, tylko pow staw anie jego odbyw a się, w edług Conklina, w sposób nieco od­

mienny. Na p ę c h erz y k u zm y sło w y m wi­

dać następnie plam ki zmysłowe barwni­

ka, nieraz liczniejsze naw et, niż u larw normalnych, a tak ż e i struna grzbietow a j e s t t a k a sama, ja k u larw całych; tylko liczba je j ko m ó rek j e s t mniejsza. W ła ś c i­

w ą i może jed y n ie istotną różnicę pomię­

dzy tem i larwam i połowicznemi a całko- witem i dostrzedz m ożna dopiero w mięś­

niach.

Zachodzi tu je d n a k zjawisko ciekawe, że w późniejszem sta d y u m końcowe m ięś­

nie tej jednej strony p o c z y n ają wentral- nie p rzerastać poza stru n ę grzbietową, gdzie mięśni zupełnie niema, okazując tende nc yę ułożenia się i po drugiej stro­

nie, ja k u larw y normalnej. Lecz Conklin nie zauważył nigdy w y pad k u, żeby do­

szło rzeczywiście do u tw orzen ia się trzech szeregów mięśni ta k ż e i po stronie d r u ­ giej, ani też nie zdołał, ja k powiada, p o ­ liczyć wogóle szeregów mięśni w ytw o rzo­

n y c h przez t a k ą regulacyę. Nie umiał j też zbadać, czy i kom órki m ezen ch y m a-1

tyczne, znajdujące się k u przodowi stru n y grzbietowej, przerastają także do tej stro­

n y larw y połowicznej, w której ich do­

tychczas nie było.

Zbierając to wszystko, co tu Conklin podaje o larwie prawej lub lewej, widzi­

my, że sta d y u m początkowe, ma, j a k to zresztą przyzna! i Driesch, c h a ra k te r po­

łowiczny, że je d n a k o larwie dojrzałej nic p ew nego powiedzieć nie można.

N astępują doświadczenia z zarodkami, u których uszkodzono jeden blastomeron w stadyum czterech k o m ó re k lub dwa w stady um ośmiu, czyli gdzie powstały ta k zwane 2/4 larwy. W idać tu, że zaro­

dek, w k tó ry m przednich kom órek nie naruszono, m a też w dalszym rozwoju przednią część zupełnie normalną; w t y l­

nej zaś brak m u t y c h organów, k tó re b y się utw o rzyły z uszkodzonego blastome- ronu; tak np. gdy uszkodzono ty ln ą p ra ­ w ą kom órkę w stadyum 4 blastom ero­

nów, nie było też u em bryona kom órek m ięsnych po prawej stronie stru ny grzbie­

tow ej.G dy zaś uszkodzono przedni lewy kw adrant, tylna część larwy była nor­

malną, po obu stronacli stru n y widać b y ­ ło po trzy szeregi kom órek mięsnych, n ato m iast w przedniej części larw y nie utworzył się p ęcherzy k zmysłowy, cho­

ciaż można byrło dostrzedz plamki zm y­

słowe. T a k ż e i u t y c h larw, podobnie j a k u p raw y c h i lewych, objawiała się skłonność do regulacyi, jednak do u tw o ­ rzenia zupełnej larw y n ig d y nie doszło.

Nadto ani jed n a komórka, k tó ra pow stała z podziału, ani też żadna z substancyj tw órczych jajk a , nie dała nigdy początku poszczególnym organom takim, k tó ry c h b y nie w ytw orzy ła w stanie normalnym. Tak np. s tru n a grzbietow a rozwija się dalej wyłącznie z kom órek pierwotnego zawiąz­

ku tejże struny, pęch erzy k zmysłowy z kom órek płytki nerwowej, a oba te u tw o ­ ry z m ateryi szarej zarodka. Mięśnie zno­

wu pochodzą zawsze od komórek mięś­

niowych, te zaś od substancyi żółtej. K o­

mórki ektoderm y mnożą się z kom órek

e k to derm alnych pierw o tny ch , a więc przez

nie biorą swój początek od jasn e j proto-

p lazm y jaja. Podobnie endod erm a tw o rzy

się przez podział k o m órek endodermal-

774 W SZ EC H ŚW IA T .Nó 52 nych, te znowu p ocho d ą z ciemno szarego

m a te ry a łu jaja. W id ać z tego, że ju ż w j a j u su bstancye twórcze są zupełnie zróż­

nicowane.

To samo zróżnicowanie i ta k i sam roz­

wój m ozajkow y autor dostrzega w lic z ­ nych badaniach nad zarodkam i p r z e d n i e - mi i tylnem i; to jest takiem i, w k tó ry c h w sta d y u m czterech lub ośmiu kom órek uszkodzono dwa, albo cztery blastom erony przednie lub tylne. 1 tutaj znowu p ow stały tylko te organy, k tó re b y z n ieu sz ko d z o n y ch blastom eronów rozwinęły się u larw y n o r ­ malnej. (Jonklin badał również larw y ćw iartkow e i poprzeczne, u k tó ry ch np.

w stadyum czterech komórek uszkodzono komórkę przednią lew ą i ty ln ą prawą i z a ­ pewnia,' że pom iędzy setkam i tak ich larw nie n a p o tk a ł ani jednej, czysto żywej, czy utrwalonej, k tó ra b y się bodaj zdale- ka zbliżała do larw y normalnej.

Osobną seryę b ad ań (Jonklin poświęcił przednim i ty ln y m połowom gastruli.

