"Dzieje bartnictwa w Puszczy Świętokrzyskiej w zarysie", Stanisław Barański, Kielce 1979 : [recenzja]

Zenon Guldon

"Dzieje bartnictwa w Puszczy

Świętokrzyskiej w zarysie", Stanisław

Barański, Kielce 1979 : [recenzja]

Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 14, 373-374

STANISŁAW BARAŃSKI: DZIEJE BARTNICTWA W PUSZCZY ŚWIĘTO­ KRZYSKIEJ W ZARYSIE, K ielce 1979

[1983], ss. 94, 2 nlb., 2 mapy. Aż do X IX w. bartnictwo stanowiło niezm iernie w ażny dział gospodarstwa w iejskiego, dostarczając miodu, który odgryw ał podstawową rolę w słodzeniu potraw i przetwórstwie spożywczym. Dopiero w XVIII w. poważnym konku­ rentem stał się im portowany cukier trzcinowy. Miód pitny b y ł cenionym n a­ pojem alkoholowym , stopniow o w yp ie­ ranym przez w in a i wódkę. Bartnicy dostarczali także wosku, z którego pro­ dukowano św iece. Stąd też warto zw ró­ cić uw agę na opublikowaną w końcu 1983 r. staraniem W ojewódzkiego Zwią­ zku Pszczelarzy w K ielcach pracę Sta­ nisław a Barańskiego, omawiającą dzieje bartnictw a w Puszczy Św iętokrzyskiej od czasów średniowiecza aż do X IX w., kiedy to w trosce o ochronę lasów zli­ kw idow ano ten dział gospodarki.

Na terenie Puszczy K ozienickiej w początkach XV I w . bartnictwem zajm o­ w ało się 221 osób zorganizowanych w 12 bractwach ob eln y ch 1. Poważną rolę odgrywało też bartnictw o w Puszczy Sandom ierskiej, gdzie n ie w ykształciły się jednak odrębne organizacje bartne. W 1611 r. w 18 w siach starostw a san ­ domierskiego było 318 bartników, co

1

stanow iło ponad 20% ogólnej liczby lud­ ności km iecej starostw a2. Autor oma­ w ianej pracy przedstaw ił z kolei roz­ wój bartnictw a na terenie Puszczy Św iętokrzyskiej, głów nie w dobrach b i­ skupstwa krakowskiego. Uwarunkowane to było stanem zachowania źródeł. D zię­ ki w cześniejszym badaniom L. Stęp­ kow skiego najlepiej znamy stan bart­ nictw a w kluczu iłżeckim tegoż biskup­ stw a 3. W 1629 r. utworzony został cech bartników kieleckich i daleszyckich. N iew iele w iem y o bartnictwie w do­ brach klasztoru wąchockiego w dobie nowożytnej. Autor pominął jednak w aż­ ną inform ację o istnieniu już w 1610 r. cechu bartników w W ąchocku4. W klu­ czu piórkowskim biskupstw a w łocław ­ skiego, obejmującym tereny w okół Ła­ gowa, już w końcu XVI w. istniało za­ ledw ie 6 barci na gruntach w si Zbe- lutka <s. 24). Inwentarz z 1760 r. nie po­ daje już żadnych informacji o bartnic­ tw ie, co w iąże się zapewne ze znacz­ nym w yniszczeniem lasów. W inw enta­ rzu tym czytam y bowiem:

* J . M u s z y ń s k a , Gospodarstwo w iejskie w starostwie sandom ierskim w latach 1510—1663,

K i e l c e 1980, m a s z y n o p i s r o z p r a w y d o k t o r s k i e j w B i b l i o t e c e G ł ó w n e j W y ż s z e j S z k o ł y P e d a ­ g o g i c z n e j w O p o lu , s . 204— 208.

* L . S t ę p k o w s k i , Bartnictwo i znamiona bartne w kluczu iłżeckim w połowie XVII w ieku [w : ] Studia z dziejów K ielecczyzny X V —X V III w., K i e l c e 1982, s . 35—73, i w n i e c o z m i e n i o n e j w e r s j i [ w : ] „ R o c z n ik M u z e u m R a ­ d o m s k i e g o 1978” , R a d o m 1979 [1982], s . 33—64.

* A . B a s t r z y k o w s k i , Dzieje kościoła fa r­ nego Św. Elżbiety w W ąchocku, „ K r o n i k a D i e c e z j i S a n d o m i e r s k i e j ” , R . 43, 1950, s. 78.

