1
.SPIS ZAWARTOŚCI
TECZKI ...
I ./l. R elacja ( o 3
I./2. D okum enty ( sensu stricto) dotyczące relatora k b <5, / l ~ * ł
“I./3. Inne m ateriały dokum entacyjne dotyczące r e l a t o r a --- -
"II. M ateriały uzupełniające relację k . A , s , A ~ L
III./I. M ateriały dotyczące ro d zin y relato ra > : ^ ^
III./2 . M ateriały dotyczące ogólnie ok resu sprzed 1939 r. •— -
1II./3. M ateriały dotyczące ogólnie ok resu okupacji ( 1939-1945) ---
III./4. M ateriały dotyczące ogólnie o k resu po 1945 ——
III./5. Inne ----
IV. K orespondencja
V. N azw isk ow e karty inform acyjne ^ Y
V I Fotografie 0^0.ajOJj a fiyC/Wio Q ^ { A
2
3
4
5
6
7
8
9
Zarębski Jerzy, ps. nieznany (1922-1943)
członek ekspozytury „Zachód” wywiadu Związku Jaszczurczego we Włocławku
Urodzony 26 w rześnia 1922 r. we W łocławku. Był synem Jana, chorążego w służbie czynnej 14 pp. w tym m ieście, kawalera K rzyża V irtuti M ilitari nr 2376 i Zofii z domu M arynowicz. U czył się w latach 1929-1934 w G im nazjum im. ks. Jana Długosza. Po ukończeniu w nim szkoły powszechnej przeniósł się do Państwowego Gimnazjum Ziem i Kujawskiej we W łocławku, w którym , dzięki odznaczeniom ojca, m iał zapew nioną bezpłatną naukę. Do w ybuchu w ojny w 1939 r. ukończył cztery klasy. Zarówno w „D ługoszu”, ja k i w GZK aktywnie działał w harcerstwie. W tym czasie jego rodzina m ieszkała przy ul. Litewskiej 12.
W okresie kam panii wrześniowej należał do H arcerskiego Pogotowia Wojennego, którego kom endantem w mieście był phm. Teofil W oźnicki, ale jego działalność z tego okresu je st praktycznie nieznana. Po zajęciu m iasta przez N iem ców 14 IX 1939 r. rodzina została wysiedlona z zajm ow anego m ieszkania i zam ieszkała przy ul. Biskupiej 11 m. 5. J. Zarębski od końca w rześnia pracow ał u swojego wujka Stanisława M arynow icza (byłego wojskowego), który m iał zezw olenie na dwa konie i platformy do przew ozu tow arów i węgla. W ten sposób zarabiał na utrzymanie rodziny. Po skonfiskow aniu przez N iem ców koni i platform przy pom ocy znajomości ojca w środowisku volksdeutschów , został zatrudniony jak o goniec w niemieckiej administracji miejskiej (Stadtverwaltung) W łocław ka w dziale policyjnym (referat meldunkowy - ewidencji ludności) jako goniec. Pracow ał w nim do aresztow ania w maju 1942 r.
Z konspiracją zetknął się ju ż w 1940 r. Był w latach 1940-1942 niezaprzysiężonym łącznikiem ojca, kom endanta w łocław skiego rejonu Bojowej Organizacji Ludow ej, do innych członków kom endy rejonu w m ieście, ze środowiska byłych podoficerów 14 pp.
W styczniu 1942 r. został zaprzysiężony do placów ki W łocław ek Ekspozytury
„Zachód” w ywiadu Zw iązku Jaszczurczego przez Janusza K oniecznego. Została ona zorganizowana przez J. Koniecznego i jego kuzyna Edm unda Stanisława Koniecznego, ps. „Edi”, „Edw ard”, „Erwin”, „A lbrecht”, „M aksio” . Kierownikiem
10
% l $
wywiadu Związku Jaszczurczego we W łocławku był Andrzej Reksiński (przed w ojną uczeń prywatnego Gim nazjum Tow arzystwa Salezjanów w A leksandrow ie Kuj.), z którym J. Zarębski zaprzyjaźnił się w początkach okupacji. D o jeg o zadań należało zbieranie informacji w ojskow ych, głownie o jednostkach stacjonujących w mieście, o Niemcach osiedlających się na stałe we W łocławku, nastrojach wśród ludności, przemyśle pracującym na potrzeby wojenne. M eldunki w yw iadow cze przekazyw ał A.
Reksińskiemu, a ten bezpośrednio przyjeżdżającem u do W łocław ka J. Koniecznem u lub przez łącznika N N szefowi Ekspozytury „Zachód” O ddziału II Z.J. w Gdyni Stefanowi Henselowi, ps. „Gustaw II” .