Driesch bowiem twierdził, że g d y k u b k o ­ we gastrule gat. Ph a llu sia przecinał p o ­ przecznie, t. j. na połowę p rzedn ią i t y l ­ ną, z każdeg o takiego odcinka p o w s ta w a ­ ła mała, lecz zupełnie no rm a ln a larw a, której brakowało tylko n iek tó ry ch p o ­ m niejszych organów, jak np. otolitu, łub plam ki ocznej. Gdy n a to m ia st przecinał t a k samo poprzecznie ga stru lę wydłużoną, w te d y z jednej części w y tw o rz y ła się głowa, z drugiej ogon i to t a k ostro od­

graniczone, ja k g d y b y kto podzielił nożem larw ę normalną. Otóż celem p rzekonania się o prawdziwości t y c h re z u lta tó w , p o ­ danych przez Driescha, Conklin także przecinał gastrule gat. C y n th ia w k i e r u n ­ ku drugiej p łaszczy zny podziału, a d o k o ­ ny w a ł tego pod m ikroskopem binokular- nym, nożykiem, zrobionym z delikatnej igły. Mimo, że operacya ta b y ł a niezm ier­

nie trudna, bo, pom inąwszy drobność p rz e d ­ miotu, zaw adzał jeszcze niezm iernie cho- rion, wśród którego zaro dek często s k rę ­ cał się pod nożem, udało m u się je d n a k przekroić w ten sposób ©koło BO ta k ic h gastrul, z k tórych 10 pozostało przy ż y ­ ciu przez 20 i więcej godzin. W niektó- z ty ch gastrul ż y ły obie połowy, w in­

nych tylko jedna. N ig d y je d n a k z ta k ic h

połowicznych zarodków nie otrzym ał lar- ' wy zupełnej, owszem pow stałe okazy b y ­

ły zupełnie podobne do larw przednich i tylnych, k tó re o trz y m y w a ł ze sta d y u m cztero, lub ośmio komórkow ego. To też o p a rty na ty c h obserw aoyach twierdzi, że Driesch pomylił się co do kierunku larw y i zam iast poprzecznie, przecinał gastrule podłużnie, z czego oczywiście otrzy m y w ał praw e i lew e em bryony, podobne do larw norm alnych.

W ogóle w ciągu całej ro zpraw y Conklin zaznacza ustwicznie i bardzo dobitnie, że j a j e osłoniey je s t zupełną, z doskonale zróżnicow anych substancyj złożoną mozaj- ką, a chociaż u larw uszkodzonych daje się dostrzegać pew na tencleneya do regu- lacyi, to je d n a k nie doprow adza ona nigdy do tw orzenia się larwy zupełnej z niezu­

p ełnego zarodka, prawdopodobnie, j a k twierdzi Conklin, dlatego, że rozwój cały ascydyi odbywa się niezmiernie szybko.

P r a c a ta Conklińa spotkała się z ostrą k r y ty k ą Driescha, k tó ry w swoim refera­

cie o fizyologii rozwojowej w o statnich czterech latach (1902 — 1904) zajmuje się stosunkowo bardzo obszernie jej zbijaniem.

Driesch twierdzi tutaj, że podczas sw e­

go ostatniego p o b y tu w Neapolu otrzym ał znow u z całą pewnością gastrule całkowi- te z pojedynczych b lastom eronów dwu- kontórkow ego zarodka. W s k a z u je on d a ­ lej, że larwy, w yhodow ane i opisane przez Conldina m ają rurkę nerwową, strunę grzbietow ą, p ęch erzyk zmysłowy, głowę i ogon całe, nadto zaś i mięśnie zaczyna­

j ą się w y tw a rz a ć przez regulacyę po d ru ­ giej stronie struny. „A więc—p y t a — cze­

góż więcej jeszcze c h cem y?” To też we­

dług je g o zdania, larw y Conkłina nie są połowiczne, lecz całkow ite. Co zaś d o ty ­ czę opisanych wyżej doświadczeń nad la r ­ wami kubkowem i g at.P h allusia poprzecz­

nie przeoiętemi, z któ rych miał rzekomo o trzym ać larw y zupełne, to Driesch nie

! zaprzecza stanowczo możliwości błędu ze swej strony, jed n a k równocześnie w y p o ­ wiada przypuszczenie, że P h a liu s ia i C yn ­ tia niejednakow o pod ty m w zględem m o ­ gą się zachow yw ać. Czyni wreszcie u w a­

gę, że chociażby wszystkie wyniki otrzy-

i m anę przez Conklina były zupełnie pew ­

Ne 5 2 WSZECH ŚW IA T 7 7 5

ne, a rozwój ascy d y i był m ozajkow ym ze względu na zróżnicow anie substancyj, w chodzących w skład jaja, to przecie i tak nie b y łb y on m ozajką ze względu na złożenie larw y ze strony praw ej i le­

wej, to bowiem dowodzi, że znaczenie pro sp e k ty w n e elementów, z k tó rych po­

wstają o rgan y p raw e i lewe, je s t fu n kcy ą położenia.

N a zarzuty te Conklin odpowiada w ro z ­ prawie ogłoszonej przed paru miesiącami w „Archiv fiir E n tw ic k e lu n g s m e c h a n ik ” (1 ?J0(> t. 21), a odpowiada, opierając się na m ate ry a le zebranym do prac y poprze­

dniej. P rz y ta c z a więc ty lk o ry sunki no­

we, które m ają w ykazyw ać połowiczność larw y ascydyi, o trzym anej z jednej k o ­ mórki sta d y u m dw u blastom eronów i p o d ­ trzym u je stanow czo w szystkie swe po- poprzednie twierdzenia, streszczone p o w y ­ żej, a odnoszące się do zróżnicowania tw ó rcz y c h substancyj j a j a i raozajkowego rozwoju ascydyi. N ad to cofa swoje p r z y ­ puszczenie, uc zynione w p r a c y poprzed­

niej, że nie dochodzi do re g u la cy i u lar­

wy połowicznej d latego tylko, iż cały rozwój larw y od b y w a się z b y t szybko.

L a rw a osłonicy p rze d staw ia się w edług niego tak, j a k g d y b y kto przeciął nożem larwę norm alną wzdłuż osi symetryi, a ty lk o brzegi tak ie g o odcinka zrosły się celem zabliźnienia rany. Dlatego substan­

cye tw órcze n a z y w a on „ substancyam i | tw orzącem i o r g a n y ”, a miejsca, w k t ó ­ r y c h w zarodku są rozmieszczone, „okoli­

cami tw orzącem i o r g a n y ”.

