Miroslav Červenka,Zdzisława
Kopczyńska,Lucylla
Pszczołowska,Kvĕta
Sgallová,Atanas Sławow
Słowiańska metryka porównawcza :
słownik rytmiczny
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 64/2, 213-233
1973
Z A G A D N I E N I A J Ę Z Y K A A R T Y S T Y C Z N E G O
P a m iętn ik L iterack i LXIV, 1973, z. 2
M IR OSLAV C ER V EN K A (Praha), ZD ZISŁA W A K O PC Z Y Ń SK A (W arszaw a), LUC Y LLA PSZCZO ŁO W SK A (W arszaw a), K V Ë TA SG A L L O V À (Praha), A T A N A S SŁAW O W (Sofia)
SŁOW IAŃSKA M ETRYKA PORÓW NAW CZA
SŁ O W N IK R YTM ICZNY
Uwagi wstępne
Za słow nik ry tm iczny w ypow iedzi językow ej uw ażam y in w e n ta rz określonych klas zestrojów akcentow ych (taktów ) i określonych klas w y razów (słowoform) tej w ypow iedzi. K lasam i n azy w am y poszczególne roz
piętości sylabiczne zestrojów i w yrazów ; w ich ram ach sta ra m y się od
różniać odm iany określone poprzez budow ę ak cen to w ą zestrojów i w y ra zów o raz od m ian y zestrojó w w yn ik ające z fa k tu ew entualn ego obejm o
w a n ia przez zestrój w ięcej n iż jednego w y razu .
P rzed staw io n y niżej opis słow nika rytm icznego prozy i w iersza s ta now i re z u lta t prow adzonych od k ilk u la t b a d a ń n a d porów naw czą m e
try k ą słow iańską 1. W yniki analiz osiągnięto dotychczas w zakresie p rozy i w iersza bułgarskiego, czeskiego i polskiego, p race n ad innym i w e rsy fi
k acjam i słow iańskim i nie doszły jeszcze do stad iu m pozw alającego n a sform u łow an ie w niosków porów naw czych. M ateriał, k tó ry m obecnie roz
porządzam y, je s t ju ż je d n a k rep re z en ta cją trzech języków słow iańskich o trz e ch odm ien n y ch ty p a c h akcentow ych.
O pracow anie słow nika rytm iczn ego p rozy i w iersza je st pierw szym etapem bad ań n ad językow ą o rg an izacją form w ierszow ych — b ad ań
1 O to n a jw a żn iejsze z p u b lik o w a n y ch dotąd prac za w iera ją cy ch fragm en taryczn e w y n ik i badań : Z. K o p c z y ń s k a , L. P s z c z o ł o w s k a , Z za g a d n ie ń s tr u k tu r y j ę z y k o w e j p o ls k ie g o sy la b o w c a . „ P a m iętn ik L itera c k i” 1968, z. 2. — M. C e r v e n k a , K. S g a l l o v â , D istrib u é e m lu v n ic h ta k tû v e v e rê i a v p ro zę. W zbiorze: C e sk o - s lo v e n s k é p fe d n a è k y p ro V I. M e zin â ro d n i s je z d s la v istû . P rah a 1968. — Z. K o p c z y ń s k a , L. P s z c z o ł o w s k a , J ę z y k o w e w a r u n k i o rg a n iza c ji p o lsk ie g o o śm io - z g lo sk o w c a . W zbiorze: M e tr y k a sło w ia ń sk a . W rocław 1971. — M. C e r v e n k a , O sm isla b icn â fa d a v e v e r ś i a v p ró ze. W : j w. — Z. K o p c z y ń s k a , L. P s z c z o ł o w s k a , S ło w n ik r y tm ic z n y p r o z y p o ls k ie j i w ie r s z a p o lsk ieg o . W zbiorze: S e m io ty k a a s tr u k tu r a te k s tu . W rocław 1973. — K . S g a l l o v â , P o s ta v e n i m o n o s y la b v c e sk e m s y la b o tó n ic k e m v e rś i. W : jw.
stanow iących podstaw ę porów naw czej c h a ra k te ry sty k i w ersy fik acji sło
w iańskich. Tego ty p u badania, w k tó ry ch porów nuje się relacje istniejące m iędzy w ierszem a prozą, prow adzone są po raz pierw szy; w dotychcza
sow ych porów naniach bezpośrednio zestaw iano w iersz z w ierszem . W naszych an alizach proza tra k to w a n a je s t jako tło ogólnojęzykow e dla w iersza, a w ięc jak o org an izacja językow a pozbaw iona szczególniej
szych rygorów , ch a ra k te ry sty c z n y c h dla u k ształto w an ia w ierszow ego. W y
b raliśm y przy ty m do b ad ań prozę literacką, aby usu nąć w sto p n iu m a
ksym aln ym w szelkie różnice nie zw iązane bezpośrednio z w ierszow ą o r
ganizacją w ypow iedzi. Z dajem y sobie spraw ę, że proza litera c k a posiada tak że pew ne znam iona organizacji rytm icznej, ale żadna w ypow iedź nie je s t takich cech pozbaw iona.
Poszczególne jed n o stk i słow nika rytm icznego w y różniam y w oparciu o n astępu jące zasady: 1) jako osobny zestrój akcento w y tra k tu je m y a) każdy w y raz polisylabiczny, w y stępu jący w otoczeniu innych w yrazów ortotonicznych, b) każdy w y raz pełnoznaczny m onosylabiczny, c) w y raz pełnoznaczny z en k lity k ą (enklitykam i) jednosylabow ą lu b /i z pro k lity k ą (proklitykam i) jednosylabow ą, d) sekw encje 1-sylabow ych w yrazów nie- pełnoznacznych; 2) za osobny w y raz u zn ajem y sekw encję lite r (przy p rzy jęciu głów nych reg u ł ówczesnej pisowni), w yodręb nioną z ob u stro n odstępem graficznym ; w zw iązku z ty m za osobny w y ra z uw ażam y p a r
ty k u łę „n ie” stojącą przed czasow nikiem . P rz y jm u ją c sylabę za m iarę rozpiętości w ym ienionych jed n o stek rytm icznych w yłączyliśm y z zakresu naszych obserw acji w yrazy 0-sylabowe.
W yróżnianie i k lasy fik acja jed n o stek ry tm iczn y ch są ta k ie same w w ierszu ja k w prozie — całkow icie niezależne od w zorca i toku r y t
m icznego w iersza.
M ateriałem analiz je s t w iersz i proza d rugiej połow y X IX w ieku.
W y brano te n okres, z jed n ej strony, ze w zględu na m ożliwości porów nań m iędzy w ersy fik acjam i słow iańskim i, z dru g iej — z uw agi na dom inację jeszcze w ty m czasie we w szystkich lite ra tu ra c h słow iańskich w iersza regularnego, k tó ry dla pierw szych porów n ań je st oczywiście najbardziej dogodny.
