Krzysztof Kopiński
Genealogia patrycjuszowskiej
rodziny Allenów z Torunia w XIV
wieku
Rocznik Toruński 26, 41-54
1999
R O C Z N I K
T O R U Ń S K I
T O M 26
R O K 1999
G enealogia patrycjuszowskiej rodziny Allenów
z T orunia w X IV wieku*
K rzyszto f K opiński
P o s tu la t b ad ań nad genealogiami średniowiecznego p atry c ja tu miej
skiego był zgłoszony przez A. Czacharowskiego i J. B ie n ia k an a pierwszej
z konferencji genealogicznych w G o lubiu-D obrzyniu1. Pierwszy ze wspo
m nianych autorów podjął kilka la t później próbę odtw orzenia genealogii
m ieszczańskiej2. W o statn ich latach obserwuje się także w zrost zainte
resow ania te m a ty k ą b ad ań nad p a try cjatem m iast3. W dotychczasowej
“A rty k u ł z o sta ł n a p isa n y n a p o d s ta w ie p ra c y m a g istersk ie j, k tó ra p o w sta ła n a se m in a riu m śred n io w ieczn y m p o d o p ie k ą n au k o w ą prof. A n to n ieg o C za c h a row sk ieg o (K . K o p iń sk i, A lle n o w ie w T o ru n iu w X I V i p oczątku X V w. S tu d iu m
n a d m e to d ą badań gen ea lo g iczn ych i h isto ry c zn y c h rodów m ie szc za ń skich , T o ru ń
1998).
1 A . C za c h a ro w sk i, M o żliw o śc i badań genealogicznych n a d środow iskiem m ie j
s k im - n a p rzy k ła d zie T o ru n ia , [w:] Genealogia - p ro b lem y m eto d yc zn e w bada n ia c h n a d p o lsk im sp o łeczeń stw em śred n io w ieczn ym na tle p o ró w n a w czym , red .
J. H e rte l, T o ru ń 1982, s. 172-1 8 1 ; J. B ieniak, W stę p , ib id ., s. 6.
2 A . C za c h a ro w sk i, H itfe ld o w ie - k u p c y i p o lity c y w śred n io w ieczn ym T o ru n iu , [w:] P e r so n a e , collig a tio n es, fa c ta , T o ru ń 1991, s. 193-200.
3T . B o raw sk a, R o d zin a G iesów w G d a ń sku w X V i na p oczątku X V I w ieku, A c ta U n iv e rs ita tis N ico lai C o p ern ic i, H is to ria 9(1973), z. 58, s. 133-144; K . M i k u lsk i, W a tze n ro d o w ie i d o m ro d zin n y M iko ła ja K o p ern ik a w T o r u n iu , [w:] S tu
dia n a d d z ie ja m i m ia s t i m ie szc za ń stw a w średniow ieczu. S tu d ia ofiarow ane P ro feso ro w i A n t o n ie m u C za ch a ro w skiem u w sze ść d zie sią tą p ią tą rocznicę uro d zin i czte rd zie sto le cie p r a c y nau ko w ej, T o ru ń 1996, s. 243-255; te n ż e, K r y te r iu m im io n o w e w b adaniach n a d genealogią p a try c ja tu to ru ń skieg o w X I V - X V I w ie ku na p r zy k ła d zie ro d zin y H itfeldów , [w:] Venerabiles, nobiłes e t ho- n e sti. S tu d ia z d ziejó w sp ołeczeństw a P o lski średniow iecznej. Prace ofiaro w ane P ro fe so ro w i J a n u sz o w i B ie n ia k o w i w sied e m d ziesią tą rocznicę u ro d zin i c zte rd zie sto p ię cio lec ie p r a c y na u ko w ej, T o ru ń 1997, s. 307-318; A . K a rd a s, E
ske-literatu rze dzieje i genealogia rodu toruńskich Allenów nie stały się nigdy
przedm iotem odrębnego studium .
Celem niniejszego artykułu jes t znalezienie charakteru pow iązań ro
dzinnych pom iędzy osobam i noszącymi nazwisko von Allen n a terenie To
ru n ia w XIV w. D atę początkow ą prezentow anych b adań w yznacza p o ja
wienie się Allenów w Toruniu w pierwszych latach XIV w. D atę końcową
zaś śm ierć w krótkich odstępach czasu dwóch w ybitnych członków wspo
m nianej rodziny w latach dziewięćdziesiątych XIV w.
Podstaw ę bazy źródłowej do badań nad przedstaw ionym tem atem
stanow ią księgi miejskie Torunia.
R odzina von Allen wywodziła się z terenu W estfalii4.
Pojaw ie
nie się Allenów w T oruniu wiąże się z falą osadnictw a westfalskiego
n apływ ającą n a przełomie X III/X IV w. do Prus zapew ne w związku
z możliwościami rozwoju, jak ie dawał wywóz miedzi węgierskiej przez
Kraków , W isłą do F landrii5. Nazwisko von Allen jes t nazwiskiem odm iej-
scowym.
Nie zachowały się jed n a k wzm ianki źródłowe wiążące Al
lenów zam ieszkujących w T oruniu z miejscowością nazw ą zbliżoną lub
identyczną w brzm ieniu do nazwiska interesującej nas rodziny. W y d aje
się raczej pewne, że n a terenie T orunia nazwisko von Allen było nazw i
skiem dziedzicznym 6.
P raw dopodobnie najczęściej używanym herbem toruńskiej rodziny
von Allen byl ten w yobrażający belkę złam an ą (krokiew biała, zw ana
złam anym sztrychem , niem. „Sparren übereinander” ) w tarczy czerwo
nej7. W klejnocie nad hełm em ponad koroną znalazło się czerwone
skrzy-n o w ie w X V - X V I I J w ie k u . G enealogia p a try c ju szo w sk ie j ro d zin y z T o ru n ia ,R o czn ik T o ru ń sk i, t. 24, 1997, s. 171-200.
4T . P e n n e rs, U n tersu ch u n g en über die H e rk u n ft d e r S ta d tb e w o h n er im D e u tsc h -O r d e n s la n d P reu ssen bis in die Z e it um 1Ą00, [w:] D e u tsc h la n d u n d d er O sten . Q u ellen u n d F o rsch u n g en z u r G esch ich te ih rer B e zie h u n g en , B d. 16, Lei
p zig 1942, s. 6 4 -65; A . S em rau , K atalog d er G esch lech ter d e r S c h ö ffe n b a n k u n d
des R a tss tu h ls in d er A lts ta d t T h o rn 1 2 3 3 -1 6 0 2 , M itte ilu n g e n des C o p p e r n ic u s -
V ereins fü r W isse n sc h a ft u n d K u n st zu T h o r n (dalej c y t. M C V ), B d. 46, 1936, s. 24.