W wyniku rozpracow ania przez gestapo struktur w yw iadu Z.J. w okręgu pomorskim został aresztow any w dniu 11 V 1942 r. Po w stępnym przesłuchaniu we W łocławku 19 V 1942 r. przew ieziono go do Berlina. Osadzono Zarębskiego w więzieniu w M oabicie w raz ze wcześniej aresztow anym i kolegam i z placówki włocławskiej: A. Reksińskim (9 IV), f^/D obrynieckim , Bernardem i W łodzim ierzem Hofmańskimi (16 IV), Janem D uszyńskim - aresztow anym w spólnie z J. Koniecznym i osobą N N na dworcu Aleksandrow ie Kuj. (18 IV). Otrzym ał num er w ięzienny 1469.
Sadzony był przed W ojskow ym Sądem W ojennym Rzeszy (Reichskriegsgericht) 30 X 1942 r., który w ydał w yrok śmierci na niego i jego czterech kolegów: Reksińskiego, Duszyńskiego, B. Hofm ańskiego i Dobrynickiego. W początkach listopada ojciec dotarł do Berlina i uzyskał w idzenie z synem. To w idzenie w liście do rodziny z 24 XI 1942 r. tak opisał J. Zarębski: „Ja z Tatusiem nie m ogłem rozm aw iać, bo pomimo tego, że pozornie byłem tak spokojny, to wewnątrz... A ch K ochani M oi, co mnie kosztowało to parę m inut rozmowy. Czy rozm owy? W łaściw ie było to wzajem ne patrzenie na siebie...” .
N a rozprawie apelacyjnej 16 XII 1942 r. w yrok podtrzym ano. 3 I 1943 r. J.
Zarębski został przeniesiony do więzienia w Brandenburgu, gdzie 9 stycznia został stracony przez ścięcie na gilotynie.
W działalność konspiracyjną w szeregach BO L i A K obok Z, Zarębskiego i jego ojca zaangażow ana była rów nież siostra A nna Zarębska, z m ęża Świątkiewicz.
11
M atka Jerzego Zarębskiego w 1947 r. poprzez M iędzynarodow y Czerwony Krzyż sprowadziła urnę z procham i syna do W łocławka. W e w rześniu 1947 r. odbył się jego uroczysty pogrzeb na cm entarzu włocławskim.
Źródła:
AP AK, Insp. Wł., t. osob.: Duszyński J., Zarębski J. - relacje; tamże, Spuścizna J. Duszyńskiego, s.
25, 29; Archiwum Sądu Grodzkiego W łocławek „O uznanie za zmarłego”, sygn. 58/47; Spychalska S., Świątkiewicz W., Wypijewski J. - relacje (w zbiorach autora); Chrzanowski B., Związek Jaszczurczy i Narodowe Siły Zbrojne na Pomorzu 1939-1947, Toruń 1997, s. 45, 47, 54-57; tenże, Konieczny Edmund Stanisław, [w:] SBKP, cz. 3, pod red. A. Zakrzewskiej i E. Zawackiej, Toruń 1997, s. 89-90;
tenże, Hensel Stefan, [w:] SBKP, cz. 2, pod red. E. Zawackiej, Toruń 1996, s. 77-78; Wypijewski J., Wspomnienia 1939-1945, W łocławek 1999, s. 26-28; Szkoła im. ks. Jan Długosza oraz dzieje je j uczniów i profesorów w łatach 1939-1994, pod red. J. Odrowąża-Pieniążka, W arszawa 1996, cz. 1, s.
228-229.
B. Ziółkowski
12
13
14
15
16
17
18
WSPOMNIENIE O JURKU ZARĘBSKIM UCZNIU GIMNAZJUM IM. KS. J. DŁUGOSZA W LATACH 1929 -1934, ZAMORDOWANYM W
NIEMCZECH W 1942 ROKU
Jerzy Zarębski, ur. 26 .09.1922 r. był uczniem S zkoły P ow szechnej i G im n a zjum D ługosza przez 5 lat, w latach szko ln ych 1929/1930 do 1933/1934. Jego ojciec był chorążym 14 pułku piechoty, ka w alerem K rzyża Virtuti M ilitari i Krzyża W alecznych. Jurek p rze n ió sł się do Państw ow ego G im nazjum im.
Ziem i Kujaw skiej, gdyż dzięki o d zn a cze n io m ojca m iał tam za pew n ioną be z
pła tną naukę.
U D ługosza Ju re k od zna czał się in te lig e n cją i bystrością. Był św ietnym ko
leg ą i przyjacielem , zaliczał się do czo łów ki ów czesnej szkoły.