Do b ad ań w y b ra n o prozę litera c k ą o raz w iersz n ajw y b itn iejszy ch tw órców epoki. F orm y w ierszow e w ytyp o w an o przede w szystkim z p u n k tu w idzenia ich roli w w ersy fik acji narodow ej o raz — bez w zględu ju ż n a ich popularność — takie, k tó re w y stę p u ją w różnych w ersyfikacjach słow iańskich.
W dalszym ciągu tej p racy p rzedstaw im y kolejno — w ram ach każdej w ersy fik acji narodow ej — sto su n ek słow nika rytm iczn eg o w iersza do słow nika rytm icznego prozy, a n astępn ie zajm iem y się p orów naniem w y n ików tych zestaw ień.
Wiersz bułgarski
I. M ateriał
1. W ybrane ty p y w iersza: 8-zgłoskowiec w 4 postaciach — 5 + 3, 4 + 4, (oba rozm iary w ystęp ujące w poezji ludowej), 8-zgłoskowiec trocheiczny i 8-zgłoskowiec jam biczny. P o 1000 w ersów z każdego rozm iaru z drugiej połowy X IX w ieku.
2. Proza: a) in continuo — z 1 u tw o ru (Karawełow), 4000 w yrazów ; b) w odcinkach 8-sylabow ych nie dzielonych, 8-sylabow ych z działem 5 + 3, 8-sylabow ych z działem 4 + 4 — dla każdej form y po 1000 odcinków.
II. Słow nik ry tm iczn y prozy (tab. 1) 1. Z estroje akcentow e
W prozie in continuo n ajw yższy jest udział zestrojów 2- i 3-sylabo- w ych (łącznie ok. 60%), w n astęp n ej kolejności — zestrojów 4-sylabow ych (18%), znacznie ju ż niższe u działy — 5-sylabow ych (9%) i 1-sylabow ych.
Z estroje dłuższe od 5-sylabow ych są bardzo rzad kie (4%).
P orów nanie słow nika zestro jów prozy ciągłej ze słow nikiem zestrojów z odcinków prozaicznych różnej bu dow y d aje następ ujące w y n ik i: n a j
bliższy prozie je st słow nik ry tm iczn y sporządzony n a podstaw ie odcin
ków 8-sylabow ych w e w n ętrzn ie n ie dzielonych. Oba pozostałe zbiory ze
strojów (w ystępujących w odcinkach 8-sylabow ych dzielonych 5 + 3 i w odcinkach o podzielności 4 + 4) różnią się znacznie od zbioru zestro
jów prozy ciągłej. Różnią się też one m iędzy sobą. N ajw ażniejsze różnice dotyczą udziału zestrojów 4-sylabow ych. Prozaiczne odcinki 8-sylabow e 5 + 3 cechuje znacznie w iększy udział zestrojów 3-sylabow ych, znacznie też kurczy się tu udział zestro jó w 4-sylabow ych. O dw rotnie je s t w p ro zaicznych odcinkach 4 + 4: o w iele więcej — w porów naniu z prozą ciągłą, a zwłaszcza z prozą odcinków 5 + 3 — pojaw ia się tu zestrojów 4-syläbo- wych, m niej z kolei zestro jó w 3-sylabow ych. Różnice te w oczyw isty spo
sób w y n ik ają z m iejsca podzielności w ew n ętrzn ej: w odcinku 5 + 3, zgod
nie z oczekiwaniem , n a d rz ę d n ą rolę odgryw ać będzie jedno stk a 3-sylabowa, w odcinku 4 + 4 — jed n o stk a 4-sylabow a.
2. W yrazy (tab. 2)
P odstaw ow y trzo n stan ow ią w obu ty p ach prozy w y razy 1-, 2- i 3-sy- labow e (ok. 90%). Zdecydow anie pierw sze m iejsce p rzy p ad a przy ty m w yrazom 1-sylabow ym . N iski je st udział w yrazów 4-sylabow ych, m arg i
nes stano w ią w y razy dłuższe od 4-sylabow ych.
P orów nanie prozy ciągłej z prozą odcinków pod w zględem liczby w y razów o różnej rozpiętości nie przynosi już ta k ostry ch różnic ja k w w y p adk u zestrojów akcentow ych. N ajbardziej isto tne zróżnicow ania w y stę
p u ją w grupie w yrazów 4-sylabow ych. P re fe ru je tę rozpiętość w y ra z u proza odcinków 4 + 4, stosunkow o skrom nie reprezento w ane są one w od cinkach 5 + 3.
3. B udow a jedn o stek
W języ k u bu łg arsk im ze w zględu n a ruchom ość a k cen tu istn ie ją różne odm iany jed n o stek słow nika rytm iczn eg o tej samej rozpiętości sylabicz- nej. Zróżnicow anie to uw idaczniają tab. 3— 6.
Oprócz zróżnicow ania dotyczącego postaci akcentow ej zestro je m ają różną budow ę z uw agi n a ich e w en tu aln e w yp ełn ienie jed n o stk am i m n ie j
szymi, tj. w yrazam i. Tabele w y k azu ją w ty m zakresie dw a głów ne ty p y zestrojów każdej rozpiętości i postaci akcen to w ej: zestro je ró w n e w y ra zom i zestro je złożone. N ależy tu odnotow ać praw idłow ość — oczekiw aną zresztą: im dłuższy zestrój akcentow y, ty m częściej w y stę p u je on w po
staci złożonej.
III. Słow nik rytm iczn y w iersza na tle słow nika prozy (tab. 1— 6) 1. W iersz 8-zgłoskowy trocheiczny
Najczęściej w y stę p u je w ty m ty p ie w iersza zestrój 2-sylabow y. W n a stępnej kolejności idą zestro je 3-, 4-, 1-sylabow e. W sto su n k u zarów no do p rozy ciągłej ja k i do prozaicznych odcinków 8-sylabow ych (nie dzie
lonych) zdecydow anie liczniej p o jaw iają się tu zestroje 2- i 1-sylabow e, m niej częste są n a to m ia st zestro je 3-sylabow e.
Pod w zględem u działu w yrazów o różnej rozpiętości w ty m ty p ie w iersza p a n u ją sto su n k i analogiczne ja k w prozie, z nieco zw iększonym udziałem w y razów 2-sylabow ych i niew ielkim obniżeniem fre k w e n c ji 3-sylabowców.
2. W iersz 8-zgłoskowy jam biczny
P rzew ażają tu zestroje 2- i 3-sylabow e, w n astęp n ej kolejności w y stę p u ją zestro je 1-sylabow e. Z estrojó w teg o ostatniego ty p u je s t w w ie r
szu d w u k ro tn ie w ięcej niż w prozie in continuo i n iem al trz y k ro tn ie w ięcej niż w 8-sylabow ym odcinku prozaicznym (nie dzielonym ). W po
ró w n an iu z prozą obu typv .V ulega znacznem u o b niżen iu fre k w e n c ja zestro jów 4-sylabow ych.