5A. C zach aro w sk i, T o ru ń śred n io w ieczn y (do roku 1Ą5Ą), [w:] T o ru ń d a w n y
i d zisie jszy . Z a ry s dziejów , red . M. B iskup, W arszaw a 1983, s. 5 0 -5 1 ; R. C z a ja , U dział w ielkich m ia s t p ru sk ic h w h a n d lu h a n zea ty c k im do p ołow y X I V w ieku (c z ę ś ć II ) , Zap. H ist., t. 60, 1995, z. 4, s. 46
6A . C zach aro w sk i, M o żliw o ści badań, s. 179.
H erb rodziny von Allen (wg M. Gumowski, H e r b a r z p a t ry c - ja t u t o ru ń sk ie g o , Toruń 1970, tab l. I)
dło z pow tórzoną b elk ą złam aną8. W zm iankowane skrzydło było pióram i
odw rócone w heraldyczną praw ą stronę9.
Pierw szą p o stacią w yw odzącą się z tego rodu w T oruniu był Her
m an I von A llen. Ź ródła pośw iadczają, że w latach 1307-1308 był tu
ław nikiem 10. W 1320 r. występow ał jak o członek R ady Miejskiej Starego
M iasta11. Zoną H erm ana I była G ertru d a, której działalność n a terenie
błędnie, że w tarczy herbowej znalazła się lękawica; E. v. Żernicki-Szeliga, Der
polnische Adel, Bd. 1, H am burg 1905, s. 28; Archiwum Państwowe w Toruniu
(dalej cyt. A P T ), A k ta m iasta T orunia (dalej cyt. A m T ), kat. II, dz. XII, n r 7, s. 29; A m T , kat. I, nr 2561; Archiwum Państwowe w Gdańsku (dalej cyt.: A P G ), 300 R /U u , 4, s. 5.
8Ibid.
9A P T , A m T , kat. II, dz. X II, nr 7, s. 29; zob. M. Gumowski, Herbarz
patrycjatu, tab lica I.
10 Urkundenbuch des B isthum s Cu/m, bearb. v. C. P. Woelky, Danzig 1885- 1887, Bd. 1, nr 162, s. 109-110; A. Sem rau, Katalog, s. 24.
T o ru n ia zaznaczyła się n a początku lat pięćdziesiątych XIV w. C órką
H erm ana I była A gnet - żona b u rm istrza toruńskiego w 1363 i 1364 r. -
T ied em an a P ape. Co ciekawe, córka b u rm istrza T iedem ana P ap e z pierw
szego związku małżeńskiego była żoną jednego z Allenów działających
w T oruniu w XIV w .12 Syn z tego związku odziedziczył zapew ne imię
w ystępujące w rodzinie m atki, a mianowicie T ied em an 13.
S ynam i H erm ana I byli najpraw dopodobniej G erhard I14 i B ertram ,
w zm iankow ani w rejestrach czynszowych z 1317 i 1321 r .15
Krew nym H erm ana I i G ertrudy był J a n I von Allen urodzony za
pew ne w pierwszej połowie XIV w. Być może to on był wym ieniany w la
tach 1362-136316. Nie możemy dokładnie określić, czyim synem był J a n I.
s. 173 (d o k u m e n t pierw szy ).
12W iele p rz e sła n e k w skazuje n a p o w ią za n ia członkini ro d zin y P a p e z ro d z in ą G o d frie d a
I.
N ie m o ż n a je d n a k d ać je d n o z n ac z n ej o d p o w ied zi n a p y ta n ie , c z y ją ż o n ą b y ła n ie z n a n a z im ie n ia P a p e - m a tk a T ie d e m a n aI
von A llen . E lem e n te m w iążący m ro d z in y G o d frie d aI
von A llen i T ie d e m a n aI
von A llen s ą fu n d a c je n a rzecz o łta rz a T rzech K róli w kościele p a ra fia ln y m S ta re g o M ia s ta T o ru n ia p o d w ezw aniem św. J a n a ( L iber sca b in o ru m v eteris c iv ita tis T h o r u n ie n sis 1 3 6 3 -1Ą28, w yd. K . K a czm arczy k , T o ru ń 1936, n r 1361, s. 236, n r 1119, s. 190).
13D a n e z a w a rte w załączonej przez n as ta b lic y g en ealogicznej, d o ty c z ąc e p o to m s tw a T ie d e m a n a von A llen, n a p o d staw ie : A P T , A m T , k at.
II,
dz.XII,
n r 6, s. 222-2 2 3 ; A P G , 300, R / L l . 28, s. 4 5 -54; K . G ó rsk i, D o m i środow isko ro d zin n eM ik o ła ja K o p e rn ik a , T o ru ń 1987, s. 8 -9 ; D. W e ic h b o r d t-T ie d e m a n n , P a trizie r, B ü rg er, E in w o h n e r d er Freien u n d H a n se sta d t D a n zig in S t a m m - u n d N a m e n - ta fe ln v o m 1 Ą .-1 8 J a h rh u n d e r t, K lin g b e rg 1986, s. 5; J. P a p ritz , D ie N a c h fa h ren ta fel des L u ca s W atzenrode, [w:] K o p ern ik u s-F o rsc h u n g e n , D e u tsc h la n d u n d d er O sten , B d. 22, L eipzig 1943, s. 136, ta b lic a; S p icileg iu m C o p ern ic a n u m . F e s tsc h r ift des h isto risc h e n V ereins f ü r E rm la n d z u m v ie rh u n d e rtste n G e b u rt s ta g e des e rm lä n d isc h en D o m h errn N icolaus K o p ern iku s, hrsg. v. F . H ip ler,
B ra u n s b e rg 1873, [w:] M o n u m e n ta H isto ria W a r m ie n sis oder Q u e lle n sa m m
lu n g z u r G esch ich te E rm la n d s, B d. 4, A b t. 3, B ib lio th e c a W arm ien sis, B d. 1,
B ra u n n sb e rg -L e ip z ig 1872, s. 2 9 9-300, 367-368.
