R E C E N Z J E
R o z p r a w y z d z i e j ó w o ś w i a t y t. XLII PL I S S N 0 0 8 0 - 4 7 5 4
Piotr Marian Massonius, Dzieje Uniwersytetu Wileńskiego 17X1 1X32. Notatki z wykładów w ro-ku akademickim 1924/1925, do druro-ku przygotowali, przypisami, szkicami u z u p e ł n i a j ą c y m i i posłowiem opatrzyli A n n a Supruniuk. Mirosław A d a m Supruniuk, Toruń 2005, Biblioteka U n i w e r s y -tecka, s. 147.
W 2005 r. W y d a w n i c t w o Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Biblioteka U n i w e r s y t e c k a rozpoczęło w y d a w a n i e serii Materiały do Tradycji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (Miscektnea ad Histo-riani Universitas Copernicanae Thorimiensis Pertinentes) pod r e d a k c j ą Mirosława Л. Sup-runiuka dyrektora Biblioteki Uniwersytec-kiej w Toruniu. Kolegium redakcyjne stanowią p r o f e s o r o w i e Uniwersytetu Mikołaja Koperni-ka Janusz Kryszak, Józef Poklewski, Woj-ciech Popławski, Andrzej Radzimiński i Andrzej Tomczak.
Serią tę otwiera praca Piotra Mariana Massoniusa, Dzieje Uniwersytetu Wileńskiego 17X1 1X32. Notatki z wykładów ir roku akade-mickim 1924/1925, którą przygotowali do dru-ku oraz opatrzyli przypisami, szkicami uzupeł-niającymi i posłowiem Anna Supruniuk i Miro-sław A d a m Supruniuk. Nawiązanie do dziejów Uniwersytetu Wileńskiego nie jest przypadkowe, g d y ż powołany w 1945 r. uniwersytet w Toru-niu w dużym stopToru-niu opierał się na kadrze na-u k o w e j Uniwersytetna-u Wileńskiego, od 1919 r. z w a n y m Uniwersytetem Stefana Batorego. Ra-zem z profesorami U S B d o Torunia trafiła też część zbiorów bibliotecznych dotyczących Lit-wy. Wilna i Wileńszczyzny, które przechowy-w a n e są przechowy-w kolekcji specjalnej Vilniana. Wśród tych zbiorów z n a j d u j ą się także Dzieje Uniwer-sytetu Wileńskiego 17X1-1X32... p r o f e s o r a Massoniusa.
Warto przy tej okazji przybliżyć postać prof. Massoniusa, gdyż jest on znany tylko w ą s k i e j grupie specjalistów, przede wszystkim f i l o z o f o m . Piotr Marian Massonius urodził się w Rosji w 1862 r. Po odbyciu wstępnych nauk rozpoczął studia na Uniwersytecie Warszaw-skim, na Wydziale M a t e m a t y c z n o - F i z y c z n y m , a potem Wydziale Historyczno-Filozoficznym. Nic ukończy! ich j e d n a k i wyjechał na studia do Europy Zachodniej (uniwersytety w Lipsku, Pradze, Berlinie i Monachium). W 1889 r. na uni-wersytecie w Lipsku uzyskał stopień doktora
filozofii, a j e g o praca doktorska Ueber Kant's transzendentale Aesthetik była o p u b l i k o w a n a w Lipsku w 1890 r.
Po powrocie ze studiów osiadł n a j p i e r w w Sankt Petersburgu, a potem w Warszawie. Tam związał się pracą z licznymi redakcjami pol-skich czasopism. Publikował g ł ó w n i e r e c e n z j e z prac literackich, p e d a g o g i c z n y c h i socjolo-gicznych, ale także artykuły o treściach filozo-ficznych oraz b i o g r a m y zasłużonych Polaków. Z a z n a c z y ł r ó w n i e ż s w ó j udział w t a j n y m n a u c z a n i u , g d z i e na k o m p l e t a c h w y k ł a d a ł f i l o -zofię, pedagogikę, historię sztuki. Był także na-u c z y c i e l e m na ż e ń s k i c h k na-u r s a c h h a n d l o w y c h i w szkołach prywatnych oraz p r o f e s o r e m filo-zofii i pedagogiki na Wyższych Kursach Towa-rzystwa K u r s ó w N a u k o w y c h .
Pierwszą wojnę światową Massonius spę-dzi! w Mińsku Litewskim, gdzie zorganizował Gimnazjum Męskie Polskiego Towarzystwa Po-m o c y OfiaroPo-m Wojny. Byl też dyrektorePo-m tej szkoły a także prowadził działalność o ś w i a t o w ą w Towarzystwie Przyjaciół Nauk w Mińsku.