W om aw ianej odm ianie w iersza n ajliczniej p o jaw iają się w y razy 1- i 2-sylabow e. Tych o statn ich je s t w ięcej niż w prozie. N ato m iast w po
ró w n a n iu z prozą w y raźn ie m aleje u dział w y razów dłuższych, 3- i 4-sy- labow ych.
3. W iersz 8-zgłoskowy (5 + 3)
W iersz te n c h a ra k te ry z u je się b ard zo dużym udziałem zestrojów 3-sylabow ych. S tanow ią one nieco w ięcej niż 50°/o w szystkich zestrojów . W ty m punkcie istn ieje też n ajw ięk sza różnica w sto su n k u do p rozy
ciągłej, m niej w y ra z ista je st n ato m iast różnica m iędzy w ierszem a p ro zaicznym odcinkiem 5 + 3.
W om aw ianej odm ianie w iersza nielicznie rep rezen to w an e są zestroje 4-sylabow e; pod ty m w zględem różnice wobec prozy są rów nież duże.
Z upełnie sporadycznie w organizacji to k u w ierszow ego w y stę p u ją w y ra zy 4-sylabow e. W ięcej zaś niż w prozie jest w y razów 2-sylabow ych, n ie co liczniej też p o jaw iają się w y razy 3-sylabow e.
4. W iersz 8-zgłoskowy (4 + 4)
W ty m ty p ie w iersza zdecydow anie p refero w an e są zestro je 2- i 4-sy
labow e (razem 82'°/o). Z estro je innej rozpiętości, łącznie z 3-sylabow ym i, w y stę p u ją w ięc nielicznie. W zw iązku z ty m poza zestro jam i 1-sylabo
w ym i fre k w e n c ja w szy stk ich pozostałych ty pó w zestrojów różni w spo
sób isto tn y te n ty p w iersza zarów no od prozy ciągłej ja k i od prozaicz
nych odcinków 4 + 4. N ato m iast jeśli idzie o w yp ełn ien ie w iersza w y razam i różnej rozpiętości, n ie m a zasadniczych różnic w obec ukształto
w a n ia prozy.
5. W nioski
Różnice w u k ształto w an iu prozy i w iersza w y raźniej w y stę p u ją w aspekcie słow nika zestro jó w akcentow ych niż w zakresie słow nika w y razów . N ajbliższe słow nikow i p rozy pod w zględem w y p ełn ien ia zestro jam i akcentow anym i są fo rm aty sylabotoniczne : 8-zgłoskowiec jam biczny i 8- -zgłoskowiec trocheiczny. O w iele dalszy od prozy je s t w iersz średniów kow y 5 + 3, a zupełnie inaczej niż proza k ształtow any jest fo rm at 4 + 4.
O gólnie rzecz tra k tu ją c n ależy stw ierdzić, że w iersz w y b iera jednostk i słow nika rytm icznego krótsze niż proza. W rezu ltacie śred n ia rozpiętość sylabiczna zestro ju akcentow ego i śred n ia rozpiętość w yrazu są w w ie r
szu m niejsze niż w prozie (zob. tab . 1 i 2).
PROZA I WERSYFIKACJA BUŁGARSKA
Tabela 1. Z e s tr o je a k c e n to w e
Zestroje (w procentach) Średnia 1-syl. 2-syJ. 3-syl. 4-syl. 5-syl. 6-syI.
i dłuższe
długość (w syl.)
Proza in continue 7,8 29,3 31,8 18,1 9,0 4,0 3,05
w odcinkach:
8-sylabowych 5,5 32,1 32,1 19,7 8,6 2,3 2,99
8-syl. 5 + 3 12,3 27,8 40,9 10,5 8,4 0,1 2,75
8-syl. 4 + 4 8,8 32,3 18,0 33,7 6,0 1,2 2,98
Wiersz
8-zgł. troch. 13,9 38,4 23,8 19,4 4,2 0,3 2,63
8-zgł. jamb. 15,3 34,9 32,8 10,0 5,7 1,3 2,60
8-zgł. (5 + 3) 9,6 31,1 51,5 4,6 3,0 0,2 2,61
8-zgł. (4 + 4) 6,7 45,2 9,4 37,2 1,2 0,3 2,82
Wyrazy (w procentach) Średnia 1-syl. 2-syl. 3-syl. 4-syl. 5-syl. 6-syl.
i dłuższe
długoś«
(w syl.
Proza in continuo 38,3 29,0 22,8 7,3 2,0 0,8 2,10
w odcinkach:
8-sylabowych 36,0 28,5 22,4 9,6 3,1 0,4 2,16
8-syl. 5 + 3 42,3 28,4 24,3 2,4 2,6 — 1,95
8-syl. 4 + 4 44,2 27,3 17,0 11,5 - — 1,96
Wiersz
8-zgł. troch. 40,0 34,4 19,5 5,8 0,2 — 2,04
8-zgł. jamb. 41,9 36,3 17,2 3,6 0,8 — 1,85
8-zgł. (5 + 3 ) 34,7 37,5 27,1 0,6 0,1 - 1,94
8-zgł. (4 + 4 ) 41,0 33,6 19,1 6,3 - — 1,91
Tabela 3. Z e s tr o je 2 -sy la b o w e (zestawienie procentowe)
O bjaśnienie: + sylaba (lub wyraz) a k ce n to w an a ; — sy lab a (lub w yraz) n iea k ce n to w a n a ; / p rzedział m iędzy w yrazow y. Toż w n astęp n y ch tabelach.
Odmiany
W prozie W wierszu
in cont.
8-syl.
odcinki
8-5 + 3 8 - 4 + 4
8-troch. 8-jamb. 8'- (5 + 3) 8-■ (4 + 4 )
+ - 17,3 17,6 12,8 15,8 27,5 14,1 20,7 29,7
+ / - 0,4 0,5 0,4 0,7 0,6 0,6 1,0 0,3
- + 8,6 10,4 10,2 11,6 7,5 14,4 7,2 12,0
- / + 3,0 3,6 4,4 4,2 2,8 5,8 2,2 3,2
Razem 29,3 32,1 27,8 32,3 38,4 34,9 31,1 45,2
Tabela 4. Z e str ó j e 3-syl a bo w e (zestawienie procentowe)
W prozie W wierszu
Odmiany in cont. odcinki 8-troch. 8-jamb. 8- (5 + 3 ) 8- (4 + 4 ) 8-syl. 8-5 + 3 8 - 4 + 4
+ — — 7,8 8,8 6,9 3,5 3,0 3,1 5,8 0,9
złożone 0,4 0,5 1,8 0,6 0,9 0,8 3,6 0,4
- + - 10,2 11,0 11,1 4,5 12,1 7,8 20,5 3,0
- / + - 8,1 7,1 12,5 4,8 3,6 7,5 15,3 3,1
inne złożone 0,8 0,9 1,4 0,9 1,4 1,5 2,2 -
---h 1,4 2,1 1,3 1,0 0,9 6,9 0,9 0,7
złożone 3,2 1,7 5,9 2,6 1,9 5,2 3,2 1,3
Razem 31,9 32,1 40,9 17,9 23,8 32,8 51,5 9,4
Tabela 5. Z e s tr o je 4 -sy la b o w e (zestawienie procentowe)
Odmiany
W prozie W wierszu
in cont.