14 P rz e m a w ia z a ty m to , że syn G e rh a rd a
I
von A llen - H e rm a nIII
m ógł o d zied ziczy ć im ię po sw oim e w e n tu a ln y m p rz o d k u , ja k im zap e w n e był H e rm a nI
von A llen (zob. ta b . gen .).
15F . P ro w e, D ie ä lte ste n Z in sreg iste r, s. 163; T . T rze b iń sk i (ree .) F . P row e,
D ie ä lte ste n Z in sreg iste r d er A lts ta d t T h o r n , M C V , B d. 39, 1931, s. 1 5 5-174
[w:] Z apiski T N T , t. 10, 1936, n r 5 -6 , s. 206. G e rh a rd i B e r tra m w spólnie d z ierżaw ili ogród.
Pod koniec lat osiem dziesiątych i w latach dziewięćdziesiątych XIV w.
było w T oruniu co najm niej dwóch Allenów o imieniu Jan . W iemy tylko,
iż jed en z nich byl synem A lbrechta I von A llen17.
Praw dopodobnie w pierwszej połowie XIV w. żył jeszcze w Toruniu
oprócz w ym ienionych już uprzednio osób Henryk von Allen. W 1320 r. był
on członkiem R ady, chociaż w źródle, z którego dowiadujem y się o ucze
stnictw ie w jej posiedzeniach H erm ana I von Allen, zabrakło H enryka18.
T a w iadomość przeczyłaby wobec tego tezie o przypuszczalnym spokrew
nieniu H enryka i H erm ana, gdyż zgodnie z istniejącą trad y c ją w R a
dzie nie mogły zasiadać osoby blisko ze sobą spokrewnione, tj.
b ra t
z b ratem , syn z ojcem lub zięć z teściem, a co za tym idzie - mogły
to być dwie osoby pochodzące z dwu różnych rodzin19. Trzecią isto tn ą
sp raw ą je s t, m oim zdaniem , zastanow ienie się nad w artością przekazu, z
którego dow iadujem y się o sprawowanej przez H enryka funkcji. Nie był
G d a ń sk i 7 -8 , 1 9 3 3-1934, cz. 2, n r 165, s. 318.
17A P T , A m T , k a t. II, dz. II I, t. 66, s. 24. N iejak i J a n von A llen był ta k ż e w zm ian k o w an y w T o ru n iu około 1402 r. (K . C iesielska, W y k a zy m ie szc za n
to r u ń sk ic h zo b o w ią za n ych do ud zia łu w w ypraw ach k rzyża ckich na G otla n d ię w la ta ch 1398 -1 Ą 0 8 , Z ap. H is t., t. 32, 1967, z. 4, s. 82). N ie je s t w y k lu czone ró w n ież, że to on w y stęp o w ał we W rocław iu (J . T an d eck i, D zia ła ln o ść
fin a n s o w a m ie sz c za ń s tw a to ru ń skieg o we W rocławiu w okresie ko n flik tó w p o ls k o - k rz y ża c k ic h w X I V i X V w ieku, [w:] Prace z dziejów p a ń stw a i za ko n u k rzy ża c k ieg o , re d . A . C za c h a ro w sk i, T o ru ń 1984, s. 102). Być m oże rów nież, że
j e s t o n id e n ty c z n y z J a n e m von A llen n a d zo ru ją cy m w 1413 r. zam y k an ie B ram y Ż eglarskiej ( T h o r n e r D e n kw ü rd ig ke ite n von 13Ą5-15Ą7, hrsg. v. A . V oigt, M C V , B d. 13, 1904, s. 46). K o lejn y J a n von A llen byl zw iązany ze Ś cin aw ą, sk ąd w 1416 r. n a d esz ło do R a d y S ta re g o M ia s ta T o r u n ia o raz d o „ G u rk e von A l len u n d G o tk e von A lle n ” p ism o p o le c ają c e córkę je g o i G e rtru d y - E lżb ie tę ( A P T , A m T , k a t. I, n r 699). W G d a ń sk u n a to m ia s t zam ieszkiw ał J a n von A l len p o ja w ia ją c y się w księgach g ru n to w y ch p o d rokiem 1389 (A P G , 300, 3 2 / 1, s. 76). J a n von A llen z G d a ń sk a w y stęp o w ał rów nież w T o ru n iu w 1397 r. ( L iber
s ca b in o r u m , n r 466, s. 77). B yć m oże z k tó ry m ś z tu w y m ienionych n ależałoby
p o w ią za ć sp ra w ę s p a d k u p o Ja n ie von A llen (A P T , A m T , k at. I, n r 975). 18 T h o r n e r D e n kw ü rd ig ke ite n , s. 4. H en ry k von A llen znalazł się t u t a j n a sp isie p o p rz e d z a ją c y m zap isk ę z n a jd u ją c ą się p o d rokiem 1345. W sp o m n ian y sp is z a ty tu ło w a n y j e s t „ R a tm a n n e d e r S ta d t T h o r u n ” .
19A . S e m ra u k w e stio n u je te n przekaz, p ró b u ją c rozw iązać te n p ro b lem p o p rzez p rz y p is a n ie k ad en cji w R ad zie w 1319 r. H erm an o w i I, a w 1320 r. H en ry kow i (A . S e m ra u , K a ta lo g , s. 24).
on sporządzany współcześnie do m ających miejsce wydarzeń, lecz w okre
sie późniejszym , co mogło być powodem pewnych błędów. Przekaz ten
wykorzystał w swej pracy dziewiętnastowieczny badacz dziejów T o ru n ia
i jego b urm istrz - Karl G otth elf P raeto riu s20. Według wspom nianej za
piski źródłowej Henryk von Allen był w roku 1337 b urm istrzem , a zm arł
w 1351 r.21 G odne uwagi jest to, iż w toruńskich tabliczkach woskowych
znajduje się testam en t dotyczący najpraw dopodobniej osoby wzm ianko
wanego tu H enryka22. T a sam a pozycja znalazła się także w spisie czyn
szowym m ającym ścisły związek z tabliczkam i woskowymi23. Problem y
istn ie ją z wyszukiwaniem potom ków H enryka pośród żyjących później w
T oruniu Allenów. Być może, że opuścił on m iasto. Sum ując rozw ażania
nad pokrewieństwem Henryka i H erm ana, m ożna jedynie stw ierdzić, że
brak większej liczby poświadczeń źródłowych nie pozw ala n a ostateczne
wyjaśnienie problem u.