P roblem ogólny mozajki rozwojowej redukuje się właściwie do p y tan ia, kiedyr n astępuje ostateczne zróżnicowanie p oje­

d ynczych składników zarodka, bo że t a ­ kie zróżnicowanie prędzej lub później pow stać musi, to rzecz jasna, inaczej bo ­ wiem każda kom órk a o d e rw a n a od n a ­ błonka m ogłaby dać początek nowemu indywiduum lub innem u organowi. Otóż p o z y ty w n y m re z u lta tem powyższych b a ­ dań Chabrego, Conklina, Driescha j e s t przekonanie się doświadczalne, że u osło­

nie zróżnicowanie s u bsta nc yj w chodzą­

cych w skład zarodka objawia się bardzo wcześnie, bo ju ż m oże w oocycie i że w tem znaczeniu rozwój tej g r u p y zw ie­

rząt nazwać można mozajkowym . J e d n a k i tutaj nie j e s t on czystą m ozajką, cho ­ ciażby ze względu na symetryę larw y i dojrzałego zwierzęcia.

Feliks Hortyński.

O S U B S T A N C Y A C H ORGANOTWÓRCZYCH I ICH ZNACZENIU

DLA DZIEDZICZNOŚCI.

(Dokończenie).

Co do pozostałych części składow ych jądra: soku jądrow ego, ją d e re k i in., to nie ulega wątpliwości, jakkolw iek nic o tem jeszcze pewnego nie wiemy, że nie są one

bez znaczenia dla fizyologii jądra.

Widzieliśmy, że plazma i jądro oddzia­

ływ ają na siebie wzajemnie, że jądro czer­

pie z otaczającej ją plazm y te sub stan­

cye, jakich potrzebuje do odżywiania się i wzrostu. W szystk ie zatem zmiany, do­

tyczące ilości i jakości t y c h substancyj, muszą za sobą pociągnąć odpowiednie również zmiany w jądrze tejże komórki.

Że ta k je s t istotnie, świadczą spostrzeże­

nia badaczów, czynione nad jądram i w ok re ­ sie starzenia się komórki. Przekonano się mianowicie, że jądra kom órek starych i m łodych różnią się t a k bardzo między sobą, że jesteśm y upoważnieni do wnio­

sku, iż prawdopodobnie te różnice widzial­

ne są tylko w yrazem zmian subtelniej­

szych, d otyczących chromozomów, oraz funkcyj całego jądra.

Te zaś zmiany, dostępne naszej obser- wacyi, dotyczą kształtu jąder: w badaniach, przeprow adzonycn przez Ballowitza, nad kom órkam i nabło nk a blaszki sprężystej ro ­ gówki u kotów, różnice te u zwierząt s ta ­ rych i m łodych były t a k znaczne, że mo­

żna było oznaczyć wiek zwierzęcia na za­

sadzie k sz ta łtu ją d e r je g o komórek. O czy ­ wiście, nie możemy twierdzić z zupełną pewnością, że jakość takich ją d e r uległa też zmianie, j e s t to je d n a k wielce pra­

wdopodobne, a n a w e t logicznie konieczne.

Podczas podziału komórki każda z dwu

nowopow stałych otrzym uje je d n a k o w e ja-

776 W8ZECHŚW1AT Ko 52 kościowo chromozomy, k tó re je d n a k o t y ­

le ty lk o się jak o takie zachow ują, o ile i plazm a będzie w obudw u k o m ó rk a c h zu­

pełnie identyczna. Inaczej bowiem s k u t­

kiem wzajem nego oddziaływania substan- cyj, z aw artych w plazmie i jądrze, o któ- rem b y ła mowa wyżej, chromozomy k a ż ­ dej z t y c h kom órek zmieniać się będą w określony sposób, czyli, jakościow o róż­

nić i oddalać się w odm iennych k ie ru n ­ kach. To zaś pow tarza się zawsze, ile­

kroć podział dotyczę kom órek, z k tórych pow stają różne tk an k i w m iarę tego, j a k różnicuje się ich plazm a i jąd ro . Tylko bowiem w ty m w ypadku, g dy obiedwie przez podział pow stałe kom órki p o z o sta ­ ły jednorodnem i kom órkam i jednej i tej samej tkank i, i jądra, właściwie, m ówiąc dokładniej, chromozomy, zachow ują się w ich pierwotnej, t. j. jakościow o j e d n a ­ kowej postaci. Mówimy: jed n oro dn e m i k o ­ mórkami, gdyż wystarcza, żebyr, j a k to np. widzimy w nabłonku w a rstw ow atym , oddzielne kom órki różniły się między sobą sw ą wysokością, kieru n kiem p r ze g ró d e k i t. p., ażeby te ta k d r o b n e różnice w j a ­ kości plazm y oddziałały' różnicująco na odpowiednie jądra.

Zgoła zaś niejednorodne są k o m ó rk i p o ­ wstające przez brózdkowanie we w cze­

snych stady ach rozw o ju jajka. P o t w i e r ­ dzają te n f a k t liczne spostrzeżenia, czy­

nione nad tak zw. m ozajkow em przew ę­

żaniem kom órki jajow ej, z k tó r y c h w y ­ nika, że różnorodne substancye, zawarte pierw o tn ie w plazm ie jaja , rozmieszczają się w p o w s ta ją c y c h podczas p o działu ko ­ m órk a c h zarodka av sposób n iejedn ak o­

wy, ale p rzytem zawsze p raw id ło w y i ści­

śle określony. Z w szystkiego, cośmy do ­ tychczas powiedzieli, w ynika, że chrom o­

zom y ty lk o w tak ic h k o m ó rk a c h będą mogły zacho w ać sw ą p ierw o tn ą postać, w k tó ry c h i plazm a nie ulegnie żadnej zmianie. Conklin dochodzi do w niosku na p odstaw ie sw y c h badań, że istotnie jest w kom órce część plazm y, k t ó r a nie u leg a zmianie pomimo, że resz ta k om órki u lega przeobrażeniom. T o jed no nie w ystarczyło- byr je d n a k do zachow ania chromozomów ( danej komórki w ich pierw otnej postaci. I N atom iast m usim y przyjąć, że w ńiektó-

i r y c h kom órkach cała plazm a pozostaje

; jakościowo niezmieniona, co tylko może

j nastąpić w razie jakościowo nierównego podziału plazmy: część komórek, stano­

wiących j a k g d y b y ogniwa jednego łańcu-

j

cha zarodkowego, będzie posiadała plazmę

| i chrom ozomy o stałej i niezmiennej ja- J kości.