8-syl.
odcinki
8-5 + 3 8 - 4 + 4
8-troch. 8-jamb.. 8- ( 5 + 3 ) 8- (4 + 4 )
+ _____ 1Д 1 , 2 0,3 1 , 8 0 , 6 0 , 1 — 0 , 8
złożone 0,5 0 , 6 0,9 0,4 0 , 1 — 2,9
- + --- 3,0 4,7 0,9 5,7 0,4 2 , 2 — 4,1
złożone 3,2 3,5 2,3 6,9 1 , 0 2,9 0,5 8,4
---+ - 2 , 1 3,7 0,4 6 , 1 4,9 0,5 0 , 1 3,5
_ / _ + _ 4,1 2 , 6 3,6 5,7 6,7 0 , 8 2 , 6 9,1
inne złożone 2,5 1 , 8 2 , 1 4,5 5,2 0 , 2 1 , 0 5,6
--- 0 , 1 — — 0 , 2 — 0,5 — 0 , 1
złożone 1,5 1 , 6 0,9 1,9 0 , 2 2,7 0,4 2,7
Razem 18,1 19,7 10,5 33,7 19,4 1 0 , 0 4,6 37,2
Tabela 6. Z e s tr o j e 5 -sy la b o w e (zestawienie procentowe)
Odmiany
W prozie W wierszu
in cont.
8-syl.
odcinki
8-5 + 3 8 - 4 + 4
8-troch. 8-jamb.. 8-(5 + 3) 8- (4 + 4 )
+ _______ — 0 , 2 — _ . — _ ___
złożone — 0 , 2 0 , 1 0 , 2 0 , 2 — — —
---1--- 0,5 0 , 2 0,4 — — 0,3 — —
złożone 0 , 8 0,9 1 , 0 0,7 — 1 ,1 — —
---1--- 1 , 0 2,4 0,4 — 0,3 — — 0 ,1
złożone 2,5 1 , 6 1 , 6 2Д 1,9 0 , 6 0 , 1 0,5
---i--- 0,3 0,5 — . — — 0 , 1 0 , 2 —
złożone 3,4 2 , 1 3,8 2,3 1 , 8 2,3 2,5 0,4
---h — 0 , 1 — — — — — —
złożone 0,5 0,4 1 ,1 0,7 - 1,3 0 , 2 0 , 2
Razem 9,0 8 , 6 8,4 6 , 0 4,2 5,7 3,0 1 , 2
W iersz czeski I. M ateriał
1. W y b ran e ty p y w iersza: 8-zgłoskowiec trocheiczny, 8-zgłoskowiec jam biczny, 11-zgłoskow iec jam biczny, 13-zgłoskowiec jam biczny — poe
tów d rugiej połow y X IX w ieku. K ażdy rozm iar rep rezen to w an y przez 4 au to ró w (tylko dla 13-zgłoskowca 3 autorów ). W zasadzie po 500 w e r
sów każdego a u to ra (tylko z V rchlickiego dla 8-zgłoskow ca trocheicznego 1000 w ersów , a dla 13-zgłoskowca po 300 wersów).
2. P roza: a) 15 147 zestro jów akcentow anych i 26 773 w yrazów prozy in continuo z 4 autorów , b) 1000 odcinków 8-sylabow ych w 3 form ach:
akcen tow o niezorganizow anej (320), trocheicznej (356) i jam bicznej (324).
II. Słow nik ry tm iczny prozy (tab. 1— 3) 1. Z estroje akcentow e
W prozie in continuo najw yższy je s t udział zestrojów 2- i 3-sylabo- w y ch (łącznie ok. 70%). Dalej id ą zestroje 4-sylabow e (15%); udział ze
stro jó w 1-sylabow ych o raz zestrojów 5-sylabow ych i dłuższych nie p rze
kracza 10% (łącznie).
D ane staty sty czn e p o tw ierd zają to, co dało się już w cześniej przew i
dzieć: w prozie z 8-sylabow ych odcinków je st w ięcej — w zestaw ieniu z pro zą in continuo — zestrojów 1- i 2-sylabow ych (6,3% i 43%), nieco m niej także zestro jów dłuższych.
2. W yrazy
W prozie decydujący udział m ają w y razy 1-, 2- i 3-sylabow e (90%).
W yrazy 1- i 2-sylabow e nie ró żn ią się pod w zględem liczebności (35%
każdy z typów), w y razó w 3-sylabow ych je s t już ty lk o ok. 20% , w y razy 4-sylabow e i dłuższe stan o w ią łącznie ok. 10%.
P oró w n an ie prozy in continuo z pro zą 8-sylabow ych odcinków pod w zględem w y p ełn ien ia w y razam i różnej rozpiętości sylabicznej daje r e z u lta ty tak ie sam e ja k p o rów nanie w zakresie zestrojów akcentow ych.
3. B udow a jed n ostek
Z uw agi n a stały ak cent in ic ja ln y w języ k u czeskim w ogrom nej w iększości zestrojów akcentow ych ak cen t pad a n a sylabę 1; pozostałe m a ją a k cen t n a sylabie 2. Są to w yłącznie w ypadki, kiedy zestrój roz
poczyna się od 1-sylabow ej p ro k lity k i. Ze w zględu n a ich n isk i udział w szystkie zestroje z akcentem n a sylabie 2 podane zostały łącznie; n a j
w iększy udział w yk azu ją przy ty m zestroje ty p u 1/2 (ok. 2,5% w szy st
kich), dalej 1/3 i 1/4.
Z estro je złożone z 2 i w ięcej w y razów p o jaw iają się z reg u ły rzadziej niż zestro je nie złożone.
III. Słow nik ry tm iczn y w iersza n a tle słow nika prozy 1. 8-zgłoskow iec trocheiczny
W ty m ty p ie w iersza n ajw ięk szą frek w en cję m ają zestroje 2-sylabow e (ok. 75% , tzn. o 35% w ięcej niż w prozie); p ew ien w zro st fre k w e n c ji — bard zo ró żny u poszczególnych a u to ró w — dotyczy także zestrojów 4-sy- labow ych. W szystkich pozostałych ty p ó w zestrojó w jest w w ierszu w y raźn ie m niej, szczególnie zestrojó w 3-sylabow ych (stanow ią one tylko ok. 2% ).