W y d aje się, że to w spom niany wyżej G erhard von Allen był w zm ian
kowany jeszcze w latach sześćdziesiątych XIV w.24 Zm arł on w 1371 r .25
20K . G . P ra e to riu s , T h o rn e r E h re n te m p e l oder V erzeich n iss d er B ü r g e rm e is te r
u n d R a th m ä n n e r d er S ta d t T h o rn , B erlin 1832, s. 4.
21 Ib id ., s. 4.
22 T a b liczki w oskow e m ia sta T o ru n ia ok. 1 3 5 0 -1 pol. X V I w., w yd. K . G ó rsk i, W . Szczuczko, T o ru ń 1980, s. 9. N a to m ia st K . M ikulski ( K r y te r iu m im io n o w e,
s. 315, p rz y p . 48) uw aża, że to H e rm a n I był ra jc ą i b u rm istrz e m z m a rły m w
1351 r., s tw ie rd z a ją c , iż był on „ m y ln ie zap ew n e n a zy w an y też H e in ric h e m ” . W y d a je się, że źró d ło cy to w an e t u t a j p rzeze m n ie n ie zo sta ło d o strz eż o n e .
23A P T , A m T , k at. II, dz. III, n r 72, s. 5. W źró d le ty m pow o ły w an o się n a w cześniejsze zap isk i z n a jd u ją c e się w księgach rad zieck ich i ta b lic zk a c h wo skow ych, zob. T . Jasiń sk i, Tabliczki w oskow e w ka n cela ria ch m ia s t P o m o rza
N a d w iśla ń skieg o , P o z n a ń 1991, s. 82.
24P re u ssisch e s U rkundenbuch, hrsg. v. R. P h ilip p i, C. B. W ö lk y u. a., A a le n -K ö n ig s b e rg -M a rb u rg 1882-1986, Bd. 5, L. 2, n r 997, s. 565; H a n si
sch e s U rkundenbuch, b e a rb . v. K. H ö h lb au m , K. K u n ze u. a., H a lle -L e ip z ig -
W eim ar 1876-1939, B d. 4; n r 353, s. 148-149. B łęd n e je s t u to ż sa m ia n ie te j osoby p rzez w ydaw cę z G e rh a rd e m II von A llen, chociaż ja w ią się tu p ew n e w ątp liw o ści p rz e d e w szy stk im n a tle dużej luki czasow ej p o m ięd zy 1317 i 1321 a 1361 (1370?). G ra n ic e owej luki w y z n ac z ają z je d n e j stro n y d la la t 1317 i 1321 re je stry czynszow e, a z d ru g ie j stro n y d la l a t 1361 (1370?) p ró b y d a to w a n ia d o k u m e n tu d o ty cząceg o ro zb icia s ta t k u u w ybrzeży w yspy A m e la n d .
25A . S e m ra u , D ie G rabdenkm äler d er M a rie n kirc h e zu T h o rn , M C V , B d. 7, 1892, s. 22-23.
Z oną G e rh ard a I von Allen była nieznana z dom u M ałgorzata (zm. 1367)26.
Miał z n ią zapew ne dw anaścioro dzieci27. Synam i G e rh ard a I byli Kon
ra d I (zm. w 1371)28, H erm an III29, G erhard II30 oraz najpraw dopodob
niej A lbrecht I31 i G odfried I von Allen32. Nie znam y nato m iast imion
siedm iu córek G erh ard a I.
26Ib id .
27Ib id .; zob. o s ta tn io J. D o m aslow ski, J. Jarzew icz, K o śc ió ł N a jśw ię ts ze j
M a r ii P a n n y w T o ru n iu , T o ru ń 1998, s. 111-112. A u to rz y p rz y p u sz c z a ją , że je
d e n aśc ie p o s ta c i z n a jd u ją c y c h się w doln ej części zaginionej jeszcze w X V III w. p ły ty n a g ro b n e j je s t w y o b rażen iem p o p u la rn y c h p o d ó w czas d zik ich lu d zi. W y d a je się, że je s t to m y ln a h ip o te z a , z a czym p rz e m a w ia opis p ły ty (A . S em rau ,
D ie G ra b d en km ä ler, s. 22).
28A . S e m ra u , D ie G rabdenkm äler, s. 22-23.
29 L ib er s c a b in o ru m , n r 385, s. 64; A P T , A m T , k a t. II, dz. III, n r 67, s. 24.
30P rz e m a w ia z a ty m m ięd zy in n y m i fa k t, że G e rh a rd II von A llen odziedziczył z ap e w n e im ię p o sw y m k rew n y m G e rh a rd z ie I von A llen (zob. ta b . g e n .). O ty m , j a k ą w agę p rz y w ią zy w a n o d o tej tra d y c ji, w y d a je się św iad czy ć to , że dw óm sy n o m z d w óch m ałż eń stw G e r h a rd a II n a d a n o im ię G e rh a rd (zob. n iżej). W y d a je się ró w n ież, iż K o n ra d II m ógł o d ziedziczyć im ię po sw y m krew n y m K o n ra d z ie I, b ę d ą c y m sy n em G e rh a rd a I (zob. ta b . g e n .). W y d a je się ta k ż e, że to je d e n z sy n ó w -im ie n n ik ó w G e rh a rd a II von A llen w y stęp u je w spólnie z p o to m stw em H e rm a n a II I vo n A llen p rz y p ła c en iu czynszu z okolic ko ścio ła św . Je rzego (zo b . n iż e j). H e rm a n III p o ja w ia się po śró d p o ż y cz a ją cy c h p ien iąd ze m a ło le tn ic h p o to m k ó w G o d frie d a I von A llen. W g ro n ie osób p o ż y cz a ją cy c h p ie n ią d z e m a ło le tn ic h d zieci G o d frie d a I w y stę p u ją ta k ż e członkow ie ro d z in y G e rh a rd a I (zob. n iżej).
31 O s ta tn io z aró w n o A lb re c h ta I von A llen, ja k i G o d fried a I von A llen z lin ią G e rh a r d a I von A llen p ró b u je w iązać K . M ikulski ( K r y te riu m im io n o w e, s. 316, p rz y p . 49).
