"Issledowanija po istorii polskogo obszczestwiennogo dwiżenia XIX w. - naczała XX w. : sbornik statiej i materiałow", pod red. W. A. Djakowa, I. S. Millera, A. M. Oriechowa, Moskwa 1971 : [recenzja]

622 R E C E N Z J E

sensu badaniom historycznym, o śmierć faktografii jako takiej, o naukowe w yjaś­

nienie procesów i zjawisk, o sięganie do istotnych sprężyn rozw oju społecznego. To już nie rewizjonizm — to rew olucja naukowa.

Otwock —■ to batalia o nową naukę, na uniwersytetach polskich. Tej batalii se­

kundowali w ielcy uczeni radzieccy (m.in. Borys Greków). Toczące się tam gorące dyskusje oraz szereg następnych zapoczątkowały bogaty rozwój nauki historycznej w Polsce Ludowej, którego się nie powstydzimy.

Książka A. F. Grabskiego nie zamierzała dać syntezy dziejów historiografii. Z a­

tem wyrażone wyżej zastrzeżenia i pretensje do autora zawierają być może zbyt daleko idące żądania. Z uwagi jednak na to, że m am y tu (jak nadmieniłam)-szeroki wachlarz problem ów zarówno chronologiczny jak tematyczny — książka ta zastę­

puje w pewnym stopniu syntezę. Stąd wymagania stawiane autorowi, stąd tak wiele problem ów dyskusyjnych. Historia historiografii pojęta jako historia ideologii, op o­

wiadająca ,,jakie to rzeczywiście by ły ” poglądy dziejopisarzy — nie może zaspokoić ciekawości badawczej. Winna ona wyjaśniać, dlaczego takie właśnie były owe p o­

glądy, szukać ich wielorakich i skomplikowanych uwarunkowań. Problem y badawcze są bogate, pole do dyskusji szerokie. Niech m i wybaczy autor krytycyzm, a przyjm ie niniejsze uwagi jako zachętę do naukowej, twórczej dyskusji.

Krystyna Šreniowska

Issledowanija po istorii polskogo obszczestwiennogo dwiżenija X IX w. —· naczala X X w. Sbornik statjej i matierialow pod red. W. A.

D j а к o w a, I. S. M i 11 e r a, A. M. O r i e c h o w a, Izdatielstwo „Nau­

ka” , Moskwa 1971, s. 397, 3 nlb.

Instytut Słowianoznawstwa i Bałkanistyki Akadem ii Nauk ZSRR ma na swoim, koncie kilka interesujących w ydaw nictw zbiorow ych dotyczących problem atyki p ol­

skiej X I X wieku Ogłoszony ostatnio now y zbiór prac z tego zakresu stanowi cenny wkład w zagadnienie zgłębione przez czytelnika radzieckiego jeszcze w niewystar­

czającym stopniu. Praca powyższa różni się nieco od poprzednio wydanych, których cechą wspólną było wyeksponowanie współpracy polskich i rosyjskich elem entów p o ­ stępowych w walce ze wsteczną rolą caratu. W tym wypadku zagadnienie to p o­

zostaje na drugim planie. Praca jest zbiorem zarówno rozpraw, jak i materiałów, ćo wyróżnia ją od poprzednich, podobnych wydawnictw.

Całość podzielili redaktorzy na trzy działy. W pierwszym pomieszczono zagad- nienia dotyczące okresu powstania styczniowego, w drugim ■— powstania listopado­

wego, konspiracji popowstaniowych i W ielkiej Emigracji, w trzecim ■— zagadnienia z końca Χ ΊΧ i początków X X wieku. K olejność powyższa nie bardzo jest zrozumiała zważywszy na chronologię.

Dział pierwszy otwiera obszerna rozprawa W. M. Z a j c e w a pt. „Zestaw spo­

łeczny uczestników powstania d8Θ3—1864 na terytorium Królestwa P olskiego” . Oparta jest na materiałach archiwalnych Audytoriatu Ministerstwa W ojn y i ma w dużej mierze charakter statystyczny. Autor zadał sobie sporo trudu, opracowując zestawy pod bardzo różnym kątem widzenia. Druga pozycja, to niewielka roz­

prawka Z. J. T a l w i r s k i e j pt. „Z historii programu agrarnego M użyckiej P ra- udy” . Zagadnienie to potraktowano skrótowo (wszystkiego 5,5 strony), a przecież działalność redaktora „M użyckiej Praudy” Konstantego Kalinowskiego jest w y ją t-

1 Wosstanije 1863 д. i russko-polskije rew olu cjon n yje swjazi 60-tych godow , Moskwa I960;

Russko-polskije rew olu cjon n yje sw jazi i wosstanije 1863 д., Moetewa 1962; К stoletý'« gieroi- czeskoj borby „ Z a naszu i waszu sw obodu” , Moskwa 1964; Rew olucjonnaja Rossija i rewo~

lu cjon naja Polsza (w tóraja polow ina X IX го.), Moskwa 1967; Swjazi rew olu cjon ierow Rossiji i Polszy X IX <— naczała X X w., Moskwa 1968.