Pan profesor E ugeniusz Zelenay, ó w cze s n y w ychow aw ca i opiekun klasy do ce n ia ł te cechy. P oniew aż był je d n o c z e ś n ie zapalonym propagatorem idei harcerskich, prof. Zelenay o p ie ko w a ł się Z astępem ‘Z u chów ’, tj. harcerzy w stępn ego stopnia, którzy aspirow ali do na leżenia do ha rcerstw a drużynow ego, d o jrzałych adeptów tej w sp a n ia łe j organizacji. W yróżniające go się i gorliw ego Zucha, Ju rka Z arębskiego , prof. Z elenay w yznaczył na sta n o w isko zastępow ego zu chów na jm łod sze go zastępu D rużyny H arcerskiej.
Po przejściu Ju rka do G ZK nadal u trzym y w a liśm y z nim ko leżeńskie i p rzy
ja cie lskie stosunki. O statni raz w id zie liśm y się w październiku 1939 roku, k ie dy to pow oził cię żką platform ą za p rzę g n ię tą w parę m asyw nych perszeronów . Z a ra b ia ł w ten sposób na utrzym anie rodziny. Po skonfiskow aniu przez N ie m ców koni i platform , które były w ła sn o ś cią je g o ojca, Ju re k rozpoczął pracę u rzędn iczą w niem ieckiej firm ie we W ło cła w ku , który nazyw ano ju ż w ó w cza s Leslau.
N iespodziew anie 11 m aja 1942 roku J u rk a w ra z z pięciom a kolegam i a re sz
to w a ło G estapo. W ystarczyło, że był P olakiem . Nie w iadom o, jakie za rzuty po staw iono im w chw ili aresztow ania. C a ła po lska m łodzież była w ó w cza s w w ię kszym lub m niejszym stopniu n a ra żo n a na szykan y hitlerow ców bez o kreślo neg o pow odu. Nie w iadom o rów nież, czy Ju re k należał do organizacji po dzie m ne j. S ądzą c po je g o gorącym p a trio tyzm ie , pew nie tak.
Ju ż 19 m aja 1942 roku przew ieziono ich do B erlina i osadzono w słynnym w ię zien iu w M oabicie. 30 października 1942 r. W o jskow y Sąd W ojenny w B er
linie w yd ał w yro k śm ierci na Jurka i je g o czterech kolegów : R eksińskiego, D u
szyńskiego, D o bryniew skiego i B ernarda H o fm a ń skie g o . S zósty o skarżo ny W ojciech H ofm ański, brat Bernarda, zo sta ł ska za n y na 3 lata w ięzienia. S ka
za no ich za szp ie g o stw o i w rogie dzia ła n ie p rze ciw III Rzeszy. 16 gru dnia Jerzy Rojszyk - uczeń I klasy w 1939 roku, eksternista
1942 r. na p o w tó rn e j ro zpraw ie w yro k za tw ierd zon o. 3 stycznia 1943 roku z o stali przew ie zien i do B rande nbu rga, g d zie w yro k w ykona no p rz e z ś c ię c ie to porem .
Tak d o pełn ił się los 2 0 -le tn ie g o Ju rka Z arębskiego.
W 1947 roku M ię d zyn a ro d o w y C zerw ony K rzyż p o w ia d o m ił M a tkę Ju rka o od nale zien iu urny z Je g o procham i. Urnę tę M atka Ju rka sp ro w a d z iła do
W ł o c ł a w k a i w e w rze śn iu 1947 roku o d był się uro czysty p o g rze b z lic z n ą a- systą księży i m ło d zie ży szkolne j oraz kolegów i przyjaciół. B rałem u d z ia ł w tej sm utnej uroczystości.
Postać Jurka Z a rę b s k ie g o p o została w naszej pa m ięci ja k o o b ra z p ro m ie n nego, pełnego ż y c ia i rad ości, p rzedsiębio rczeg o harcerza, w s p a n ia łe g o ko legi
D l u g o s z a k a , b o h a te ra nie za uw ażone go i nie u czczo neg o ża dnym o d z n a c z e niem za m ęstw o i odw ag ę, który zło żył n a jw yższą ofiarę za w o ln ą P o lskę , j a k ą
^ C z e ś ć ^ e ^ p a m i ę c i ! M s
19
Zarębski Jerzy (1922-1943), członek wywiadu Ekspozytury „Zachód” Organizacji Wojskowej //
Związek Jaszczurczy (OW ZJ) we Włocławku.
Urodzony 26 IX 1922 we W łocławku; syn Jana i Zofii Marynowicz. Jan Zarębski, chor.
w służbie czynnej 14 pp we W łocławku, był kawalerem Krzyża Virtuti Militari. J.Z. w latach 1929-1934 uczył się w Gimnazjum im. ks. J.