374 R ecenzje i om ów ien ia L a s y d o ś ć s ą o b s z e r n e , o s o b l i w i e z a W s z a - c h o w e m i z a P i o t r o w e m , z g o d n e d o b u d o ­ w y , t e z a ś , k t ó r e b y ł y o d N i e s k u r z e w a k u O l s z o w n i c y i B a r a n o w u , p r z e z p o z w o l e n i e g a ­ j e n i a s i ę i d o O p a t o w a p r z e z l a t b l i s k o 50 w y w o ż e n i e l e d w o n i e z u p e ł n i e z n i s z c z o n e , t e ­ r a z t ę w y w ó z k ę i g a j s u r o w o z a k a z a n o , l e ś ­ n y c h d o p i l n o w a n i a u s t a n o w i o n o , a l e t e ż 1 p r o w e n t p r z e s z ł o z ł 300 u p a d ł

5

Brak danych o bartnictw ie w dobrach b enedyktynów św iętokrzyskich w dobie nowożytnej. Znacznie w ięcej w iem y na­ tom iast o stanie bartnictwa w królew - szczyznach, zw łaszcza w starostw ie chę­ cińskim . Można tu było jednak w ykorzy­ stać zachow any inwentarz tego staro­ stw a z 1746 r.®

Pow ażne ilości miodu i w osku z te ­ renu Puszczy Św iętokrzyskiej trafiały na rynek krakowski. Autor oparł się tu przede w szystkim na pracach J. Ma­ łeckiego i M. K ulczykow skiego doty­ czących XVI i drugiej połowy XVIII w.7 N ieocenionym źródłem do przedstawienia roli poszczególnych m iast w handlu m io­ dem i w oskiem są rejestry sandom ier­ skich komór celnych z lat 1763—1766, szczęśliw ie zachow ane w Archiwum G łównym Akt D aw nych w Warszawie. Przedstawim y poniżej nie tylko dane dla m iast z terenów Puszczy Św ięto­ krzyskiej, lecz całej lewobrzeżnej części dawnego w ojew ództw a sandomierskiego. W handlu miodem przaśnym najw iększą rolę odgrywał Pińczów. Kupcy żydowscy z tego m iasta przew ieźli 59 beczek mio­ du przez komorę celną w Zawichoście w 1766 r., 12 beczek (w tym 4 większe) przez komorę w Sandomierzu w tym sam ym roku, 7 beczek przez komorę w Opocznie i 6 beczek przez komorę w

5

Inw entarz dóbr biskupstwa włocławskiego z z 1760 r., s y g n . 161.

• W o j e w ó d z k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e w K r a k o w i e , A r c h i w u m S a n g u s z k ó w , s y g n . 577.

7

Przedborzu w 1764 r. oraz jedną beczkę przez komorę w Opatowie w 1765 r. Na drugim m iejscu w ym ienić należy kup­ ców przysuskich, którzy w 1764 r. przez kom orę w Opocznie przew ieźli 43 becz­ ki miodu dla odbiorców zagranicznych, a w ięc zapewne śląskich. Znacznie już m niejszą rolę odgryw ały takie miasta, jak: K ońskie (4 beczki w 1766 r.), Ko­ zienice (2 beczki w 1766 r.), Opoczno (12 beczek w 1764 r.), Radoszyce (2 becz­ k i w 1764 r.) i Sandomierz (21,5 beczki

w 1766 r.).

W handlu w oskiem najw iększą rolę odgryw ał Tarłów (620 kam ieni w 1764 r.), Opatów 1(180 kam ieni w 1764 r. i 22 ka­ m ienie w 1765 r.), Przysucha (98 kam ie­ ni w 1764 r.), Szydłow iec (62 kam ienie w 1764 r.) i O strowiec <5 kam ieni w 11764 r., 15 w 1765 r. i 1 w 1766 r.). Po­ nadto handlem w oskiem zajm owali się m ieszczanie z Kozienic, Nowego Miasta Korczyna, Połańca, Sandomierza i Sta­ szowa. Jest rzeczą charakterystyczną, że wosk praw ie w całości był przewożony na Ś lą s k 8. Warto też podkreślić, że w handlu miodem i w oskiem na terenie wojew ództw a sandom ierskiego stosunko­ wo m ałą rolę odgryw ały m iasta stano­ w iące ośrodki dóbr położonych na tere­ nie Puszczy Świętokrzyskiej. Świadczy to nie najlepiej o stanie bartnictw a w Puszczy Świętokrzyskiej w połowie XVIII w.

Mimo w ysuniętych zastrzeżeń stw ier­ dzić można, że om awiana praca stanow i istotny krok na drodze poznania roz­ w oju bartnictw a w regionie św iętokrzy­ skim w dobie feudalnej. N ie bez zna­ czenia jest też fakt, że Autor jest z w y ­ kształcenia leśnikiem i om awiana praca pow stała na m arginesie jego zaintereso­ wań zaw odowych.

Zenon Guidon

* Z . G u id o n , L . S t ę p k o w s k i , Statystyka obrotów tow arow ych w świetle rejestrów sandom ierskich kom ór celnych 1763—1766 ( w d r u k u ) .