HECEN IZJE 623

kow o dokładnie opracowana zarówno w łiistoriografii radzieckiej jak i polskiej.

Kolejna rozprawa O. ·Ρ. M o r o z o w e j pt. ,yBronisław Szwarce jak o historyk p ow ­ stania 1863— L864” jest wynikiem od dawna już trwających badań autorki nad tą postacią. Należy się spodziewać w niedługim czasie pełnej m onografii tego działa­

cza, do czego ma autorka na pewno sporo niewykorzystanego materiału. Rozprawa N. P. M i t i n e j pt. „O niektórych spornych problemach w ocenie ruchu społecznego i rosyjsko-polskich więzi rew olucyjnych w Syberii w 60-ych latach X I X w .” dotyka zagadnienia w yjątkow o ważnego i słabo· dotąd opracowanego. Historycy radzieccy, którzy niedawno wzięli na warsztat ten problem nie we wszystkich szczegółach wyjaśnili go do końca i nie we wszystkim są zgodni. Rozprawa daje aktualny obraz badań, ale czytelnik oczekiw ałby od autorki Więcej własnych poglądów na tę spra­

wę. Drobny przyczynek do działalności braci Sierakowskich daje G. I. M a r a c h o w w krótkim artykule pt. „Z materiałów archiwalnych o braciach Sierakowskich” . Są to odkryte przez autora w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym w K i­

jow ie pewne nieznane dotąd m ateriały, które przyniosą dalszy wartościow y wkład w poznanie działalności Sierakowskich, chociaż na jakieś rew elacje z racji istnieją­

cych dokładnych opracowań tego tematu, trudno raczej 'liczyć. Trzy ostatnie pozycja:

„Generalny komisarz w ojskow y I. D. Jakobson o powstaniu Ί8Θ3—1864” pióra J. I.

S z t a k e l b e r g a , „List otw arty serbskiego demokraty Živojina Žujevicia do I. S.

A ksakowa” w opracowaniu W. G. K a r a s i o w a oraz „W spomnienia Marsymiliana Marksa »Zapiski starika«” w opracowaniu T. F. F i e d o s o w e j mają charakter źródłowy i stanowią edycję nieznanych dotąd materiałów do historii powstania styczniowego.

Dział drugi przedstawia się o wiele skromniej i dobór tematyki sprawia w ra­

żenie przypadkowej. Pierwsza rozprawa Ł. A. O b u s z e n к o w e j pt. „Książka W. Zajew skiego »W alka ugrupowań politycznych w powstaniu listopadowym 1830—

1831« i zasadnicze problem y powstania” jest właściw ie obszerną recenzją. Rozprawa B. S. P o p k o w a pt. „»P raw dę pojm ie naród z ust Twoich...« (N aukow o-pedago­

giczna działalność Joachima Lelewela w latach 1808—1830 w ocenie polskich w spół­

czesnych)” przedstawia postawione zagadnienie dość interesująco i dowodzi dobrej znajomości polskiej historiografii, ale nie może sobie rościć pretensji do specjalnej odkrywczości z racji istniejącej bogatej literatury dotyczącej różnych przejaw ów działalności Lelewela, także w radzieckiej historiografii. Rozprawa W. A. D j а к o w a Pt. „Źródła ideowe światopoglądu Piotra Ściegiennego” należy do w yjątk ow o intere­

sujących i nowatorskich, jako że w niedawnym czasie natrafił autor w archiwum w M oskwie na nieznane dotąd dokumenty dotyczące sprawy ks. Ściegiennego, rzu­

cające nowy snop światła na jego działalność2. Nowe szczegóły dotyczące tej postaci m ają to przede wszystkim znaczenie, iż działacz ten znalazł się już uprzednio na warsztacie historyków polskich, M. T y r o w i e z a, C. W y c e c h a i Z. M ł y n a r ­ s k i e g o , a w ięc może być zaliczany do postaci już opracowanych. Zarzucić jednak rnożna autorowi niedoceniènie tych polskich m onografii ks. Ściegiennego, gdyż tylko jeden raz pow ołuje się w przypisach na Młynarskiego, nie uwzględniając zupełnie ani Tyrowicza, ani Wycecha. M ało znane zagadnienie porusza W. Ś l i w o w s k a (je­

dyna autorka polska w tym tomie) w ostatniej w' drugim dziale rozprawie pt. „Iw an Gołowin na em igracji i jego polskie związki (lata 40— 50-te X I X w .)” . Jest to w a r­

tościowy wkład do dwóch zagadnień: stosunków polsko-rosyjskich i W ielkiej Em i­

gracji.