Długosza we Włocławku, gdzie ukończył szkołę powszechną. Potem kontynuował naukę w Gim nazjum Ziemi Kujawskiej we W łocław ku, w którym m iał zapew nioną bezpłatną naukę dzięki odznaczeniom ojca. A ktyw nie działał w harcerstwie. Do wybuchu II w ojny światowej
194 & -({
ukończył cztery klasy. W tym czasie jego rodzina m ieszkała przy ul. Litew
skiej 12.
W wrześniu 1939 był zaangażowany w Pogotowiu W ojennym Harcerzy we Włocławku pod kmdą. phm. Teofila Woźnickiego. Po zajęciu Włocławka przez Niemców rodzina została wysiedlona na ul. Biskupią 11 m. 5. Od końca wrze
śnia 1939 pracował w zakładzie przewożącym towary i węgiel (Stanisława Ma- rynowicza - wujka), potem jako goniec w niemieckiej administracji miejskiej (Stadtverwaltung) Włocławka w dziale policyjnym (referat meldunkowy - ewi
dencja ludności). W latach 1940-1942 był niezaprzysiężonym łącznikiem Jana Zarębskiego (ojca), kmdt. włocławskiego rejonu BOL. Utrzymywał łączność z członkami kmdy rejonu ze środowiska byłych podofic. 14 pp. W styczniu 1942 został zaprzysiężony przez Janusza Koniecznego do placówki włocławskiej Ekspozytury „Zachód” ZJ. Otrzymał zadanie prowadzenia wywiadu o jednost
kach stacjonujących w mieście, Niemcach osiedlających się na stałe we W ło
cławku, przemyśle pracującym dla potrzeb wojska, nastrojach ludności. M el
dunki przekazywał Andrzejowi Reksińskiemu, kierownikowi wywiadu ZJ we Włocławku. Odbierał je przyjeżdżający do Włocławka J. Konieczny lub łącznik (NN), a przekazywane były do Gdyni szefowi Ekspozytury „Zachód” Oddz. II ZJ Stefanowi Henslowi ps. „Gustaw II”. Został aresztowany 11 V 1942 w wyni
ku rozpracowania przez gestapo struktur wywiadu ZJ w Okr. Pomorskim. Po wstępnym przesłuchaniu we W łocławku 19 V 1942 przewieziono go do Berlina i osadzono we więzieniu w Moabicie z wcześniej aresztowanymi we W łocław
ku: A. Reksińskim (9 IV), Ryszardem Dobrynieckim, Bernardem i W łodzimie
rzem Hofmańskimi (16 IV), Janem Duszyńskim, aresztowanym razem z J. Ko
niecznym i NN na dworcu kolejowym w Aleksandrowie Kuj. (18 IV). Otrzymał nr więzienny 1469. Wojskowy Sąd Wojenny Rzeszy (Reichskriegsgericht) 30 X 1942 skazał J.Z. na karę śmierci. Wyroki śmierci otrzymali też: Reksiński, Du
szyński, B. Hofmański i Dobryniecki. N a rozprawie apelacyjnej 16 XII 1942 wyrok podtrzymano. Dnia 3 I 1943 przeniesiony do więzienia w Brandenburgu, został zgilotynowany 9 I 1943.
Zofia Zarębska (matka) w 1947 przez M iędzynarodowy Czerwony Krzyż sprowadziła urnę z prochami J. Zarębskiego do Włocławka. We wrześniu 1947 na cmentarzu włocławskim odbył się uroczysty pogrzeb.
W działalność konspiracyjną BOL-AK zaangażowani byli Jan Zarębski ps.
„Stanisław” (ojciec), Anna Zarębska ps. „Krystyna” zam. Swiątkiewicz (siostra).
APAK, T.: Duszyński J., Zarębski J.; ASRWł., Akta Sądu Grodzkiego Włocławek o uznanie za zmarłego, sygn. 58/47; Zbiory autora - relacje: Spychalska S., Swiąt
kiewicz W., Wypijewski J.; C h r z a n o w s k i B., Związek Jaszczurczy..., s. 45, 47, 54-57; Sł. konsp. pom..., cz. 2, s. 77-78; cz. 3, s. 89-90; Szkoła im. ks. Jana Długosza oraz dzieje je j uczniów i profesorów w latach 1939—1994,pod red. J. Od- rowąża-Pieniążka, Warszawa 1996, cz. 1, s. 228-229; Wypijewski J., Wspomnienia 1939-1945,Włocławek 1999, s. 26-28.
B ogdan Z iółkow ski