B adania B overego nad Ascaris m ega- locephala potw ierd zają to przypuszczenie, ] j a k bowiem uczony ten słusznie na pod-

| stawrie obserwacyj swych wnioskuje, zmniej- I szanie się chromozomów w k om órkach

! odżyw czych musi być w yw ołane przez zmiany, zachodzące w plazmie. W ko­

m órce jajow ej zatem , w okresie po prze­

dzającym pierwsze brózdkowanie, były za­

w arte różne rodzaje plazmy, które pod­

czas pierw szego podziału w n iejednakow y sposób się rozmieściły w now opo w stałych kom órkach. T e n sam proces p ow tarza się za każdym następnym podziałem, aż wreszcie o trz y m am y kom órki wolne od wszelkich specyficznych, t. j. jakościowo różnych, substancyj, słowem, prakom órki płciowe, które ju ż ty lko n a jakościowo rów ne połowy dzielić się będą mogły.

T a k ujęta teo ry a ciągłości organizacyi zarodkowej obejmuje, j a k widzieliśmy, w szystkie części składowe komórki, różni I się więc zasadniczo od teoryi ciągłości protoplazm y Weismana: n iety lk o chrom o­

zomy muszą się przechowyw ać niezm ien­

nie w szeregu pokoleń, ale i wszystkie s u bstancye składowe protoplazm y pozo­

s ta ją bez zm iany ich . c h a ra k te ru pierwo­

tnego, o ile kom órka m a posiadać cech y kom órki płciowej. W ięcej nawet: budow a morfologiczna, z któ rą owe s ub stancy e są związane, nie u leg a zmianie, gdyż n a j­

drobniejsza n a w e t różnica pod ty m wzglę­

dem m ogłaby w yw ołać i przeobrażenie fizyrologiczne.

Reasum ując więc dotychczas wyłożony pogląd na zasadnicze podstawy rozwoju, dochodzimy do dwu wniosków:

1° m iędzy ją d re m a plazm ą zachodzi stosunek wzajemnego odziaływania, p r z y ­ czem wszystkie odpowiednie zjaw iska w kom órce są ściśle umiejscowione, 2° ja­

kość ją d e r pochod n ych pozostaje o tyle

; t y lk o niezmienna, o ile plazm a odpowied-

JN& 5 2 w s z e c h ś w i a t 7 7 7

nich komórek nie w ykazuje ż a d n y ch róż­

nic jakościow ych.

Rozw ażaliśm y d oty chczas wzajem ny s to ­ sunek ją d e r i plazm y i widzieliśmy, jak wielka je s t zależność t y c h składników k om órki od siebie. Z kolei rzeczy nale­

ży rozpatrzeć, o ile możliwy je s t b y t nie­

zależny obudwu. Doświadczenia, podjęte nad organizmam i jednokom órkowem i m ia­

nowicie wymoczkami, pouczają, że części komórek, pozbawione jąd e r, jakkolwiek skazane są n a niec h y b n ą zagładę, jed n a k są w stanie istnieć i funkcyonow ać w spo­

sób zupełnie prawidłowy przez pewien przeciąg czasu. Dowodzi to, że wymiana materyi, od by w a ją ca się między jądrem a plazm ą może uledz przerwie, ja k to zresz­

tą zachodzi w w a ru n k a ch n a tu ra ln y c h m ianowicie w okresie podziału komórki.

J u ż przed 18-ma la ty Boveri dokonał spostrzeżenia, że chrom ozomy znajdują się podczas m itozy w stanie spoczynku, o ile je, oczywiście, ro zp a tru je m y w ich stosunku do protoplazmy. Podczas bo­

wiem, gdy w okresie pomiędzy dwom a po­

działami, w sta d y u m kłęb k a chrom atynow e- go, wysyłają w y ro stk i w kierunku otacza­

jącej protoplazmy, które należy uważać za wyraz wzajemnego stosunku, w sta d y u m spoczynku nie widzimy niczego podobnego:

kłębek rozpadł się n a widzialne chrom o­

zomy o gładkiej, równej pow ierzchni bez ja k ic h k o lw ie k w yrostków . Są jeszcze i in­

ne dane, p rze m aw ia ją ce na korzyść przy­

puszczenia, że wzajem ne oddziaływ anie plazm y i ją d r a ustaje podczas mitozy: np.

niepodobna inaczej w y tłu m a c zy ć faktu, że pom iędzy dwiema mitozam i następuje zawsze przerwra, podczas gdy możnaby się było spodziewać, że w okresie roz- 1 m nażania się celem kom órek j e s t jaknaj- szybszy, a więc n iep rzeryw any podział.

G dyby oddziaływanie pro to plazm y na j ą ­ dro nie ulegało wyżej wymienionej p rze r­

wie, chromozomy komórki pochodnej przez bezpośrednie powiększanie się m o g łyb y dosięgać rozmiarów chromozomów macie­

rzyńskich i ulegać nowem u podziałowi bez przechodzenia w s ta d y u m kłębka.

W p e w n y c h w yp a d k a c h wprawdzie n a ­ stępuje k ilk a k ro tn y podział jąd ra, nieprze­

ry w a ny przez tworzenie się kłębka, ja k

to np. widzimy podczas dojrzewania ko­

mórki płciowej, ale i w te dy chromozomy komórki pochodnej nie dorastają do ro z ­ miarów m acierzyńskich, lecz pozostają 0 połowę od nich mniejsze.

Z temi przerwam i w okresie podziału kom órki m usim y się liczyć, ilekroć m am y do czynienia z wzajem nem oddziaływaniem jąd ra i plazmy, i ty lk o uwzględniając te

„okresy s p oczyn kó w ” będziemy w stanie zrozumieć niektóre, napozór niepojęte, zjawiska.

W e źm y np. niedojrzałą, niezapłodnioną komórkę jajową, której czynności p o le ­ gają: l-o n a w ytw arzan iu ż ółtka o d ż y w ­ czego, 2-o t y c h m atery j, z których, j a k ­ kolwiek nie zasługują one jeszcze na n a ­ zwę substancyj organotwórczych, te sub­

stancye z czasem pow staną.