Różnice w zakresie doboru w yrazó w m iędzy w ierszem a p rozą są m niej dobitne niż w w y p ad k u zestro jó w akcentow ych; podkreślić tu trz e b a w zględnie stały udział w y razó w 1-zgłoskow ych (z w y ją tk ie m V rchlickiego); poza ty m w y raźn ie m niej je s t w w ierszu w yrazów 3-sy la
bow ych, a w ięcej — 2-sylabow ych (ponad 50% wobec 35% w prozie).
2. W iersz 8-zgłoskow y jam biczny
Dwa n ajliczn iej rep rezen to w an e ty p y zestrojów akcentow ych, 2- i 3- -sylabow e, m a ją tu frek w en cję niższą niż w prozie (ok. 30% i 20% , pod
czas gdy w prozie łącznie 70%); spadek te n w y ró w n u je przede w szystkim zw iększona fre k w e n c ja zestrojó w z p rze d tak te m (ok. 25%) — n ajw yższy udział m ają tu zestroje ty p u 1/2. W yraźnie ub yw a zestrojów 4-sylabow ych (8-zgłoskowiec jam biczny m a często podział w ew n ętrzn y 5 + 3). N ajw ięk sze znaczenie m a je d n a k w zro st liczebności zestrojów 1-sylabow ych, k tó re zajm u ją najczęściej pozycję w ygłosow ą w w ersie; w ty m zakresie pom ię
dzy poszczególnym i au to ram i zachodzą p ew ne różnice. F re k w e n c ja ze
strojów 1-sylabow ych i fre k w e n c ja zestrojów 3-sylabow ych pozostają w stosunk u k o m p lem en tarn y m (im w ięcej p rzy by w a tych pierw szych, ty m więcej u by w a drugich).
W ty m ty p ie w iersza w zasadniczy sposób zw iększa się udział w y ra zów 1-sylabow ych (ok. 50%). W szystkich pozostałych ty pów rozpiętości sylabicznej w y ra z u jest m niej niż w prozie — szczególnie dotyczy to w y razów 4-sylabow ych i dłuższych. W yrazy 1-sylabow e potrzebne są przy realizacji w zorca 8-zgłoskow ca jam bicznego zarów no n a końcu ja k i — zw łaszcza — n a początku w ersu.
3. W iersz 11-zgłoskowy jam biczny
R ów nież i w ty m ty p ie w iersza jam biczny początek w e rsu w y m ag a znacznego zw iększenia udziału zestrojów z p rzed tak tem (16%, w 1 w y pad k u 22%). G łów ną rolę g ra ją tu, podobnie ja k w 8-zgłoskow cu jam - bicznym , zestroje 1/2. N atom iast podobnie ja k w 8-zgłoskowcu trocheicz- nym je s t tu w ięcej zestro jó w 2-sylabow ych (ok. 55%), a m niej 3-sylabo
w ych (5—1 0% ) niż w prozie; w obu rozm iarach decyduje o ty m p aroksy- toniczne zakończenie w e rsu : zestroje o n ieparzy stej liczbie sylab z tr u dem m ieszczą się w w ersie, podczas gdy w y raźn ie w y stęp u je zapotrzebo
w an ie n a w ielk ą ilość zestrojów parzystosylabow ych. (W zw iązku z ty m dziw ić może, że zestrojów 4-sylabow ych w po ró w naniu z prozą nie p rz y b y w a w ty m ty p ie w iersza, ale w łaśnie u b y w a — w y jaśn ien ie tej sp raw y zm usiłoby nas je d n a k do w y jścia poza p rob lem aty k ę słow nika ry tm icz
nego.)
Z m iany w zakresie doboru w yrazów m a ją tak i sam k ie ru n e k ja k w za
kresie zestrojó w akcentow ych, są jed n a k znacznie m niej w y raźne. Tak np. w y ra z y 3-sylabow e p o jaw iają się rzadziej niż w prozie, ale w p o rów n a n iu z sy tu a c ją zestrojów je s t to różnica o połow ę m niejsza.
4. W iersz 13-zgłoskowy jam biczny (6 + 7)
J e s t to s tru k tu ra zb yt skom plikow ana, aby m ożna ją było opisać za pomocą jed y n ie danych ilościowych (i to jeszcze na podstaw ie ubogiego m ateriału , jakim rozporządzam y). Ogólnie powiedzieć można, że słow nik
rytm iczny tego w iersza je st bliższy prozy niż w w y p a d k u trz e c h poprzed
nich rozm iarów w ersy fik acy jny ch , chociaż w grę w chodzi n ajbardziej ekskluzyw ny i pod w zględem bu d o w y „ n a jtru d n ie js z y ” ty p czeskiego w iersza regularnego. M niej je st tu niż w prozie zestrojów 3-sylabow ych, ale ta różnica jest m niejsza niż w sytuacji pozostałych rozm iarów o p ar- oksytonicznej klauzuli: zestroje 3-sylabowe m ogą w 13-zgłoskowcu jam - bicznym pojaw iać się zarów no przed średn ió w ką ja k i po niej, a często w y stę p u ją i n a początku w ersu, poniew aż w u tw o rach podd an ych analizie nie je st już p rzestrzeg an y konsek w en tn ie w zorzec „czystego” jam bu. W i
dać to rów nież w zm iennej frek w en cji zestrojów z p rzed tak tem .
Różnice — w stosun k u do prozy — w zakresie doboru jed n o stek w y razow ych nie są tu m niejsze niż w pozostałych ro zm iarach jam bicznych.
M ają one podobny c h a ra k te r ja k w 11-zgłoskow cu jam bicznym . Obecność oksytonicznej średniów ki sp raw ia jednak, że znacznie m niejszy je st w 13-zgłoskowcu w zro st frek w en cji w yrazów 2-sylabow ych, a znacznie w iększy w yrazów 1-sylabow ych oraz że bardziej niż w k tó rym ko lw iek innym rozm iarze (oprócz 8-zgłoskow ca jam bicznego) zm niejsza się udział w yrazów 4-sylabow ych i dłuższych.
5. W nioski
H ierarch ię rozm iarów w ersy fik acy jn y ch z p u n k tu w id zenia sto sun ku ich słow nika rytm icznego do słow nika prozy m ożna najogólniej ustalić w kategoriach ilościowych, ale w yłączając z niej 13-zgłoskowiec. N ajbli
żej prozy będzie się w ięc tu m ieścił — zarów no w aspekcie zestrojów akcentow ych ja k i w yrazó w — 1 1-zgłoskowiec jam biczny, n astęp n ie 8-zgłoskowiec jam biczny. Z upełnie odm ienny od prozy je s t 8-zgłoskow iec trocheiczny.
PROZA I WERSYFIKACJA CZESKA
Tabela 1. S ło w n ik z e s t r o jó w a k c e n to w y c h
Liczba Zestroje (w procentach)
zestr.
ogółem
z przed
taktem
1-syl. 2-syl. 3-syl. 4-syl. 5-syl.
i dłużs
P ro za 15147 5,2 4,2 39,3 30,9 15,2 5,2
8-zgloskowiec troch.