Z Uniwersytetem Wileńskim związał się w 1920 r. Wtedy bowiem został profesorem nad-zwyczajnym filozofii na Wydziale Humanistycz-nym Uniwersytetu Stefana Batorego. Wobec bra-ku kadry dydaktycznej na uniwersytecie, wykła-dał wiele przedmiotów: m in. filozofię, estetyką, pedagogikę, historię szkolnictwa, prowadził pro-seminaria i pro-seminaria a nawet lektorat języka białoruskiego. Praca dydaktyczna zajmowała mu dużo czasu i dlatego nic prowadził ożywionej działalności naukowej, i nie opracował w tym czasie żadnych prac zwartych. Opublikował je-dynie kilka artykułów w czasopismach nauko-wych: m.in. „Ruchu Filozoficznym", „Przeglą-dzie Filozoficznym" i „Archiwum Historii Filo-zofii i Myśli Społecznej".
R e c e n z o w a n ą publikację, p r z y g o t o w a n ą przez A n n ę Supruniuk i Mirosława A d a m a Supruniuka, można podzielić na dwie części: ź r ó d ł a i o p r a c o w a n i e . K s i ą ż k ę o t w i e r a j ą źródła, a ich trzon stanowią w y k ł a d y profesora
3 1 0 RECHNZJE Massoniusa o Dziejach Uniwersytetu Wileń-skiego 1781 1832. Jest to źródło o szczegól-nym charakterze. Są to bowiem notatki sporzą-dzone przez studentów, skupionych w Kole Polonistów Wydziału Humanistycznego USB, podczas wykładów wygłoszonych przez profe-sora Massoniusa. A zatem m a m y tu do czynie-nia nie z tekstem skreślonym ręką profesora, ale z treściami, jakie odebrali studenci podczas wykładu. Jak podają autorzy, Massonius nie pozostawił swych wykładów na piśmie, gdyż prowadził wykłady i odczyty bez pomocy no-tatek (s. 108.).
W związku z tym można się zastanowić, czy tytuł pierwszej części serii Materiałów do tradycji... jest adekwatny do treści. Wskazuje bowiem wyraźnie na autorstwo Massoniusa.
Dzieje Uniwersytetu Wileńskiego 1781-1832 o b e j m u j ą historią wszechnicy wileńskiej od czasów reformy Komisji Edukacji Narodo-wej w 1781 r. do zamknięcia szkoły przez wła-dze carskie po klęsce powstania listopadowe-go. P r o b l e m a t y k a ta została p r z e d s t a w i o n a w dziewięciu wykładach, jakich wysłuchali studenci prof. Massoniusa od 21 IV 1925 do 19 VI 1925 r. Treści wykładów mają charakter o g ó l n y i są p r z e ł a d o w a n e w i e l o m a f a k t a m i o historii wszechnicy wileńskiej. Bez komenta-rza autorów, zawartego w przypisach, treści tc byłyby zapewne mało czytelne dla dzisiejszego odbiorcy. Trzeba zaznaczyć, iż komentarz ten jest bogaty i daje pełniejszy obraz dziejów Uniwersytetu Wileńskiego XVIII/XIX w. Au-torzy poszerzają w nich wiedzę przede wszy-stkim na temat biografii profesorów, ale także w y j a ś n i a j ą m.in. nazwy towarzystw, tytułów czasopism oraz nazwy uniwersytetu w posz-czególnych latach.
Drobna nieścisłość wkradła się do przy-pisu 13. na s. 10. Autorzy podają: „Po kasacie zakonu w roku 1773 (przez papieża Klemensa XIV) Akademia została przejęta i zreformowa-na zreformowa-na uczelnię świecką przez Komisją Eduka-cji Narodowej. W ciągu roku 1781 przygoto-wano w Wilnie plan organizacji dwuwydzialo-wej Szkoły Głównej Wielkiego Księstwa Li-tewskiego (od 1783), dostosowany do aktual-nych możliwości środowiska. Działały dwa kolegia: fizyczne i moralne, każde podzielone na trzy oddziały".
Otóż w chwili utworzenia Komisji Eduka-cji Narodowej w 1773 r. nie było jeszcze jasne, co stanie się z uniwersytetami, w tym w szcze-gólności z pojczuicką Akademia Wileńską.