Jądro znajduje się podczas tego pierw­

szego okresu rozw oju j a j a w stanie zu­

pełnego spokoju (ale nie spoczynku) i en er­

gicznego oddziaływ ania na protoplazmę.

Że tak je s t istotnie, dowodzą liczne ba­

dania ostatniej doby nad udziałem ją d r a (pęcherzyka zarodkowego w d a n y m w y­

padku) w tworzeniu się żółtka odży w cze­

go, p rzyczem okazało się, że udział ten j e s t bardzo znaczny. Znacznie mniej n a ­ tom iast wiemy o roli, j a k ą spełnia p ę c h e ­ rzy k zarodkow y w budowie ty c h różnych rodzajów plazmy, które się składają na twórcze i tylko a priori możemy tw ier­

dzić, konsekwentnie wychodząc z naszych uprzednich założeń, że i w ty m p rz y p a d ­ ku jądro bierze m niejszy lub większy udział, oddając plazmie te sub stancye, z których, po w ielokro tn y ch zmianach 1 przeobrażeniach, pow staną s u bstancy e organotwórcze. Że te rodzaje p rotoplaz­

m y, z któ ry c h składa się niedojrzałe j a j ­ ko, jeszcze nie zasługują na nazwę orga­

notw órczych, dowodzi fakt, że doświad­

czalnie nie udało się jeszcze nikomu o trz y ­ m ać z niezapłodnionego i pozbawionego ją d r a ja j k a — czegoś, coby podobne było do jakiegokolw iek organu, lub p rz y n a j­

mniej dowodziło zróżnicowania protoplaz­

my. Tw ierdzim y zatem z pewnością, że

w' okresie w zrostu ja j k a niem a w niem

jeszcze substancyj o rg ano tw ó rc z y ch w sta­

778 W S Z E C H Ś W IA T •Ne 52 nie gotowym, są ju ż j e d n a k inateryalne

podstaw y tychże.

P o długo trw ają cy m okresie wzrostu, następuje okres dojrzewania, podczas k tó ­ rego plem nik wstępuje do kom órki j a j o ­ wej. przyczem rozróżniać m usim y dwie fazy: pierwszą, gd y jąd ro plem nika roz­

p a d a się na ehromozomy, g d y zatem nie w y w iera na plazm ę j a j a żadnego w pływ u, oraz drugą, g d y ehrom ozomy się znowu zlały i, podobnie ja k p o w sta ło 'ż e ń s k ie przedjądro, utw orzyły przedjądro męskie.

Podczas tej ostatniej fazy więc m am y do czynienia z c h ro m atyną w stanie kłębka, a, ja k wiemy, j e s t to ta właśnie forma jądra, g dy w y w iera ono najw iększe dzia­

łanie n a su bstancye plazm y komórki.

F a k t zaś ten, że ehrom ozomy ja j k a i p le m ­ nika nie ulegają bezpośrednio zlaniu się i podziałowi, łecz p rzechodzą przez „ sta ­ d yu m s p o c z y n k u ” (kłębka), dowodzi, że okres ten posiada sp e cy a lne znaczenie dla rozwoju kom órki jajow ej, lub, w y r a ­ żając się inaczej, dla zróżnicowania za w a rty c h w niej m ate ry a łó w na su b stan ­ c ye organotwórcze. To zaś n astęp u je znowuż n a drodze oddziaływ ania obudwu prająder, a następnie nowego, ze zlania tychże pow stałego j ą d r a zarodkow ego na plazmę ż ó łtka twórczego z zawartemi w niej zalążkami p rzy s z ły c h substancyj organotw órczych. J te właśnie s u b sta n ­ cye są rezu ltatem ty ch oddziaływań. N a ­ zyw am y j e organotwórczem i, g d y ż m ię­

dzy niemi, a rozwojem pew nych określo­

nych organów zachodzi sto s u n e k zależ­

ności, ja k to mianowicie ma miejsce z ek- toplazm ą w stosunku do tw o rze n ia się skóry, z myoplazmą, od której zależy roz­

wój mięśni i t. d. W racając jeszcze do obudwu prająder, zaznaczyć m usim y, że są one najzupełniej równoważne, należa­

łoby się zatem spodziewać, że będą od­

działywały w sposób zupełnie je d n a k o w y na tworzenie się w y żej w s po m n ian y ch substancyj, a co z a t e m idzie, że w j e d n a ­ kowej mierze cech sw yc h t y m su b stan cyom będą udzielały. Gdyby ta k istotnie było, poto m stw o pod względem cech dzie­

dzicznych m usiałoby sta ć zawsze p o śro d ­ ku między obojgiem rodziców; w ie m y zaś, że to się zdarza bardzo rzadko, a dla t e ­

go mianowicie, że różne ehromozomy w różny sposób na protoplazm ę oddzia­

ływają. W ię c te z nich, k tó re w ja jk u z n a jdują dla sw ego wzrostu i rozwoju od­

powiednie podłoże, będą naw zajem in te n ­ sywnie na substancy e, w plazmie z a w a r­

te, oddziaływać i prześcigać w ten spo­

sób te ehromozomy, dla k tó ry c h w arunki się mniej korzystn ie ukształtow ały. O ile temi w ybranem i są ehrom ozom y p lem n i­

k a np., a upośledzonemi jądra kom órki jajowej, te o statnie niewielki wpływ' na sub stancye organotw órcze mieć będą lub zgoła będą bez w p ływ u i p o to m e k będzie m iał cechy przeważnie lub wyłącznie oj­

cowskie.

W dziew oródczym sposobie rozm naża­

nia się, gdzie su b sta n c y e organotw órcze zawdzięczają swe istnienie oddziaływaniu ty lk o m acierzyńskiego jąd ra , może być mowa, oczywiście, tylk o o podobieństwie do m atki.