32P rz e m a w ia za ty m fa k t u trz y m y w a n ia w spólnych k o n ta k tó w h an d lo w y ch z E u r o p ą Z a c h o d n ią (zob. n iżej). W sk azu je n a to p o d o b ień stw o gm erk ó w tych d w u osób (zob. A P T , A m T , k at. I, n r 204). Z lin ią G e rh a rd a I łączy G o d frie d a I ta k ż e w sp ó ln e p łacen ie p o d a tk u p rzez n a jp ra w d o p o d o b n ie j p o to m k ó w w spo m n ia n e g o G e rh a rd a I i c ó rk ę G o d frie d a I von A llen z dom u z n ajd u jąc e g o się przy w sch o d n iej s tro n ie u l. Ż eglarsk iej. O p ła ty te były w noszone p rzez n a stę p u ją c e osoby: „ G e rk e d e A lle n / R e[licta] G o tsch a lk H e n g isb e rg / M etze filia G o tk e de A llen ” (A P T , A m T , k a t. II, dz. III, t. 69, s. 50). W sp o m n ia n y G erke de A llen to n a jp ra w d o p o d o b n ie j G e rh a rd II von A llen b ąd ź też k tó ry ś z je g o synów - im ie n nik ó w (zob. n iż e j). N iew y k lu czo n e, że w dow a po G o tsch a lk u von H e n g istb e rg b y ła j e d n ą z s ie d m io rg a c ó rek G e rh a rd a I von A llen. Z je j zw iązku m ałżeńskiego u ro d z ił się sy n o im ie n iu T ie d e m a n , co w y d a je się w skazyw ać n a p o w ią z a n ia z
G odfried I von Allen urodził się w pierwszej połowie XIV w. O d 1365 r.
zasiadał w Radzie Starego M iasta T orunia33. W 1375 r. został wysiany
przez T oruń n a zjazd hanzeatycki do Lubeki, gdzie reprezentow ał Prusy
wspólnie z mieszczaninem elbląskim H artwicusem Beteke34. W 1379 r.
o b jął stanow isko sędziego ławy starom iejskiej35, a w roku 1384 sprawował
funkcję prezydującego burm istrza36. W literaturze przedm iotu istnieją
problem y z precyzyjnym ustaleniem d aty śmierci G odfrieda I37. W ydaje
się, że fak t niepojaw ienia się G odfrieda I von Allen w Radzie w roku 1390
świadczy, iż zm arł on zapewne przed kierą, k tó ra odbyła się 22 II 1390 r.
Ten sam rok śmierci G odfrieda I p odaje spis p iętn astu Allenów znajdujący
się w A rchiw um Państw ow ym w T oruniu, a sporządzony około połowy
X V II w.38
Po jego śmierci pozostały m ałoletnie dzieci39. Synam i G odfrieda I byli
G odfried II, w ystępujący w źródłach jak o „G otke de Allin iunior” 40, oraz
o m a w ia n ą lin ią A llenów (A . S em rau , K atalog, s. 45; zob. w y żej). W y d a je się, że M etcze von A llen, córka G o d fried a I von A llen, b y ła w zm ia n k o w a n a ta k ż e w 1402 r. (K . C iesielska, W y k a zy m ie szc za n , s. 96). W a rto tu ta k ż e w sp o m n ieć o p o ży czk ach p ien ięd zy m ało letn ich dzieci G o d fried a I von A llen z ac ią g a n y ch p rzez p raw d o p o d o b n y c h i pew n y ch p o to m k ó w G e rh a rd a I von A llen (A P T , A m T , k at. II, dz. III, t. 67, s. 24, 25, 29, 31, 33).
33A P T , A m T , K a t. II, dz. X II, n r 6; A. S em rau , K ata lo g , s. 24; K . G . P ra e - to riu s, op. c it., s. 7.
34 H anserecesse. D ie R ecesse u n d andere A k te n d er H a n seta g e vo n 1 2 5 6 -1 Ą S 0 , B d. 2, b e a rb . K . K o p p m a n n , Leipzig 1872; n r 86, s. 98.
35A. S e m ra u , Katalog, s. 24; L iber sca b in o ru m , n r 71, s. 15. 36A. S e m ra u , K a ta lo g , s. 24; K . G. P ra e to riu s, op. c it., s. 7; T h o r n e r D en kw ü rd ig keiten , s. 11.
37K . G . P ra e to riu s , op. c it., s. 7. P o r. T h o r n e r D en kw ü rd ig ke ite n , s. 15. 38A P T , A m T , k a t. II, dz. X II, n r 6; zob. A. S em rau , K ata lo g , s. 2 4 -2 5 : „1389 is t also fälsch lich als T o d e s ja h r an g eg e b e n ” . W y d a je się, iż p o d ro k ie m 1390 w księdze ław niczej p o ja w ia się syn G o d fried a I - G o d fried II. Ś w iad czy o ty m b ra k ty tu łu „ h e r ” p rz e d n azw iskiem w sp o m n ian eg o G o d frie d a II, k tó ry pow i n ien p rzy słu g iw ać je g o o jc u ja k o b u rm istrzo w i to ru ń sk ie m u ( L ib er s c a b in o ru m , n r 302, s. 49).
39A P T , A m T , k a t. II, dz. III, n r 67, s. 23-37.
40A P T , A m T , k a t. II, dz. III, n r 72, s. 21. W cy to w an y m źró d le z n alaz ł się rów n ież w ykaz czynszów uzyskiw anych z nieru ch o m o ści b ę d ąc y c h w ła sn o śc ią G o d frie d a I von A llen (zob. A P T , A m T , k at. II, dz. III, n r 72, s. 6); Tabliczki
w oskow e, s. 29. W y d aw c a uw aża, że to raczej syn G o d frie d a I von A llen (ib id .,
najpraw dopodobniej T iedem an I, który mógł odziedziczyć imię po swym
dziadzie ze strony m atki - T iedem anie P ape41. C órką G odfrieda I była
M etcze42.
A lbrecht I von Allen urodził się zapewne w pierwszej połowie XIV w.
W latach 1363-1364 i później w roku 1371 sprawował funkcję ławnika
S tarego M iasta T o ru n ia43. T rudno wytłum aczyć nieobecność A lbrechta
w lawie pom iędzy rokiem 1365 a 1370. Faktem jed n a k jest, że nie po
siadam y d la tego okresu pełnych spisów osób w ybranych do sprawowa
n ia funkcji ław nika44. W przekazach źródłowych z la t 1362-1363 znalazł
się niezwykle interesujący zapis związany z om aw ianą osobą: „A lbertus
(P ap e) A llen” 45. Nie wiadomo, czy m ożna mówić w tym m iejscu o jakichś
związkach z patrycjuszow ską rodziną Pape, czy też należy np. wysunąć
wniosek, iż A lbrecht m ial w tym czasie już potom stw o, tudzież był ojcem
rodziny.