Neruda 1675 1,9 2,4 75,8 2 , 1 17,3 0,5
Heyduk 1687 2 , 8 2 , 0 77,3 1,4 16,5 0 , 1
Slâdek 1718 2,9 3,3 75,9 2,5 15,5 -
Vrchlickÿ 3292 2,3 2 , 8 72,0 2,3 20,5 -
8-zgłoskowiec jamb.
Hâlek 1496 25,1 10,7 27,5 33,4 2,7 0 , 6
Krâsnohorskâ 1644 24,6 2 2 , 0 30,2 18,7 4,3 0 , 2
Slädek 1638 26,3 19,8 30,6 21,9 0,9 0,5
Vrchlickÿ 1665 23,9 2 0 , 1 32,7 20,9 2 , 0 0,4
Liczba zestr.
ogółem
Zestroje (w procentach) z przed-
taktem 1-syl' 3-syl. 4-syl. .5-syl.
dłuższe
1 1-zgłoskowiec jamb.
Pfleger 2089 22,5 4,8 53,1 5,2 14,2 0 , 1
Solc 2104 16,0 2,6 58,0 8,3 14,6 0 , 6
Ćech 2156 16,0 5,9 55,6 9,1 13,2 0 ,1
Vrchlickÿ 2231 16,9 8,7 56,9 5,5 11,7 0,4
13-zgłoskowiec jamb.
Vrchlickÿ 1823 21,1 8 , 6 41,1 17,7 1 1 , 2 0,3
Karasek 1649 24,8 7,9 37,1 14,9 14,7 0,5
Brezina 1869 16,2 9,7 47,8 14,6 11,7 -
Tabela 2. S ło w n ik w y ra zó w
Liczba Wyrazy (w procentach) wyrazów 1-syl. 2-syl. 3-syl. 4-syl.
ogółem i dłuższe
P r o z a 26773 35,3 34,9 2 0 , 2 9,6
8-zgłoskowiec troch.
Neruda 2177 36,1 51,0 6,3 6 , 6
Heyduk 2132 31,9 55,4 6,3 6,5
Slâdek 2260 38,4 51,5 4,8 5,3
Vrchlickÿ 4053 28,0 55,2 8 , 0 8 , 8
8-zgłoskowiec jamb.
Hâlek 2264 48,2 29,0 20,9 1,9
Krâsnohorskâ 2325 49,4 31,8 16,4 2,4
Slâdek 2468 54,6 31,0 13,2 1 , 2
Vrchlickÿ 2434 51,5 34,1 12,9 1,5
1 1-zgłoskowiec jamb.
Pfleger 2966 37,9 46,6 7,9 7,6
Solc 2863 32,6 49,9 10,3 7,2
Ćech 2933 34,6 48,3 1 2 , 1 5,0
Vrchlickÿ 3101 39,7 48,0 7,5 4,8
13-zgłoskowiec jamb.
Vrchlickÿ 2623 41,3 41,8 13,8 3,1
Karâsek 2643 39,5 41,4 14,6 4,5
Brezina 2593 38,4 46,1 1 2 , 1 3,4
Tabela 3. P ro za o d c in k ó w 8-s y la b o w y c h (zestawienie procentowe) z przed- 1-syl. 2-syl. 3-syl. 4-syl. 5-syl.
taktem i dłuższe
Zestroje akcentowe
8-syl. akcentowo niezorganiz. 9,02 6,27 43,36 26,74 11,76 2,98
8-syl. trocheiczne 2,33 3,39 63,95 2 , 2 0 26,62 1,55
8-syl. jambiczne 12,09 8,20 26,97 43,69 1,61 7,44
Wyrazy
8-syl. akcentowo niezorganiz. 41,79 35,03 16,54 5,29 1,35
8-syl. trocheiczne 39,57 41,18 8,75 9,69 0,80
8-syl. jambiczne 41,43 28,79 23,84 2,82 3,12
Jed n o stk i słow nika rytm icznego m ają w w ierszu czeskim — ogólnie biorąc — m n iejszą śred n ią rozpiętość sylabiczną niż w prozie. W prozie śre d n ia długość zestro ju w ynosi 2,80 sylaby, śred n ia długość w y ra z u —' 2,05 sylaby. A nalogiczne w ielkości w 8-zgłoskow cu trocheicznym : 2,46 sy laby i 1,97 sylaby; w 8-zgłoskow cu jam bicznym : 2,41 sylab y i 1,68 sylaby.
Wiersz polski I. M ateriał
1. W ybrane ty p y w iersza: 8-zgłoskow iec trocheiczny, 8-zgłoskow iec 3-akcentow y, 11-zgłoskow iec sylabiczny ze śred n ió w k ą po sy lab ie 5, 13-zgłoskowiec sylabiczny ze średniów ką po sylabie 7, 11-zgłoskowiec jam biczn y bezśredniów kow y. O bjętość słow nika rytm icznego w y m ien io nych ty pó w w iersza je s t następ u jąca:
8-zgłoskowiec trocheiczny 957 zestrojów 1286 w yrazó w
8-zgłoskowiec 3-akcentow y 890 „ 1273 „
1 1-zgłoskowiec
człon średniów kow y 1000 „ 1383 „
człon k lauzulow y 1106 „ 1479 „
13-zgłoskowiec
człon średniów kow y 1332 ,, 1834 „
człon k lauzulow y 1099 „ 1439 „
11-zgłoskowiec jam biczny 4178 „ 6124 „
2. Proza: a) in continuo — 32 frag m en ty (po 300 zestrojów ) z dzieł 13 autorów , łącznie 9600 zestrojów , w czym m ieści się 12 707 w y razów ; b) w odcinkach odpow iadających co do rozpiętości sylabicznej członom w ersów średniów kow ych, 7-, 6- i 5-sylabow ych. D la 7-sylabow ych od
cinków — 1309 zestrojów i 1714 w yrazów , dla 6-sylabow ych — 2160 zestrojów i 2708 w yrazów , dla 5-sylabow ych — 981 zestrojów i 1244 w yrazów . Jak o odpow iedniki członów średniów kow ych przyjm ow ano od
cinki oddzielone g ran icą składniow ą z lew ej strony, jako odpow iedniki członów klauzulow ych — odcinki oddzielone g ran icą składniow ą z p ra w ej strony.
II. Słow nik ry tm iczn y prozy (tab. 1) 1. Z estroje akcentow e
W zbadanym m ate ria le prozaicznym zdecydow anie p rzew ażają zestro
je 2- i 3-sylabow e, stanow iąc łącznie nieco ponad 70°/o w szystkich zestro
jów w prozie in continuo i 75% lub trochę w ięcej w prozie z odcinków.
O w iele więcej 2-sylabow ych zestrojów w y stę p u je w prozie odcinków
7- i 5-sylabow ych, w ięcej też zestrojów 3-sylabow ych pojaw ia się w od
cinkach 6- i 5-sylabow ych — w p o ró w n an iu z prozą ciągłą.
