Z A P I S K I 589
M aciej S t r y j k o w s k i , O p o c zą tk a c h , w y w o d a c h , d zieln o ścia ch , sp r a w a c h r y c e r s k ic h i d o m o w y c h s ła w n e g o n a ro d u lite w s k ie g o , ż e - m o jd z k ie g o i r u s k ie g o , p r z e d ty m n ig d y o d ż a d n e g o a n i k u szo n e, a n i o p isa n e, z n a tc h n ie n ia B o żeg o a u p r z e jm ie p iln e g o d o ś w ia d c z e n ia , op ra
co w a ła J u lia R a d z i s z e w s k a , PIW , W arszaw a 1978, s. 764.
Z górą 400 la t m in ę ło od w y d a n ia k r ó le w sk ie g o p r z y w ile ju zezw a la ją ceg o na druk n in iejszeg o d zieła. O b ecn ie sta r a n ie m ed y to rk i h isto ry cy d a w n ej R zeczyp osp o
lite j d o sta li do rąk og ro m n ie b o g a te i c ie k a w e źródło d o p ełn ia ją ce jej sz e sn a sto - w ie c z n y obraz.
„O p o czą tk a ch ” je s t k ro n ik ą o p isu ją c ą d zieje L itw y , Ż m u d zi i R u si o d ich b a jeczn y ch i a n ty c z n y c h p o c z ą tk ó w po 1507 rok. O prócz w y d a rzeń h istoryczn ych , k tó ry ch o p iso w i a u tor p o ś w ię c ił n a jw ię c e j m iejsca , za w iera w ie le in fo rm a cji d o ty c zą cy ch g eo g ra fii, o b y c z a jó w lu d n o śc i, tr a d y c ji i leg en d . Z n a jd u ją s ię w n iej ta k że o p isy m ie jsc i w y d a rzeń zw ią z a n y c h ty lk o p ośred n io z d zieja m i W ielk ieg o K się stw a L ite w sk ie g o , a b ęd ą cy ch p rzed m io tem w ła sn y c h o b se r w a c ji i b ad ań au to ra (np. fr a g m en ty d o ty czą ce T urcji). W iele p rzek a za n y ch w ia d o m o ści m a ty m w ię k sz ą w a r to ść, ż e a u to r czerp ał je ze źr ó d e ł ju ż dziś n ie d o stę p n y c h (np. n ie k tó r e la to p isy ru sk ie), a ta k że z a u to p sji, ja k o że du żą część sw e g o ży c ia sp ę d z ił n a L itw ie m .in.
na d w orze k sią ż ą t O lelk o w iczó w .
S t r y j k o w s k i , choć k oron iarz, p is a ł o L itw ie z p ełn y m zaan gażow an iem
„z sam ej ch ę tk i m ej k u te m u p a ń stw u , z sa czy ro ści p rącej i czu jn o ści” . B ęd ą c w z a sa d zie sa m o u k iem stw o r z y ł d zieło , k tó r e je s t p op isem iś c ie r en esa n so w ej eru d y cji i zd o ln o ści p oety ck ich . M iejsce te g o w ie lc e c ie k a w e g o a u to ra w lite r a tu r z e p o lsk iej i h isto rio g ra fii X V I w ie k u czek a n a zb ad an ie, p od ob n ie ja k i sto su n e k „O p ocząt
k a c h ” do p ó źn iejszej od n ie g o „K ron ik i p o ls k ie j, lite w s k ie j, żmodzikiej i w sz y stk ie j R u si” i in n y c h u tw o ró w teg o ż au tora. N a o so b n ą u w a g ę b a d a czy z a słu g u je ta k że w y d a n a po raz p ierw szy d ru k iem w a n e k sie do teg o d zieła p ieśń S tr y jk o w sk ie g o
„O w o ln o śc i śla c h ty p o lsk iej, ja k iej n ie m a sz pod sło ń cem ś w ia ta ”.
P o d sta w ą o b ecn eg o w y d a n ia je s t ręk o p is p rzech o w y w a n y w B ib lio te c e N arod o
w ej. N ie ste ty zb yt sk rom n y ja k na p ierw sze w y d a n ie i w y m o g i b a d a w cze w stę p n ie d aje p ełn ej in fo rm a cji o a u to rze a n i o n a u k o w e j, h isto ry czn ej i litera ck iej w a r to ś c i je g o d zieła. Z am ieszczon y w n im sz k ic k a rto g ra ficzn y n ie o b ejm u je w s z y s t
k ich z iem W ielk ieg o K się stw a L ite w sk ie g o le c z je d y n ie te r e n y L itw y w ła śc iw e j.