W 1390 r. w zm iankow ana była jak o wdowa po Albrechcie I nieznana z
dom u W ilm u t46. Synem A lbrechta I von Allen byl Ja n von Allen w zm ian
kowany w 1386 r.47 C órką A lbrechta I była nieznana z im ienia żona
D itm a ra R o ten 48. W arto w tym miejscu zwrócić uwagę, że z pieniędzy
m ałoletnich dzieci ze związku D itm ara R oten z córką A lbrechta
Ivon Allen
korzysta! także J a n H uppe49. Być może, iż byl to kolejny zięć A lbrechta
I.W arto również wskazać n a ścisłe związki łączące A lbrechta
Ii jego rodzinę
z G odfriedem I von Allen i jego potom stw em 50.
41Zob. w yżej. 42Zob. w yżej.
43A . S e m ra u , K atalog, s. 24; L ib er sca b in o ru m , n r 1, s. 1; n r 3, s. 2; n r 20, s. 5 -6 .
44B ra k d a n y ch d la l a t 1365-1 3 6 7 ( L iber sc a b in o ru m , s. 2 -3 ). 45L. K oczy, M a te ria ły , cz. 2, n r 236, s. 323.
46A P T , A m T , k a t. II , dz. II I, n r 67, s. 25. 47A P T , A m T , k a t. II, dz. III, n r 66, s. 24.
48Ib id . W a rto t u w sk azać, iż w cześniej zazn aczy ły się zw iązki J a n a R o te n , m ie szk a ń c a S o e st, z G o d fried e m I von A llen (zob. H a n sisch es U rkundenbuch, B d . 4; n r 353, s. 1 4 8 -1 4 9 ).
49A P T , A m T , k a t. II, dz. III, n r 66, s. 24.
50W 1398 r. o p ła ty z d o m u z n a jd u ją c e g o się przy w schodniej s tro n ie ul. Ż eg larsk iej w n o sili m .in . J a n von A llen o raz syn G o d frie d a I von A llen (A P T , A m T , k at. II , dz. II I, n r 70, s. 24). W ilm u t, w dow a p o A lbrechcie I von A llen , p o ż y c z a ła p ie n ią d ze m a ło le tn ic h dzieci G o d fried a I von A llen p o d z a s ta w sw ego d o m u k am ien n eg o p rz y ul. Żeglarskiej (zob. niżej).
G erh ard II von Allen urodził się zapewne około połowy XIV w. Był
współdowodzącym w wyprawie krzyżackiej z 5 II 1389 r. do Złocieńca,
do którego został pojm any przez rycerzy pom orskich gość Zakonu książę
W ilhelm z G eldrii51. W 1389 r. zasiadał w Ławie52. W 1390 r. został
w ybrany do R ady Starego M iasta T orunia53. W 1393 r. był jed n y m z
nadzorujących zam ykanie b ram m iejskich54. P od rokiem 1394 zapisano
w księgach kiery wiadomość o jego śmierci. Źródła wrocławskie p o d a ją
jed n ak , że zm arł w 1396 r.55 Po swojej śmierci pozostaw ił m ałoletnie
dzieci56.
G erh ard II von Allen był dw ukrotnie żonaty. Je d n ą z jego m ałżonek
była M ałgorzata König57.
Ze związku z n ią urodził się syn o im ie
niu G e rh ard 58. Nie znamy nato m iast drugiej żony G erh ard a II, ale z
m ałżeństw a tego także urodził się syn o imieniu G erh ard 59. D la uczy
nienia naszego wywodu bardziej przejrzystym przyjm ujem y, że G erhard
zm arły w 1430 r. to G erhard III60. Przyrodni b ra t G erh ard a III będzie
określany jak o G erhard IV. Braćm i G erharda IV byli K onrad II - mąż
M ałgorzaty zamężnej po raz drugi za Jerzego von Girkow i Henryk II
51J. M ielcarz, D zieje społeczne i p o lity c zn e księstw a słupskiego w ła ta ch 1 3 7 2 -
1Ą11, P o z n a ń 1976, s. 145 n.; T h o rn e r D e n kw ü rd ig ke ite n , s. 14.
52A . S e m ra u , K atalog, s. 25, p u n k t 7. Z n iew iad o m y ch m i w zględów a u to r te n p o m in ą ł istn ie n ie G e rh a rd a I von A llen z m arłeg o w 1371 r., ch o ciaż sam p rzy czy n ił się do ro zp o w szech n ien ia tego fa k tu (A . S e m ra u , D ie G ra b d en km ä ler, s. 2 2 -2 3 ). T o spow odow ało zak łó cen ia w n u m e ra c ji. G erko I w p ra c y A. S e m ra u a ( K a ta lo g, s. 25, p u n k t 7) je s t to ż sa m y z G e rh a rd e m II w nin iejszej p ra c y ; L ib er
sca b in o ru m , n r 265, s. 44.
63A . S e m ra u , K a ta lo g , s. 25, p u n k t 7; A P T , A m T , k a t. II, dz. I, n r 121, s. 7 v -8 .
M T h o r n e r D en kw ü rd ig keiten , s. 58.
55 J. T a n d e c k i, D zia ła ln o ść fin a n so w a , s. 100. Z a sad n icz a tru d n o ś ć p o le g a n a ty m , iż we W ro cław iu m am y do c zy n ien ia z n ie ja k im E b irk o von A llen . W y d a je się, iż w zm ian k o w an y p rzekaz d o ty c z y osoby G e rh a rd a II von A llen.
56A P T , A m T , k a t. II, dz. III, n r 67, s. 112.
57L ib er sca b in o ru m , n r 1218, s. 206; A. S e m ra u , K atalog, s. 25, p u n k t 8;
D. W e ic h b o rd t-T ie d e m a n n , s. 5. 58Ib id .
5$ L iber sca b in o ru m , n r 1218, s. 206; n r 1219, s. 206.
von A llen61. C órką G erh ard a II była D orota w zm iankowana w 1394 r.62
oraz najpraw dopodobniej w 1402 r.63 W ydaje się również, że m ożna wska
zywać n a ścisłe związki G erh ard a II i jego rodziny z rodziną G odfrieda I
von A llen64.
H erm an III von Allen urodził się zapewne około połowy XIV w.