Co do bardziej szczegółowego przebie­

g u tw orzenia się substancyj o r g a n o tw ó r­

czych, to nie wiemy o nim jeszcze nic zgoła. Z wyżej wspomnionych badań W il­

sona, C ram ptona i inny cli w ynika je d n a k , że są one w określony sposób w ja jk u rozmieszczone, mianowicie, że między od- powiedniemi substaneyam i zachodzi stały s tosunek topograficzny, b ę d ą cy bezpo- średniem następstw em rozmieszczenia po­

przedzających je w niedojrzałem i nieza- płodnionem ja jk u p rasub stancy j. N a tej zasadzie m ożem y teraz zrozum ieć te na- pozór dziw aczne rez u lta ty doświadczalne, o k tó ry c h b yła mowa wyżej. Jeżeli więc np. usuw am y w okresie pierwszego brózd- k ow a n ia ja jk a , innemi słowy w chwili, g dy substancye organotw órcze są w niein ju ż zaw arte, cząstki żółtka, to w y w o łu ­ j e m y przez i o pewne, zupełnie określone braki. Ale ten sam rezultat o trzym am y n a w e t i wtedy, gdy doświadczenie to p o ­ w tórzym y z jajkiem niedojrzałem, w któ- rem substancye organotwórcze, ja k o takie, jeszcze nie istnieją, są w niem ju ż j e ­

dnak zaw arte w zarodku. Usuwając w tym w y pa dk u odpow iadające im prasubstan- cye, usuw am y możność w ytw o rzenia się sa m y c h substancy j w okresie dojrzew a­

nia i zapładniania komórki, a przez to

M 52 WSZECHŚWIAT 779 i odpowiednich organów w okresie roz

woju zarodka. P odo b nie i w dośw iadcze­

niach Godlewskiego: pozbawione jąd e r ułam ki jaje k , z k tó r y c h w y ra s ta ły lar­

wy o cechach m acierzyńskich, zaw ierały i w t y m w y p a d k u ju ż p ra su b stan c y e or- ganotwórcze, p ow stałe na sk u te k oddzia­

ły w a n ia p ę c h e rz y k a zarodkow ego niedoj­

rzałego ja jk a na jego protoplazm ę. — Co do dalszego losu substancyj organotwór- j czych, to on zależy od tego, w ja k i spo­

sób będą się odbyw ały na s tę p u jąc e po­

działy ko m ó rek zarodka. Jeżeli więc ko ­ m órka zostaje podzielona n a dwie ja k o ś ­ ciowo rów ne części, z k tó ry c h każda otrzy m u je jakościow o identy czn e su bstan ­

cye, to chrom ozom y również nie ulegną zmianie, a ja k o takie naw zajem nie bę­

dą oddziaływać różnicująco na protoplaz- mę i z a w a rte w niej owe substancye.

Oczywista, że stosuje się to nietylko do pierwszego, lecz i do w szystkich n a stę p ­ n ych brózdkow ań i do na stę p n y c h p o k o ­ leń. Zmiany, zachodzące w protopłazmie, będą zawsze pociągały za sobą zmiany chromozomów i odwrotnie. Kom órki zaś, w k tó ry c h , n a skutek jakościow o nierów­

nego podziału, pozostała jeszcze d osta­

t e c z n a ilość niezróżnicowanej plazmy, ■ któ ry c h chrom ozom y w sk u te k tego rów ­ nież zmianom ulegać nie będą. będą do­

starczały ko m ó rek rozrodczych.

T a k postępuje krok za krokiem różni- j

cowanie, aż do chwili zupełnej dojrzałości organizmu, a g d y się w te dy od niego znów j oddziela k o m ó rk a płciowa i zacznie sa­

modzielne istnienie, cały ten cykl zjawisk organizm u rodzicielskiego p o w tó rzy się j od p o czątku . Mówimy wtedy o dziedzi­

czności, gdyż to p ow ta rz a n ie się przebie­

gu w szystkich procesów rozwojowych u p o tom stw a sprawia, że i własności go­

towego organizmu rodzicielskiego p o w ta ­ rzają się u potom ków . P r z y c z y n y tego, że ten p rzebieg procesów rozwojowych pow tarza się zawsze z tą samą d o k ład ­ nością w szeregu pokoleń, należy szukać ju ż w j a j k u i w tem znaczeniu może i m u­

si b y ć m ow a o determ inacyi. P o zatem je d n a k wyżej wyrażone p o g ląd y na isto­

tę i zasadnicze zagadnienia rozwoju i dzie­

dziczności są czysto epig en ety czn e: ż a ­

den organ nie j e s t preformowany, jako taki, w kom órkach rozrodczych, a sub­

stancye, które tworzą się po zapłodnie­

niu w jajku, są zgoła od ty c h odmienne, k tóre znajd ujem y w organach i tk a n k a c h późniejszego, gotow ego organizmu. Ilość

| przeobrażeń, którym te substancye muszą

! uledz w przeb iegu rozwoju wynosi tyleż, co iłość jakościow o różnych podziałów komórek podczas tego okresu czasu, gdyż każdy taki podział pociąga za sobą nieuchronnie przetwarzanie się t y c h istnie­

j ą c y cli już substancyj.

Rozwój osobnika daje się w te n spo­

sób sprowadzić do szeregu zjawisk che­

micznych, zw iązanych z okreśłonem pod­

łożem anatom icznem , a stanow iących ra­

zem je d e n łańcuch nieprzerwany.

podiila II. liozenblatówna.

Z TOWARZYSTWA OGRODNICZEGO WARSZAWSKIEGO.

Dnia 12 grudnia r. 1906 o godzinie 8 wieczorem odbyło się posiedzenie Komisyi przyrodniczej w obecności 14 osób w loka­

lu Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskie­

go, Zgoda As 8, pod przewodnictwem M.

Heilperna.

Protokuł z posiedzenia poprzedniego od­

czytano i zatwierdzono.

Następnie p. K. Sporzyński wypowiedział referat o dostrzsżonyeh przez siebie rośli­

nach w gorących źródłach Islaudyi. Ubogą, zupełnie roślinność (kwiatowa) tej wyspy (brak drzew, skąpe okazy krzewów) wyna­

gradza obfitość roślin zarodnikowych, zwła­

szcza mchów, porostów i wodorostów. Te ostatnie można spotkać dość często w od­

pływach źródeł gorących; niektórzy badacze flory islandzkiej przytaczają swoje spostrze­

żenia nad występowaniem gatunku Lyng- bya termalis w temperaturze 40° C. a Osoil- laria Hypheotrix w 44°— 51®.