N astępną pod w zględem liczebności pozycję stan ow ią zestroje 4-sy
labow e — 17% w prozie ciągłej i w odcinkach 6-sylabow ych. M niej ich w odcinkach 7-sylabow ych, u n ik aln ie p o jaw iają się w odcinkach 5-syla
bowych. W dalszej kolejności odnotow ać należy zestroje 5-sylabow e (i dłuższe) o raz zestro je 1-sylabow e. W zakresie ty ch o sta tn ic h n ajm n iej jest różnic m iędzy prozaicznym i odcinkam i a prozą in continuo, duże róż
nice n ato m iast zachodzą m iędzy odcinkiem 6-sylabow ym z jednej stro n y i odcinkam i 7- i 5-sylabow ym i z dru giej. Z estro je 5-sylabow e i dłuższe w y stę p u ją n ajrzad ziej w 6-sy lab o w y m odcinku prozaicznym .
2. W yrazy
W badanej prozie najw ięk szy jest udział w yrazó w 1- i 2-sylabow ych (łącznie w prozie in continuo 66,36ю/о), przy czym 1-sylabow ych pojaw ia się w ięcej, zwłaszcza w odcinkach prozaicznych (39,69—47,4%). Pod w zglę
dem frek w en cji 2-sylabow ych w yrazów n ajw iększe różnice zaznaczają się m iędzy prozą ciągłą a pro zą z odcinków . N astępne m iejsce co do często
tliw ości z a jm u ją w y ra z y 3-sylabow e (21,95%); udział w yrazów o tej roz
piętości jed y n ie w odcinkach 6-sylabow ych je s t istotn ie w yższy niż w pro zie ciągłej (27,25%). W yrazy 4-sylabow e są jeszcze m niej liczne (9,07%).
Dodać trzeba, że w śród w yrazów 1-sylabow ych p rzew ażają ato ny — jest ich cztero k ro tn ie w ięcej niż w y razó w ortotonicznych.
J a k w y n ik a z powyższego opisu, proza z odcinków znacznie różni się od prozy ciągłej. N a p o w stanie tej różnicy w p ły w a stosunkow o m ała roz
piętość sylabiczna b ad an y ch odcinków : częściej w y stę p u ją tu jedno stk i krótsze niż w prozie ciągłej.
P rzy pan ującej zarów no w słow niku zestrojów ja k w słow niku w y razów ch ara k te ry sty c z n e j dla polszczyzny paroksytonezie zakończeń za
chodzi m iędzy ob u słow nikam i p ew n a isto tn a różnica. W słow niku ze
stro jów form y nieparoksyfoniczne (polisylabiczne) p o jaw iają się znacznie częściej (11,47%) niż w słow niku w yrazów , gdzie w y stę p u ją one jedynie sporadycznie (poniżej 1% ).
III. S łow nik ry tm iczn y w iersza n a tle słow nika prozy 1. W iersz 8-zgłoskow y trocheiczny (tab. 2)
W ty m typ ie w iersza najliczniej w y stę p u ją zestroje 2-sylabow e (pra
wie 60%), w drugiej kolejności idą zestro je 4-sylabow e (22,9%). W p o rów n an iu z prozą u działy te są bardzo w ysokie, szczególnie gdy chodzi o zestroje 2-sylabow e. N atom iast zestrojów 3-sylabow ych je st w 8-zgło- skow cu trocheicznym trz y razy m niej niż w prozie.
W zakresie słow nika w yrazów różnice w obec prozy są znacznie m n ie j-
15 — P a m ię tn ik L iteracki 1973, z. 2
sze, jedynie 3-sylabow e w y razy w y k azu ją frek w en cję o połow ę niższą w w ierszu (12,75%) niż w prozie (21,95%). 4-sylabow e w y ra z y — w obu układach językow ych nieliczne — rów nież w w ierszu m ają niższy udział;
k ieru n e k tego zróżnicow ania je st w ięc o d w ro tn y niż w w y p ad k u zestro
jów. D odajm y też, że 8-zgłoskowiec trocheiczny w zestaw ieniu z prozą c h a ra k te ry z u je się w iększą częstotliw ością w yrazów 1-sylabow ych, zw ła
szcza ortotonicznych.
2. W iersz 8-zgłoskow y 3-akcentow y (tab. 2)
W iersz ten — w przeciw ieństw ie do 8-zgłoskow ca trocheicznego — p refe ru je zestroje 3-sylabow e (58,7%) i pod tym w zględem szczególnie w yraziście odróżnia się od prozy. D rugi elem ent zdecydow anie różniący 8-zgłoskowiec 3 -akcentow y od prozy stan ow ią zestroje 4-sylabow e: jest ich tu kilk ak ro tn ie m niej niż w prozie.
Jeśli idzie o słow nik w yrazów , to jed y n a różnica m iędzy w ierszem a prozą zaznacza się w zakresie 1-sylabow ców , k tó ry ch w ięcej je s t w w ie r
szu. O przew adze tej decyduje udział w y razó w atonicznych.
3. W iersz 11-zgłoskowy (5 + 6) i 13-zgłoskowy (7 + 6) (tab. 3 i 4)
W rozm iarach ty ch z oczyw istych w zględów inaczej b u d o w an y jest każdy z członów w e rsu średniów kow ego, odm iennie też p rze d staw ia się ich budow a n a tle słow nika prozy. Biorąc pod uw agę n a jp ie rw zestro
je akcentow e stw ierdzić trzeba, że w zestaw ieniu z prozą ciągłą ostre różnice w y k a z u je człon średniów kow y 11-zgłoskowca. Różni się on od tej prozy w każdym ty pie zestroju, p rzy czym różnice są najw iększe w w y padk u zestrojów 2- i 4-sylabow ych; pierw szych je st znacznie w ięcej, a drugich znacznie m niej niż w prozie. Nieco m niejsze różnice, ale idące w ty m sam ym kieru n k u , w porów n aniu z prozą ciągłą p rze ja w ia ją sięS w członie średniów kow ym 13-zgłoskowca. W zestaw ieniu n a to m ia st z 5- i 7-sylabow ym i odcinkam i prozy różnice te nie w ystęp u ją.
Człon k lauzulow y 1 1-zgłoskow ca i 13-zgłoskowca w zakresie w yp eł
n ien ia zestrojam i akcentow ym i różni się od prozy ciągłej tylko liczbą zestrojów 3-sylabow ych (więcej ich je st w w ierszu). Także i ta różnica nie w y stę p u je w p o ró w n an iu z prozą odcinków 6-sylabow ych.