T rudności sp raw ia przedstaw ienie życia i działalności tego członka rodu,
poniew aż w ty m sam ym czasie żyl w T oruniu H erm an II, ław nik 1386—
1389, ra jc a 1389-1398 i burm istrz 1398-1403, który byl synem B e rtra m a I
von A llen65. Błąd może więc polegać n a tym , że przypiszemy jednem u
H erm anow i d ziałania i funkcje sprawowane n a terenie m iasta czy też re
gionu przez drugiego.
Je s t rzeczą tru d n ą do ocenienia, czy to właśnie H erm an III, syn
G e rh ard a I von Allen, bral udział jak o współdowodzący w wyprawie
krzyżackiej do Zlocieńca z lutego 1389 r.66 W iele wątpliwości pojaw ia się
przy próbie określenia, czy Herm an III von Allen sprawował jakieś funk
cje polityczne n a terenie m iasta. W iąże się to między innym i z faktem
istn ien ia spisu Allenów z około połowy XVII w., w którym H erm an, syn
G e rh ard a von Allen, w ystępuje jak o osoba spraw ująca funkcje rajcowskie
w lata c h 1389-139467. T o sam o źródło podaje, że późniejszy burm istrz
H erm an II rozpoczął sprawow anie funkcji rajcowskich w 1395 r.68 O d
pisy ksiąg kiery w ym ieniają jed n ak pod rokiem 1395 H erm ana von Allen
n a drugim m iejscu, po osobie prezydującego b u rm istrza69, co oznacza, że
był on jego kom panem . Znalezienie się w zaszczytnym gronie kom panów
b u rm istrz a było z reguły poprzedzone kilkuletnim zasiadaniem w Radzie.
P rzem aw ia za ty m fakt, iż n a urzędzie tym wcześniej zasiadał najpraw do
podobniej H erm an II von Allen.
61 K się g a ła w n ic za S tarego M ia sta T o ru n ia ( 1Ą28-1Ą56), w yd. K . C iesielska, J. T a n d e c k i, T o ru ń 1992, cz. 1, n r 197, s. 37.
62A P T , A m T , k a t. II , d z . II I, n r 69, s. 23.
63K . C iesielsk a, W y k a zy m ie szc za n , s. 83. T u niezauw ażony p rzez w ydaw cę fa k t, że „ S c h o tte ” to m ieszczan in to ru ń s k i J a n S ch o tte.
64Zob. w yżej.
65L ib e r sca b in o ru m , n r 167, s. 31; zob. A. S em rau , Katalog, s. 25.
66 J. M ielcarz, D zieje społeczne, s. 145 n.; T h o r n e r D en kw ü rd ig keiten , s. 14; J . E. W ern ick e, G e sc h ic h te T h o r n s aus U rkunden. D o k u m e n te n u n d H a n d sc h ri
fte n , T h o r n 1842, B d . 1, s. 111.
67A P T , A m T , k a t. II, dz. X II, n r 6. 68Ib id .
Być może także to H erm an III wszedł do kolegium arbitrów
rozpatrujących spór dzieci H erm ana von D ułm en z Jan em Bokencus i jego
sio strą70. W ydaje się, że Herm an III był wzmiankowany jeszcze pom iędzy
1408 a 1413 r.71
Nie znam y imion dzieci H erm ana III. Zapewne jed n ak jeden z synów -
im ienników G erh ard a II był wzmiankowany razem z potom stw em Her
m an a I I I 72. Być może także dzieci H erm ana III były stro n ą w sprawie
odpow iedniego podziału spadku zmarłego A rn d ta A rth u s73. Praw dopo
dobnie ich m atk a była spokrew niona z tą rodziną.
W ty m miejscu pozostaje do rozw iązania jeszcze jeden problem , a m ia
nowicie uto żsam ian ia H enryka von Alen, będącego wielkim szafarzem m al-
borskim od 1379 r., oraz H erm ana von Alen, k tóry został szafarzem wiel
kiego m istrza pod koniec XIV w., z rodziną von Allen osiadłą w T o ru n iu 74.
Zacząć należy od tego, że mało znane m ateriały P ennersa p o d w ażają
przynależność H enryka von Alen do rodziny von Allenów toruńskich,
w ym ieniając go pośród nosicieli nazwiska von Alen zam ieszkujących w
E lblągu75. To pow oduje pojaw ienie się licznych wątpliwości przy próbie
określenia, czy osoby wspomnianych dwóch szafarzy wyw odzą się z ro
dziny zamieszkującej w średniowiecznym T oruniu czy też Elblągu, których
nie jesteśm y w stan ie jednoznacznie rozstrzygnąć76.
70Ib id .; n r 376, s. 62.
71 L ib er sca b in o ru m , n r 712, s. 114-115. W ścisłym zw iązku z ty m p o zo s t a j e sp is z 1399 r, (A P T , A m T , k at.
II,
dz.III,
n r 71), g d zie o b o k H e rm a n a w y stę p u je H an k e F reie, id e n ty c zn y z H ancke F ry h e z księgi ław niczej; H e rm a n von A llen p o ja w ia się te ż ra z em z P io tre m von N ich ten p o śró d „ C o lig en te s des W a c h te rlo h n s” ( T h o r n e r D e n kw ü rd ig ke ite n , s. 46).72A P T , A m T , k a t. II, dz. III, n r 72, s. 17; T abliczki w oskow e, s. 2 5 -2 6 . 73A P T , A m T , k a t. I, sygn. 1122.
74O s ta tn io J. T an d eck i, O byw atele m ia s t p ru sk ic h w za ko n ie k rz y ża c k im , [w:]
Z a k o n k rz y ża c k i a społeczeństw o p a ń stw a w P ru sa c h , red . Z. H. N ow ak, T o ru ń
1995, s. 45. P o r. E. M aschke, D ie S c h a ffe r u n d L ieg er des D e u tsc h e n O rd en s in
P r e u ss e n , [w:] D o m u s H o sp ita lis T h e u to n ic o ru m , Q u ellen u n d S tu d ie n , B d . 10,
1970, s. 8 1 -8 2 ).
75T . P e n n e rs, N am en v erzeich n is zu „ U n tersu c h u n g e n ü b e r d ie H e rk u n ft d e r S ta d tb e w o h n e r im D e u tsc h -O rd e n s la n d P reu sse n bis in d ie Z eit u m 1400” , m a sz y n o p is w G eh eim es S ta a ts a rc h iv P reu ssisc h e r K u ltu rb e s itz w B e r lin ie - D ah lem , s. 6.