Referent wszakżo zwrócił uwagę na szczególne wodorosty postaci nitkowatej, długie na kilkanaście do kilkudziesięciu cm, których nie zdołał bliżej określić, a które żyją w wodach o temperaturze aż do 76°G.

W takie wodorosty barwy rozmaitej od jas­

krawo czerwonej do fiołkowej i niebieskiej

obiitują zwłaszcza źródła około jeziora Lan-

garyatu na płd —wschód od Reykjaviku.

780 W SZEC H ŚW IA T JN# 52 Źródła łożą w glebie wapiennej i dają po­

czątek licznym strumykom wartko płynącym;

w tych strum ykach żyją wspomniane wodo­

rosty, przyczem w najwyższej temperaturze (70— 76°) przeważają osobniki barwy p ur­

purowej, poniżej zaś 62° roślinność znika zupełnie.

W stożkach krzemionkowych, utworzo­

nych przez Gejzery (Wielki Geyzir, Strokkr, Biesi) referent zauważył porosty, ułożone warstwami pomiędzy cieniutkiemi, jak pa­

pier warstewkami krzemionki.

W dyskusyi nad wysłuchanym referatem zastanawiano się nad naturą wodorost ■ w, obserwowanych przez p. S., przyczem zabie­

rali głos pp. Heilpern i Kulwieć, wypowia­

dając przypuszczenie, że muszą to być si­

nice; one to bowiem, obok niektórych bak- teryj należą do organizmów najwytrzymal­

szych na wysoką temperaturę.

Następnie p. Kulwieć referował spostrze­

żenia, dokonane przez d-ra W. Dybowskie­

go, nad krzyżowaniem tytoniu narcyzowe­

go (Nicotiana affinis) z gatunkiem zw. N.

parviflora, okazując słuchaczom nadesłane przez niego w zielniku okazy z r. b. (ob.

.\» A? 40 i 41 Wszechświata).

W końcu zastanawiano się nad organi- zacyą, zainicyowanej na poprzedniem posie­

dzeniu czytelni przyrodniczej.

W dyskusyi nad tą sprawą godzono się na jedno, że wobec oczekiwanej chwili, kiedy przyrodnicy warszawscy łącznie z przedstawicielami innych działów Nauki utworzą samodzielne na szerszych podsta­

wach koło naukowe, wszelkie dzisiejsze or­

ganizacje ozy to księgozbiorów, czy też czytelni przyrodniczych uważać należy za prowizoryczne, te zaś czasopisma, które ma­

ją być zaprenumerowane na potrzeby nau­

kowe Komisyi przyrodniczej mogą być cza­

sowo do użytku czytających dołączone do czytelni sekcyi pedagogiczno-przyrodniczej Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego.

Posiedzenie ukończone zostało o godzinie dziesiątej i pół wieczorem. K. K-ć.

KALENDARZYK ASTRONOMICZNY

N A S T Y C Z E Ń 14. 1907.

Merkury — niewidzialny.

Wenus błyszczy, jako Jutrzenka, naprzód w Niedźwiadku, później w Wężowniku, wschodząc o 4 3/4 rano. Je st tak blisko od bierni, że w lunecie powiększającej 40— 50 razy, przedstawia się w postaci sierpa roz­

miarów księżyca. Planeta oddala się od ziemi; równorzędnie odległość pomiędzy ro­

gami sierpa maleje (od 4 5" do 35"), a sze­

rokość jego wzrasta. 4-go Wenus osięga ma- ximum blasku.

Mars jest czerwonawą gwiazdką 2 — 1 wielkości, wschodzącą nieco przed 3-cią w nocy, a ku wschodowi słońca znajdują­

cą się dość nizko na południu. Posuwa się szybko ruchem prostym po gwiazdozbiorze Wag, przechodząc w pierwszej dekadzie w pobliżu gwiazdy a tej konstelacyi. Od ległość od ziemi zmniejsza się wciąż, ale jest jeszcze znaczna, tak, że średnica tar­

czy obejmuje ledwie 6’f do 1".

Jowisza zachód słońca zastaje nad pozio­

mem wschodnim; zakreślając tak duży łuk na niebie, jak słońce w czerwcu, zachodzi on dopiero nad ranem. Wielka ta planeta świeci w Bliźniętach, w pobliżu gwiazdy ji;

dopóki niema W enus, jest ona najjaśniejszą gwiazdą na niebie, po ozem każdy może ją bez znajomości nieba rozpoznać.

Obserwując ją co parę dni, łatwo spo- strzedz, że planeta nie zajmuje slałego miej­

sca pomiędzy gwiazdami, lecz przesuwa się na zachód (ruch wsteczny'.

Saturn ukazuje się o zmroku wieczor­

nym niewysoko na połudn.-zachodniej stro­

nie nieba; zachodzi na początku miesiąca o 9 1/ a, w końcu o 8 wieczorem. Blask spo­

kojny, żółtawy.

N eptun 2-go jest w przeciwstawieniu ze słońcem; planeta ta, wykryta przez rachu ­ nek, świeci tak słabo, że do znalezienia trzeba większych pomocy naukowych. Zresz­

tą, gdy chodzi o dostrzeżenie czegoś na jej powierzchni, wszelkie narzędzia są bez­

silne.

14-go nów księżyca, z całkowitein zać­

mieniem słońca, u nas niewidzialnem. Pas całkowitego zaćmienia zaczyna się w po­

łudn.-wschodniej Rossyi, ciągnie się na po­

łudn.-wschód do Chin i kończy w Man- dżuryi.

Wiadomo już o kilku wyprawach nauko­

wych, udających się do miejsc c dkowitego zaćmienia: z Hamburga, z Petersbuiga (Akademia), i Paryża (Biuro Długości).

29-go pełnia z cząstkowem (0,715) za­

ćmieniem księżyca, w Warszawie również niewidzialnem. Koniec zaćmienia o godzi­

nie 4 ni. 34 po południu, a księżyc wscho­

dzi dopiero o g. 4 m. 38, będąc zresztą jeszcze w połcie..iu, który schodzi z niego

ostatecznie o godz. 5 m. 54.

1 -go słońce jest w punkcie przyziemnym (najbliżej ziemi). Równocześnie, jak to wy­

nika z prawa zachowania pól, szybkość słońca na sferze gwiazd jest największa.