Reforma Akademii rozpoczęła się w 1780 r. wraz z objęciem urzędu rektora przez Marcina Poczobuta-Odlanickiego, który w 1781 r. mu-siał przygotować otwarcie roku akademickiego
1781/82 zgodnie z zatwierdzonym przez KEN Projektein Ustaw Komisji Edukacji Narodo-wej. To właśnie w łonie Komisji, a nie w Wil-nie rodził się plan organizacji uniwersytetów. I w myśl Projektu dwie istniejące w Rzeczypo-spolitej Akademie (Akademia Krakowska i Aka-demia Wileńska) przyjęły nazwy Szkół Głów-nych i miały sią składać z czterech kolegiów (wydziałów): fizycznego, lekarskiego, prawne-go i teologiczneprawne-go. Wówczas w Szkole Głów-nej Wielkiego Ksiąstwa Litewskiego M. Poczo-but zdołał utworzyć trzy kolegia - nie utworzył kolegium teologicznego. Kolejnym etapem re-formy była organizacja wszechnicy w myśl Ustaw Komisji z 1783 r. Wtedy przyjąto, iż Szkoły Główne bądą zorganizowane w dwa kolegia. Istotnie, jak podają autorzy publikacji, były to kolegia fizyczne i moralne. W Szkole Głównej W. Ks. Lit. nie było jednak wyraźne-go podziału na oddziały matematyczny, fizycz-ny i lekarski w kolegium fizyczfizycz-nym i teolo-giczny, prawny i literatury w kolegium mo-ralnym. W kolegiach były wtedy katedry: sie-dem katedr w kolegium fizycznym i osiem ka-tedr w kolegium moralnym.
W przypisach, autorzy przedstawiają tak-że choć mniej wnikliwie sytuacją polityczną. Odniesienie sią do tych zagadnień jest ważne, ponieważ czas, o którym mowa w wykładach prof. Massoniusa, był bowiem okresem bardzo złożonym politycznie i wpływał wyraźnie na rozwój nauki na Uniwersytecie Wileńskim.
Można też zastanowić się, czy dla więk-szej jasności czytelników nic byłoby dobrze poprzedzić Dzieje Uniwersytetu Wileńskiego 1781-1832 rozdziałem o sytuacji politycznej i szkolnictwie w tym okresie?
Poza prezentacją wykładów Massoniu-sa, do części źródłowej zaliczyć należy także tekst profesora pt. Nova et Vetera (s. 99-101), który pierwotnie był opublikowany w Alma Mater Vilnensis. Jadnodniówce „Dnia Akade-mika " z 1922 r. Tekst ten jest krótkim, właści-wie hasłowym, nawiązaniem do spuścizny da-wnego U n i w e r s y t e t u Wileńskiego. Autor wskazał w nim na wielką rolę studentów (filo-matów, filaretów, Adama Mickiewicza, Jana Czeczotta, Tomasza Zana) i rektorów (Marcina Poczobuta, Hieronima Stroynowskiego, Jana Śniadeckiego) w budowaniu ważnej dla Polski
RBCIiNZJH 311 szkoły wyższej. Wyraził też sąd, iż praca
uczel-ni była wiele razy zaburzona przez wydarzeuczel-nia polityczne. Stał na stanowisku, że wszechnica rozwinęłaby d y n a m i c z n i e j s w ą działalność na-u k o w ą , „ g d y b y mrok olbrzymiej tragedii dzie-j o w e dzie-j nie zgasił r o z n i e c a dzie-j ą c e g o się ś w i a t ł a "
(s. 99.). W s p o m n i a ł także Ludwika Janowskie-g o profesora historii literatury USB, pierwsze-g o autora prac o dziejach uniwersytetu w Wil-nie. W s k a z a ł na p o t r z e b ę kontynuacji badań w tym zakresie i o p r a c o w a n i e monografii Uni-wersytetu Wileńskiego.
Część ź r ó d ł o w ą zamyka wspomnienie pośmiertne o prof. Massoniusie skreślone r ę k ą j e -go ucznia Tadeusza Czeżowskie-go, filozofa i lo-gika (s. 102-104). Przypomniał on biografię pro-fesora Massoniusa, jego działalność naukową oraz podał wykaz ważniejszych prac naukowych.
Po części ź r ó d ł o w e j autorzy prezentują szkic pt. Marian Massonius - autor historii Uniwersytetu Wileńskiego. Przedstawili w nim g e n e z ę tekstu Dzieje Uniwersytetu Wileńskiego 17fil 1,432. Notatki : wykładów w roku akade-mickim 1924/1925. Zwrócili u w a g ę na cenną inicjatywę studentów, którzy spisali wykłady profesora i wydali j e przy pomocy Bratniej Po-m o c y Polskiej Młodzieży AkadePo-mickiej Uni-wersytetu Stefana Batorego w Wilnie. A. Sup-runiuk i M. A. SupSup-runiuk zastanawiają się nad c e l o w o ś c i ą tej inicjatywy studenckiej i staw i a j ą pytanie: „Czy staw drukarni Bratniej P o m o -cy u k a z y w a ł y się również wykłady innych pro-fesorów U S B ? Czy była to wyłącznie inicjaty-wa skieroinicjaty-wana na ratoinicjaty-wanie spuścizny naukowej prof. Massoniusa'?" Pytanie to, autorzy pozosta-wiają bez odpowiedzi, choć przyznają, iż pod ko-niec lat dwudziestych XX w., z podobną inicja-tywą występowali także studenci prawa USB.