Ostatni dział otwiera rozprawa S. 'M. F a l k o w i c z ' pt. „I M iędzynarodówka i Polska” . Ma ona charakter raczej kom pilacyjny, gdyż zagadnienie to, zwłaszcza w ostatnich latach było przedmiotem zainteresowania kilku historyków polskich (J. W. B o r e j s z a , C. B o b i ń s k a , I. K o ' b e r d o w a , F. H o m a n i u k o w a ) .

2 Por. W. D j а к o w, Piotr Ściegienny i jeg o spuścizna, Warszawa 1972.

624 R E C E N Z J E

Ujęcie tego tematu przez autora m a jednak dla czytelnika radzieckiego, nie zawsze znającego polskie wydawnictwa, wartość niepodważalną. Do jeszcze jednego prze­

jaw u stosunków polsko-rosyjskich nawiązuje J. K. Ż y g u n o w w rozpraw ie pt.

„P. Ł. Ław row i jego związki z polskim ruchem rew olucyjnym w latach 70— 90-ych X IX w .” Oparta w przeważającym stopniu na m oskiewskich archiwaliach, ma ona charakter nowatorski i 'stanowi cenny wkład w historię polskiego ruchu robotniczego.

Nieco odmienny charakter ma praca A. D. S t i e p a n c k i e g o pt. „Polska grupa w Radzie Państwowej w latach 1906—1907” . 'Nie dotyczy ona bowiem więzi rew o­

lucyjnych w stosunkach polsko-rosyjskich, co było dotąd głównym przedmiotem ba­

dań, ale kontaktów oficjalnych na szczeblu najwyższych organów państwowych, co w odniesieniu do wytyczonych przez autora lat jest o tyle ważne, iż bezpośrednio po wydarzeniach rew olucyjnych 19015 r. sprawa polska przybrała nieco inne niż poprzednio form y. Dwie ostatnie pozycje, m ają — podobnie jak i w dziale pierw ­ szym — charakter źródłowy. Są to: „Nieznany program owy dokument polskiego socjalistycznego ruchu robotniczego” w opracowaniu A. M. O r i e c h o w a ze zbio­

rów AG AD oraz „Listy J. M archlewskiego do N. M. Archangielskiego” w opraco­

waniu M. N. С ż e r n y c h a . Obie te pozycje, opatrzone autorskim komentarzem, stanowią również cenny przyczynek do historii polskiego ruchu robotniczego.

Podsum owując stwierdzić trzeba, iż omawiany tom dowodzi z jednej strony popularności 'tematyki polskiej w historiografii radzieckiej, z drugiej zaś bogactwa materiałów do tej tematyki w archiwach ZSRR, z których na pewno jeszcze w yp ły­

nie sporo nowych zagadnień. Czytelnik radziecki zaś, do którego siłą faktu w yd a w ­ nictwo to jest adresowane, ma okazję do poznania wielu interesujących mom entów z dziejów bliskiego sąsiada.

Bolesław Łopuszański

Hans J. T e u t e b e r g , Gunter W i e g e l m a n n , Der Wandel der Nałirungsgewohnheiten unter dem Einfluss der Industrialisierung, Van- denhoeck und Ruprecht, Göttingen 1972, s. 417.

Recenzowana książka jest produktem badań nad społeczeństwem przemysłowym Niemiec w X I X wieku, które od pewnego czasu prowadzą historycy niemieccy zgru­

powani w okół fundacji „Fritz Thyssen” . Nazwa i geneza tego zespołu determinują zakres badań, główne zaś problem y przezeń ostatnio podejm ow ane, to w eryfikacja niektórych obiegow ych sądów dotyczących kształtowania się społeczeństwa kapita­

listycznego (w tym środowisku nazywanego przemysłowym) w aspekcie ekonom icz­

nym i kulturalnym. W ‘badaniach biorą udział prócz historyków także przedstawi­

ciele innych dyscyplin, w tym socjologow ie, pedagogowie i ekonomiści.

Książka składa się z dwóch części, pisanych przez różnych autorów. Każda z tych części ma odrębny, szczegółow y tytuł, zaś tytuł książki zawiera w sobie całość ba­

danej problematyki.

Część pierwsza, napisana przez Hansa J. T e u t e b e r g a , dotyczy wyżywienia w aspekcie społecznym i gospodarczo-historycznym . Powstała ona na kanwie re fe ­ ratu pt. „Historia i rozwój wyżywienia od czasów prehistorycznych” , w ygłoszonego na VII M iędzynarodowym Kongresie W yżywienia w Hamburgu w 1966 r. Wysunięte tam przez autora tezy stały się przedmiotem dyskusji w zespole roboczym zajm ują­

cym się społeczeństwem przem ysłowym w X I X wieku i po odpowiednim rozwinięciu materiałowym i ograniczeniu chronologicznym zostały następnie w łączone do re­

cenzowanej książki.

W części drugiej, której autorem jest G. W i e g e l m a n n , om ów ione zostały przemiany zachodzące w sposobie odżywiania się w X I X wieku. Interesującym as­

pektem rozważań Wiegelmanna jest posługiwanie się materiałami etnograficznymi.