Fikcyjne słońce średnie, według którego chodzą nasze zegary, poruszając się pizez rok cały z szybkością jednostajną, pozosta­

je w tyle (na zachodzie) za słońcem rze-

czywistem, w następstwie czego przejścia

K q 52 WSZECHŚWIA T 781 słońca prawdziwego przez południk wypa­

dają coraz później: 1-go w 3 minuty, 31-go w 131 / 2 minut po południu, okazywanem przez nasze czasomierze. W powyżsi-yeh danych tkwi objaśnienie często nierozu- mianego zjawiska, dlaczego w styczniu przybywa dnia więcej wieczorem, niż rano.

T. B.

K O R E S P O N D E N O Y E .

R uda żelazna.

Wszechświat w JM 5 30 z r. b. w artykule p. t. „Wyczerpanie złóż rud żelaznych11 pisał:

„Niepokojące horoskopy stawia jeden z górników skandynawskich, Sjongren, obli­

cza on produkcyę żelaza w różnych kra­

jach i nużycie w nich ru dy żelaznej14.

Tu następuje szereg liczb wykazujących znane zapasy rudy niewydobytej jeszcze z łona kuli ziemskiej, tudzież ilość wydo­

bytej i zużytej w ciągu roku zeszłego w różnych krajach, poczem sprawozdawca dodaje:

„Ponieważ obecnie roczna produkcya su­

rowca na kuli ziemskiej wynosi około 50 milionów tonn, na co potrzeba od 120 do 150 milionów tonn rudy żelaznej, więc wy­

nika stąd, że gdyby nawet produkcya że- j laza już nie powiększała się dalej, — przed

końcem wieku bieżącego wyczerpią się wszystkie obecnie nam znane złoża rud że­

laznych. Autor tych obliczeń nawołuje do jaknajenergiczuiejszego poszukiwania rud żelaznych w krajach mniej zbadanych pod względem geologicznym i górniczymu.

Tak pisze „Wszechświat”.

Okoliczności tak się złożyły, że mogę w tym przedmiocie podać dość ważną, jak sądzę, dla górników i przemysłowców wia­

domość. Zgłosili się do n.nie włościanie wsi Podbukowiec, położonej niedaleko od traktu prowadzącego od stacy i Dr. Żel. Ro­

kiciny do in. Łodzi, z prośbą o obejrzenie i ocenienie znacznej przestrzeni ich pól nieurodzajnych, ale bogatych w rudę żelaz­

n ą . - — Otóż obejrzałem i znalazłem rzeczywi­

ście na kilkunastu morgach pól i łąk wło­

ściańskich obfite pokłady czystej rudy że­

laznej, tuż pod powierzchnią ziemi, z po­

wodu obfitości glinki żelaznej, miejscami absolutnie nieurodzajnej. Miejscowość ta na promieniu trzech wiorsto wy m dokoła jest otoczona wzgórzem dość wyniosłem, na którego środkowym spadku ruda występuje najobficiej, a przynajmniej najwidoczniej, bo na samej powierzchni ziemi, w formie

zbitej, jednolitej masy żelaznej, wymagają­

cej do wydobycia silnych oskardów, któ­

rych włościanie nie posiadają.

Stąd ani istotna głębokość, ani prze­

strzeń zawierająca rudę, narazie nie dają się bliżej oznaczyć.

Wieś Podbukowiec, leży pod wsią Kuro­

wice, w odległości siedmiu wiorst od sta-

J cyi Drogi Żel. Rokiciny, a 15 wiorst od m. Łodzi; pozycya więc dogodna do tran­

sportu. Przedewszystkiem atoli warto, żeby ktoś ze specyalistów zjechał z narzędziami do tego oczywiście zapomnianego, acz bo-

| gatego w milionowe może skarby zakątka, j i sprawdził obfitość i zawartość procentową ż--łaza na miejscu, w rodzimych jego zło­

żach, chociażby w przybliżeniu.

W niedalekiej odległości przy tymże trakcie obfitość wody w dużym stawie i rzeczce być może sprzyjałyby pobudowa­

niu zakładu fabrycznego.

Józef Zagrzejewski.

(j7 sprawie korespondencji dr. Wł. Dybow­

skiego.

W A? 48 i 49 Wszechświata dr. Wł. Dy­

bowski w korespondencyi podającej krótką charakterystykę nowego grzyba 01avaria n. sp. z godną pochwały przezornością po ­ wstrzymuje się od nadania nazwy g a tu n k o ­ wej opisywanemu grzybowi.

Rozpatrując się bowiem bliżej w rysunku i opisie grzyba z całkowitą pewnością stwierdzić możemy, że nie jest to nowy gatunek grzyba, lecz oddawna znana postać zwyrodniała Twardziaka luskowatego, Len- tinus sąuamosus (Schaeff) Schr, spotrzegana już przeze mnie w 1897 r. na ziemiach pol­

skich w Królestwie, w Karwaczu, pow.

przasnyskim.

J Dosyć porównać rysunek dr. Wł. Dy­

bowskiego z dołączonenn do mej pracy Spostrzeżenia grzyboznawcze (Pam. Piz.

tom XVII, dz. III, str. 30 - 34) zawierającej opis obserwowanej przeze mnie zwyrodnia- łości, aby, mimo różnic w wyglądzie ogól­

nym, stwierdzić identyczność obu potwor­

ności w szczegółach, t. j. w rozgałęzieniach szydłowatych i dłoniastych. W niedawno wydanem dziele B. Rostrupa (Plantenpato- logi, Kobenhavn, 1902, str. 411) podany rysunek zupełnie jest podobny w szczegó­

łach do obu wyżej wspomnianych, różnioa uwydatnia się w zakończeniu jednego z roz­

gałęzień kapeluszem, który ostatecznie stwierdza właściwe stanowisko w klasyfi- kacyi tego zwyrodnienia.

W dziele O. Penziga (Pflanzeateratologie,

t. II str. 567—568, Genua, 1894) podane

są szczegóły historyczne o znajdowaniu tej

potworności, która dawno już zwróciła u-

wagę badaczów. Począwszy od Aldrovan