W w y d a n iu p rzy jęto z a sa d y tr a n sk r y p c ji sto so w a n e w ed y c ja c h p o p u la rn o n a u k o w ych . Z aopatrzono je w a n ek s, b ib lio g ra fię, w y k a z źród eł, z k tó r y c h k o rzy sta ł S tr y jk o w sk i, sło w n ik n ie z r o z u m ia ły c h w y r a z ó w sta ro p o lsk ich oraz in d ek s oso b o w y i geo g ra ficzn y . P rzy p isy z o sta ły u m ieszcza n e n a k ońcu, co u tru d n ia k o rzy sta n ie z n ich .
M .W .
W acław S o b i e s k i , T r y b u n lu d u sz la c h e c k ie g o . P ism a h is to r y c z n e, oprać. S ta n isła w G r z y b o w s k i , „K la sy cy h isto rio g ra fii p o ls k ie j”, P a ń stw o w y In s ty tu t W y d a w n iczy , W arszaw a 1978, s. 406.
J e st to d z ie w ią ta k sią żk a tej serii; poprzednio o g łoszon o p race C z e r m a k a , S z a j n o c h y , A s k e n a z e g o , B o b r z y ń s k i e g o , K o r z o n a , S m o l e ń s k i e g o , H a n d e l s m a n a i P a w i ń s k i e g o . W tom ie n in ie jsz y m obok rozp raw y o .Janie Z am oysk im , która w ten sp osób d oczek ała s ię trzeciej e d y c ji (drugą p rzy
gotow ał O. H a 1 e с к i, L on d yn 1963), zn a la zły się przede w sz y stk im szk ice i a r ty k u ły d oty czą ce zagad n ień w y z n a n io w y c h i u strojow ych : „A n ie o w ia rę. Spór o k o n fed era cję w a rsza w sk ą 1573 r.”, „Si n on ju rab is n on regnabis... S p ó r o p rzy sięg ę k r ó le w sk ą ”, tak że d w ie rozp raw y po r a z p ie r w sz y d ru k o w a n e po polsku:
590
„V ilem z R ożem b erk a i J a n Z a m o y sk i” (tłu m . z czesk iego) o raz „B a łty ck a o p ozycja M azarina i w y w o ła n a p rzez n ią o p ozycja w e F ra n cji (1655— 1656)” (tłu m . z fra n cu sk iego). W yboru dok on an o k o m p eten tn ie i staran n ie; u m o żliw ia on za p ozn an ie się z n a jb a rd ziej in teresu ją cy m i o sią g n ię c ia m i b a d a w czy m i i p isa rsk im i S o b i e s k i e g o . W łą czen ie „T rybuna” do teg o to m u u sp r a w ie d liw ia to , ż e ed y c ja lo n d y ń sk a jest w k ra ju tru d n o d ostęp n a, a ta k ż e ż e ciężk o so b ie w y o b ra zić p ism a S o b iesk ieg o b ez tej k sią żk i. S zk od a, że p o m in ięto rozp raw y „P olsk a i h u gon oci po n ocy św . B a rtło m ieja ”, „H enryk IV w o b e c P o lsk i i S z w e c ji”, „ Ż ó łk iew sk i n a K rem lu ”, k tó rych p on o w n ą e d y c ję p o stu lo w a ł ju ż Haleakd.
Z ap ytać w yp ad a, czy tu — ja k zresztą w całej serii — n ie n a le ż a ło b y d ok on y
w a ć gru n to w n iejszej a n a lizy p rezen to w a n y ch prac, pod k ą te m ic h a k tu a ln e g o m ie j
sca w h isto rio g ra fii. P rob lem te n je s t różnorako tr a k to w a n y w to m a ch n a le ż ą c y c h do serii. J e ś li zaś m a on a słu ży ć n ie ty lk o p r o fesjo n a listo m , a ta k ż e stu d en tom i szerszy m k ręg o m czy te ln ic z y m n a le ż y ch yb a szczeg ó ło w iej o b ja śn ia ć, co o sta ło się
z u sta leń i te z p rezen to w a n eg o au tora, a oo zostało odrzu con e, ja k ich r etu szó w czy o d m ien n y ch o b ja śn ie ń d ok on ały k o le jn e bad an ia, w ja k im k ieru n k u zd ąża w sp ó ł
czesn a histo rio g ra fia . Id ea łem b y łb y kom en tarz w ja k i A. G i e y s z t o r zaop atrzył trzecie w y d a n ie „ S zk icó w h isto r y c z n y c h X I w .” T. W o j c i e c h o w s k i e g o (W ar
sza w a 1951). Su g ero w a ć m ożna w p ro w a d zen ie o d ręb n ego k o m en tarza n a k oń cu każd ego ze szk iców .