76W A rc h iw u m P ań stw o w y m w T o ru n iu z n a jd u je się lis t s z a fa rz a w ielkiego m is trz a , p o d p is a n y p ra w d o p o d o b n ie p rzez n iejak ieg o H e rm a n a von A len ( A P T ,
S um ując należy stwierdzić, że członkowie rodziny von Allen zajmowali
wysokie funkcje publiczno-polityczne n a terenie T orunia, reprezentując
m iasto także n a zew nątrz.
W y d aje się, że po części uczestnictwo
we władzach m iejskich zapew niało im zawieranie związków małżeńskich
przynoszących korzyści zarów no pod względem m ajątkow ym , ja k i poli
tycznym (przykładem podw ójne małżeństwo: T iedem ana P ape i jego córki
z członkam i rodziny von Allen).
W y d aje się również, że nie m ożna całkowicie odtworzyć pow iązań
rodzinnych p a try c ja tu średniowiecznego m iasta. Nie pozwalał n am n a
to przede w szystkim sta n bazy źródłowej.
Być może tego sta n u rze
czy należy u p atry w ać w zauważonym ju ż braku podstawowych kryteriów
pozw alających określić charakter pow iązań rodzinnych interesujących nas
osób77. Z aznacza się to w szczególności istnieniem dwu zasadniczo przeci-
staw nych spojrzeń n a problem stosow ania kryterium imionowego w ba
daniach genealogicznych rodów mieszczańskich78. W przypadku om a
wianej tu ta j gałęzi rodu Allenów m am y do czynienia z istnieniem tra
dycji w nadaw aniu imion męskich w rodzie von Allen (w XIV w. żyło w
T oruniu czterech G erhardów i trzech Herm anów), k tó ra um ożliwia sto
sowanie w spom nianego kryterium .
W ydaje się jednak, że nie m ożna
wiązać dużych nadziei z w ykorzystaniem w badaniach genealogicznych
rodów m ieszczańskich kry teriu m pow tarzalności imion. Należy sądzić,
że odtw orzenie d la średniowiecznego T orunia genealogii mieszczańskich
uw zględniających procesy długiego trw an ia będzie możliwe jedynie dla
kilku rodzin patrycjuszow skich, których działalność doskonale odzwiercie
dla się w zachow anym m ateriale źródłowym. Jednakże gdy nie będziemy
dysponow ać zestaw em imion rzadko spotykanych, charakterystycznych
jed y n ie d la badanych przez nas rodzin, stosow anie kryterium imiono
wego będzie wielce dyskusyjne.
Je d n ą z przyczyn będą trudności w
prawidłowej identyfikacji osób noszących im iona szczególnie popularne w
święcie hanzeatyckim (np. H erm an, Ja n ). Należy także dodać, że problem
określenia przydatności kry teriu m imionowego w badaniach genealogicz
nych rodów m ieszczańskich w ym agać będzie dalszych wnikliwych b adań
nad społeczeństw em średniowiecznego m iasta.
A m T , k a t. I, n r 220). F a k t p o ja w ie n ia się n azw isk a von A len p rz e m a w ia n a niek o rzy ść u to ż s a m ia n ia p o d p isa n e g o z A lle n a m i z am ieszk u jący m i w T o ru n iu .
77A . C za c h a ro w sk i, H itfe ld o w ie , s. 193.
78P o r. A . C zach aro w sk i, M o żliw o ści badań, s. 180; K. M ikulski, K r y te riu m
W literatu rze zauważono ju ż wagę b adań herbów m ieszczańskich osób
noszących nazwiska odmiejscowe79.
Niewątpliwie przyczyni się to do
lepszego rozpoznania powiązań rodzinnych. W ydaje się także, iż herb
byl jed n y m z elementów przyczyniających się do zachow ania tożsam ości
interesującej nas rodziny oraz nośnikiem więzi wspólnego pochodzenia
posługujących się nim członków rodu.
T he Genealogy of the Patrician Family, the Allens, in the
Fourteenth Century
T h e a rtic le p re sen ts th e re la tio n s o f th e von A llen fam ily re sid in g in T o ru ń in th e fo u rte e n th c e n tu ry b e g in n in g w ith H erm an I von A llen , a n d e n d in g w ith G o d fried I, G e rh a rd II a n d H e rm a n III. A co m p le te re c o n stru c tio n o f th e fa m ily b o n d s o f th e A llen s w as n o t po ssib le d u e to th e co n d itio n o f th e e x am in ed so u rces. T h e m em b ers o f th e A llen fam ily occu p ied high p o litic a l p o s ts in T o ru ń , re p re s e n tin g th e tow n b e y o n d its b o rd e rs. T h e m o st d istin g u ish ed m e m b e rs o f th e fa m ily w ere G o d fried I and G e rh a rd II. T h e c o a t o f a rm s o f th e T o ru ń von A llen fa m ily w as a ch ev ro n (G e rm a n ’S p a rre n ü b e re in a n d e r’) on a re d sh ield .
Genealogie der Patrizierfam ilie Allen aus T horn im 14. J a h r
h undert
Im B e itra g w u rd e n V erw an d tsc h a ftsv erb in d u n g en d es G esch lech ts von A l len d a rg e ste llt. Sie w o h n ten in T h o rn im 14. J a h r h u n d e r t, an g efan g e n m it H e rm a n I. von A llen bis zu G o d fried I., G e rh a rd II. u n d H e rm a n II I. D ie m a n g e lh a fte Q u ellen b asis v e rh in d e rte es, d as F am iliengefüge von A llen v o llstä n d ig zu re k o n s tru ie re n . D ie M itg lie d er des G eschlechts h a tte n in T h o r n h o h e p o litisc h e F u n k tio n e n in n e, sie re p rä s e n tie rte n die S ta d t n ach a u sw ä rts . Zu d e n h e rv o rra g e n d s te n F a m ilie n m itg lied e rn g e h ö rte n G o d fried I. u n d G e rh a rd II . D as G esc h le ch tsw a p p en d e r T h o rn e r von A llen w ar ein S p a rre n ü b e re in a n d e r a u f ro te m Schild.
!["Odbudowa gmachu Obserwatorium Astronomicznego", Wanda Bacewiczówna, "Stolica", R. IV, nr 14 (126) : [recenzja]]()