I w tym miejscu warto zastanowić się nad recepcją treści w y k ł a d ó w Massoniusa przez studentów. Autorzy publikacji nie podjęli tej kwestii, a w y d a j e się ona istotna. Nic w i e m y b o w i e m , czy treści w y k ł a d ó w były wiernie za-n o t o w a za-n e przez studeza-ntów, czy za-nie popełza-nili oni b ł ę d ó w ? Pytanie to staje się tym bardziej zasadne, gdyż A. Supruniuk i M. A. Supruniuk dostrzegli nieprawidłowości w stronie meryto-rycznej w y k ł a d ó w Massoniusa. Dali temu wy-raz w przypisach: nr 71 na s. 40, nr 80 na s. 45, nr 113 na s. 64, nr 137 na s. 75, nr 146 na s. 80, nr 168 na s. 89, nr 169 i 170 na s. 90, nr 172 na s. 91, nr 182 na s. 96. Nieprawidłowości te au-torzy określili j a k o „Pomyłka Massoniusa". Nie w i e m y j e d n a k czy w istocie są to pomyłki
Massoniusa, czy w y n i k a j ą one z recepcji w y -kładów przez saidentów. A może są one wyni-kiem aktualnego stanu wiedzy Massoniusa o dzie-jach Akademii Wileńskiej? T ę kwestię można
poddać dokładniejszym badaniom.
Tekst Marian Massonius autor historii Uniwersytetu Wileńskiego, podobnie j a k część źródłowa publikacji, jest starannie o p r a c o w a n y i opatrzony przypisami. W całej pracy autorzy p o k a z u j ą źródła i opracowania o d n o s z ą c e się do P. M. Massoniusa i w s z e c h n i c y wileńskiej. Bogate przypisy są niewątpliwie walorem re-c e n z o w a n e j prare-cy. D a j ą b o w i e m pełniejszy ob-raz dziejów Uniwersytetu Wileńskiego XVIII/ XIX w. M o g ą też służyć j a k o przewodnik po li-teraturze przedmiotu. Autorzy pokazują bowiem nie tylko obfitą literaturę badaczy polskich, ale także litewskich.
Należy również zaznaczyć, że książka jest starannie wydana i w z b o g a c o n a w ilustra-cje. N a p o c z ą t k u o d n a j d u j e m y portret prof. P. M. Massoniusa oraz r e p r o d u k c j ę strony tytu-łowej pierwotnego wydania Dziejów Uniwer-sytetu Wileńskiego 1781 1832. Natomiast na koń-cu książki autorzy przedstawili portrety profe-sorów wileńskich pracujących w okresie 1781 — 1832. Poczet o t w i e r a j ą kolejni rektorzy (Mar-cin Poczobut-Odlanicki, Hieronim Stroynow-ski, Jan Sniadecki, Szymon MalewStroynow-ski, Józef Twardowski, Wacław Pelikan, Mikołaj Mianow-ski), z a m y k a j ą zaś profesorowie nauk przyrod-niczych, ścisłych, humanistycznych i medycyny (Ludwik Bojanus, Alojzy Capelli, Ignacy Dani-łowicz, Józef Frank, Stanisław Bonifacy Jun-dziłl, Jan Niszkowski, Piotr Sławiński, Jędrzej Śniadecki i Tomasz Życki). Ułatwieniem dla czytelnika jest także indeks nazwisk (135-146).
W recenzowanej publikacji autorzy nie uniknęli j e d n a k kilku błędów literowych, m.in.: s. 104. 108, 110, 111, 120. N i e m a j ą one j e d n a k w p ł y w u na wartość merytoryczną publikacji.
Poszukiwanie tradycji Uniwersytetu Mi-kołaja Kopernika, p r z e j a w i a j ą c e się w w y d a n i u n o w e j serii przez B i b l i o t e k ę U n i w e r s y t e c k ą w Toruniu, należy uznać za c e n n ą i n i c j a t y w ą i wyrazić nadzieję, że w niedługim czasie będą u k a z y w a ł y się kolejne tomy.