T ak się złożyło, że pism a S o b iesk ieg o u k a za ły się k rótk o po k sią ż c e H. В a - r y c z ą („H istoryk g n ie w n y i n iep o k o rn y . R zecz o W a cła w ie S o b ie sk im ”, K ra k ó w 1978), k tórej S. G r z y b o w s k i n ie m ó g ł n ie s te ty w y k o rzy sta ć. B a ry cz m ia ł do
stęp do a rch iw u m rod zin y S o b iesk ich . W arto w ię c sk on fron tow ać ro zp ra w ę G rzy
b o w sk ieg o za w artą w n in ie jsz y m to m ie, p o św ięco n ą sy lw e tc e i dorob k ow i S o b ie sk ie g o z k sią żk ą B ary cza. N ie id z ie ty lk o o drobne różn ice w b io g r a fii So
b ie sk ie g o ja k ie tu i tam m ożna n ap otk ać, np. rzek om e z w ią z k i z rod zin ą króla Jana, czy też o p o m in ięcie p rzez G rzy b o w sk ieg o n iek tó ry ch p rac au tora „T ryb u n a”:
w U n iw e r sy te c ie L u d o w y m (1900), a k c ji p leb iscy to w ej n a Ś lą s k u (styczeń 1921), ale przede w sz y stk im o o k reślen ie cech ch a ra k tero lo g iczn y ch , ocen ę jego h istoriozofii i p o sta w y p o lity czn ej: m iejsce w S tr o n n ic tw ie N aro d o w o -D em o k ra ty czn y m .
R .K .
J a n u sz T a z b i r , P io tr S k a rg a , „W iedza P o w sz e c h n a ”, W arszaw a 1978, s. 344.
W 1962 r. u kazała się w serii w y d a w n iczej „ Ś w ia to w id ” k ró tk a b io g ra fia Skargi pióra J. T a z b i r a . O becnie otrzy m a liśm y k o lejn ą pracę te g o sam ego autora po
św ię c o n ą k azn od ziei k r ó le w sk ie m u i jed n em u z n a jw y b itn ie js z y c h p rzed sta w icieli p olsk iej k on trreform acji.
K siążk a, w y d a n a w serii m on ografii h istoryczn ych , n ie sta n o w i poszerzonej czy zm o d y fik o w a n ej w e r sji b io g ra fii sprzed k ilk u n a stu lat. P rzed m iotem za in tereso w a ń J. T azbira jest ty m razem w rów n ym sto p n iu sam S karga, jak i cała ep ok a, w k tó rej żył i działał.' A utor c h cia ł przede w sz y stk im znaleźć od p ow ied ź n a pytanie, w ja k i sposób działaln ość S k a rg i p rzy czy n iła się do su k cesó w i porażek K ościoła w a lczą ceg o w R zeczy p o sp o litej. In te n sy w n ie ro zw ija ją ce się w o sta tn ic h latach b ad an ia nad kon trreform acją p ozw alają, zd an iem J. T azbira, na n o w o n a św ietlić w ie le isto tn y ch m o m en tó w w ,d z ie j a c h p olsk iego k a to licy zm u p otryd en ck iego. K o
leje ży cia S k argi są w ię c sw e^ o rodzaju p retek stem do rozw ażań o zn a czen iu og ó l
n iejszy m , sk u p io n y ch w o k ó ł p rob lem ów p o lity czn eg o i k u ltu ra ln eg o ży cia R zeczy
p o sp o litej d rugiej { » ło w y X V I i p o czą tk ó w X V II w. I ta k w rozd ziale p o św ięco n ym początk om k ariery S k a rg i w za k o n ie jezu itó w zn aleźć m ożna w ie le uw ag