Podobne ten d en cje o b serw uje się w zakresie udziału w y razó w o róż
nej rozpiętości. Człon średniów kow y w obu w ersach w y raźn ie inaczej dobiera w y razy , niż to się dzieje w prozie ciągłej. I tu, ja k w w ypadku zestrojów akcentow ych, różnice zachodzą w e w szystkich ty p ac h w y ra zów. W w ierszu w ięcej je s t niż w prozie w yrazów 1- i 2-sylabow ych, znacznie m niej w yrazów 3- i 4-sylabow ych. W porów naniu z prozą od
cinków 5- i 7-sylabow ych różnice te u leg a ją złagodzeniu; ogólnie więc w iększy je s t udział w w ierszu w y razó w 1-sylabow ych, m niejszy — 4-sylabow ych.
Człony klauzulow e, jeśli idzie o ich w ypełnienie w yrazam i różnej
rozpiętości, bliższe są prozie; c h a ra k te ry z u ją się one m niejszym udziałem w yrazów długich — 4-sylabow ych w zestaw ieniu tak z prozą ciągłą ja k z prozą z odcinków , 5-sylabow ych w porów n an iu z prozą ciągłą — o raz większym udziałem 1-sylabow ców w zestaw ien iu z prozaicznym i odcin
kam i 6-sylabow ym i.
P rzy opisanym tu jed n o lity m w y p ełn ien iu członów klauzulow ych obu rozm iarów w y ją te k stanow i udział 3-sylabow ych w yrazów : człon k lauzu
low y 13-zgłoskowca k o rzy sta z nich częściej niż proza in continuo, człon klauzulow y 1 1-zgłoskow ca — rzadziej niż analogiczny co do rozpiętości odcinek prozaiczny.
5. W iersz 11-zgłoskow y jam biczny, paroksytoniczny (tab. 5)
W b adan y m m ate ria le je s t to ro zm iar w zasadzie bezśredniów kow y, choć z dość w y raźn ą ten d e n c ją do w ew nętrznego podziału 5 + 6. Jego akcentow y to k w ty m w czesnym dla dziejów polskiego jam b u okresie realizow any je s t głów nie p rzy pom ocy w y razów 1-sylabow ych. U dział ich (45%) ja sk ra w o odróżnia te n ro zm iar od p rozy (31%). W ysoka je s t w tym fre k w e n c ja w y razó w ortotonicznych, a w zw iązku z ty m rów nież w ysoka fre k w e n c ja zestrojów 1-sylabow ych (11,9%). Jeśli idzie o udział w yrazów ortotonicznych, w idoczne są zbieżności z 5-zgłoskow ym członem 11-zgłoskowca sylabicznego. Nieco niższy niż w prozie je s t udział zestro jów i w yrazów długich (4- i 5-sylabowych).
6. W nioski
P rzy c h a ra k te ry sty c e słow nika rytm icznego w iersza n a tle prozy w y stęp u ją w y raźn e różnice w zależności od fo rm a tu w ersyfikacyjnego.
D la 8-zgłoskow ca trocheicznego i 8-zgłoskow ca 3-akcentow ego w iększe znaczenie m a słow nik zestrojów niż słow nik w yrazów . 8-zgłoskowiec tro cheiczny pod w zględem doboru zestrojów w y d a je się najb ard ziej odda
lony od sy tu acji pan u jącej w prozie.
Sylabiczne ro zm iary średniów kow e — 1 1- i 13-zgłoskowiec — o w iele bardziej różnią się od prozy in continuo niż od prozy odcinków . W fo r
m atach ty ch człony średniów kow e są zdecydow anie inaczej kształtow a
ne niż proza ciągła, n a to m ia st budow a członów klauzulow ych w y kazuje duże zbieżności z prozą.
1 1-zgłoskowiec jam b iczny różni się od prozy jed y n ie w zakresie je d nego elem entu : jed n o ste k m onosylabicznych. Ale je st to różnica decydu
jąca o jask raw ej odm ienności tego w iersza.
Ogólnie m ożna powiedzieć, iż n ajd alej od słow nika prozy zn ajd u je się 8-zgłoskowiec trocheiczny, n ajbliższy prozie zaś je s t 13-zgłoskowiec.
W szystkie bad an e fo rm a ty w ierszow e w poró w nan iu z prozą korzy
sta ją częściej z krótszych jed n o stek słow nika rytm icznego. W rezu ltacie śred n ia rozpiętość ze stro ju i w y ra z u je s t dla poszczególnych analizow a
nych tu typów prozy i fo rm ató w w ierszow ych n a stęp u jąca:
Ś red n ia rozpiętość (w sylabach)
z estro ju w y razu
P ro za ciągła 2,9 2,18
O dcinki prozaiczne
7-sylabow y 2,67 2,04
6-sylabow y 2,77 2,22
5-sylabow y 2,55 2,01
W iersz
8-zgłosk. trocheiczny 2,5 1,83
8-zgłosk. 3-akcentow y 2,7 1,87
1 1-zgłosko wiec
człon średniów kow y 2,5 1,80
człon klauzulow y 2,7 2,10
13-zgłoskowiec
człon średniów kow y 2,6 1,90
człon klauzulow y 2,7 2,10
1 1-zgłoskowiec jam biczny 2,63 1,79
Z analizow anego m a te ria łu w ynika, że w iersz w w iększym stopniu niż proza k o rzy sta z zestrojów sk ładanych (obejm ujących w ięcej niż 1 w y raz). J e s t to zw iązane zarów no ze w spom nianym doborem ogólnie k ró t
szych w yrazów ja k i z w iększą op eraty w n o ścią zestro ju składanego w o r
ganizacji to k u rytm icznego.
PROZA I WERSYFIKACJA POLSKA
O b jaśnienie:
Tabela 1. S ło w n ik p r o z y (zestawienie procentowe) + sy lab a (lub w yraz) a k cen to w an a; — sylaba (lub wyraz)
/ przedział m iędzyw yrazow y. Toż w n astęp n y ch tabelach.
n iea k cen to w an a ;
Jednostki Proza
in continuo
Proza w odcinkach 7-syl. 6-syl. 5-syl.
Zestroje akcentowe
1-sylabowe 4,87 6,48 3,75 6,63
2-sylabowe 36,15 43,12 36,52 46,65
w tym: -j--- 33,25 41,75 35,36 44,20
+ / - 1,53 0 , 6 8 0,58 1,53
—/+ 1,37 0 , 6 8 0,58 0,92
3-sylabowe 34,05 31,95 40,60 38,41
w t y m : ----1--- 21,91 20,42 26,83 23,01
- / + - 9,91 8 , 0 2 1 2 , 2 0 9,89
inne 2,23 3,51 1,57 5,51
4-sylabowe 17,05 13,58 17,55 1 , 8 6
w t y m : ---1---- 8,35 7,28 9,67 1,33
_ / ---1---- 5,23 2,32 5,88 0 , 2 2
inne 3,47 3,98 2 , 0 0 0,31
5-sylabowe i dłuższe Wyrazy
7,88 4,81 1,57 6,32
Î-sylabowe 30,99 29,98 24,48 29,23
