Ludwik Kołakowski
Prawo autorskie w stosunkach
majątkowych między małżonkami
Palestra 11/6(114), 24-28
24 L u d w i k K o ł a k o w s k i N r 6 (114)
w aniu jego sposobów m yślenia i postępowania, składających się na wspólne po jęcie tego, co nazw ać by chyba należało k u ltu rą p raw n ą narodu, nakazującą jed nostkom tw orzącym to społeczeństwo poszukiwać zaspokojenia swych roszczeń n ie w drodze samowoli, lecz w trybie i przed organam i powołanym i do tego przez właściwe oirgany.
1 jest to chyba w cale niebagatelna funkcja realizow ana przez posiadanie, skoro zamierzone przez nią cele m uszą się znaleźć u podstaw globalnie ipojętej k u ltu ry praw nej narodu.
W reszcie w ydaje m i się, że te pryncypialne założenia omawianej funkcji po siadania w ykraczają już dziś daleko poza k rą g cyw ilnopraw nej problem atyki. Cały ruch n a rzecz pokoju i pokojowego regulow ania różnych spornych m iędzynarodo wych problem ów, przy jednoczesnym wyelim inow aniu wojny jako jedynego spo sobu ich regulow ania, jest chyba tego aż nadto ew identnym dowodem, w skazując zarazem na w ielką rangę om awianej funkcji i zasięgu jej oddziaływania.
LUDWIK KOŁAKOW SKI
Prawo autorskie w stosunkach majqtkowych*
między małżonkami
U staw a z dn. 10.VII.1952 r. o praw ie autorskim (Dz. U. Nr 34, poz. 234), u stala jąc treść praw a autorskiego, stanow i w a rt. 15, że praw o autorskie obejm uje w granicach określonych ustaw ą praw o do:
1. ochrony autorskich dóbr osobistych, 2. wyłącznego rozporządzania utworem , 3. wynagrodzenia za w ykorzystanie utw oru.
Z tych trzech praw , stanow iących treść p raw a autorskiego, tylko praw o do wynagrodzenia za w ykorzystanie utw oru stanow i autorskie praw o m ajątkow e, k tóre stosownie do a rt. 26 tejże ustaw y (z zastosowaniem w yjątków przew idzia nych w ustawie) w ygasa z upływ em la t dw udziestu od śm ierci twórcy, a przy dziełach w spólnych i łącznych — od śm ierci tw órcy, który innych przeżył.
A utorskie praw a m ajątkow e, stosownie do przepisu art. 30 ustaw y o praw ie autorskim , mogą przechodzić n a inne osoby na podstaw ie umowy o przeniesienie autorskich p raw m ajątkow ych, zaw artej pomiędzy tw órcą a nabywcą tych praw , z tym tylko zastrzeżeniem , że umowa ta k a wym aga form y pisem nej.
W św ietle ustaw y o praw ie autorskim w szystkie p raw a stanow iące treść praw a autorskiego, a więc praw o do ochrony autorskich dóbr osobistych, praw o do w
y-* Z agadnieniem p o ru szan y m w n in iejszy m a rty k u le zajm o w ali się od s tro n y przepisów p ra w a ro d zin n eg o : S. B r e y e r i S. G r o s s w zbiorow ej p ra c y : K odeks ro d zin n y i opie k u ń czy — K o m en tarz, W yd. P ra w n ., W arszaw a 1966, s. 122—123; A. W o l t e r : M a jątek w spólny i m a ją tk i odrębfne m ałżonków , N P n r 2 z r . 1965, s. 113; S. G r o s s : S to su n k i m ają tk o w e m iędzy m ałżonkam i, N P n r 11 z 1966 r., s. 1378.
N r 6 (114) P raw o a u to rskie w sto su n k a c h m a ją tk . m ię d zy m a lto n k a m l 25 łącznego rozporządzania utw orem i praw o do w ynagrodzenia za w ykorzystanie utw oru należą wyłącznie do twórcy.
Dla rozpatryw anego tu zagadnienia istotną rzeczą jest zwłaszcza ustalenie, że w św ietle ustaw y o praw ie autorskim w yłącznie do tw órcy należy praw o do w yna grodzenia za w ykorzystanie utw oru (do należności z autorskich praw m ajątk o wych) i do przeniesienia swoich autorskich p raw m ajątkow ych n a inne osoby nie tylko za wynagrodzeniem , ale naw et pod tytułem darm ym lub w drodze zapisu testam entow ego, a zatem — że m ajątkow e praw a autorskie należą do odrębnego m ajątk u tw órcy. Ze względu na ściśle osobisty charakter twórczości w ydaje się to jak najbardziej słuszne.
W ykorzystywanie twórczości w życiu codziennym przejaw ia się w najróżno rodniejszy sposób i tw órcy przew ażnie nie są w stanie dopilnować swych praw zarówno do wyłącznego rozporządzania utw orem , jak i do wynagrodzenia za w y korzystanie ich utworów. Z drugiej strony osoby i instytucje w ykorzystujące twórczość również n ie zaw sze m a ją p raktyczną możność poszukiw ania i porozum ie w ania się z poszczególnymi tw órcam i w celu uzyskania od nich zgody na w y korzystanie ich twórczości oraz ustalenia wysokości należnego tw órcom w yna grodzenia.
W praktyce czynności te w im ieniu tw órców spełnia przeważnie — na podsta w ie odpowiednich przepisów sta tu tu i zobowiązań organizacyjnych członków — istniejące od la t 50 Stowarzyszenie A utorów „Zaiks”. Ono też zajm uje się inkasem n a rzecz tw órców przypadających im w ynagrodzeń, przypisując następnie pobrane w ynagrodzenia na konta osobiste tw órców w Stowarzyszeniu. Z chwilą przypisa nia uzyskanego w ynagrodzenia na konto twórcy-członka Stowarzyszenia, ma on dopiero praw o pobrania tego wynagrodzenia, jako dochodu z jego autorskich praw m ajątkow ych.
Przechodząc do rozpatrzenia omawianego zagadnienia z p unktu w idzenia prze pisów dotyczących stosunków m ajątkow ych między małżonkami, stw ierdzić na leży, że obowiązujący od 1.1.1965 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy ustala, że:
1) dorobkiem małżonków są przedm ioty nabyte w czasie trw ania wspólności ustaw ow ej przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (art. 32 § 1); 2) dorobek małżonków w szczególności stanowią:
a) pobrane wynagrodzenie za pracę oraz za inne usługi świadczone osobiście przez któregokolw iek z małżonków,
b) dochody z m ajątk u wspólnego, jak również z odrębnego m ajątk u każdego z małżonków (art. 32 § 2);
3) odrębny m ajątek każdego z małżonków stanow ią m. in. praw a autorskie tw órcy (art. 33 p k t 10).
W przytoczonej treści przepisów k.r.o. może się nasunąć wątpliwość, co należy uważać za dochód z a rt. 32 j§ 2 p k t 2 oraz o jakie praw a autorskie chodzi w a rt. 33 p k t 10. Od praw idłow ej w ykładni tych pojęć zależy z kolei odpowiedź n a pytanie, co z m ajątkow ych praw autorskich stanow i odrębny m ajątek tw órcy, a co należy do dorobku małżonków.
Jeśli chodzi o pojęcie „pobrane w ynagrodzenia za pracę oraz za inne usługi” (art. 32 § 2 p k t 1), to sytuacja je st jasna, szczególnie w św ietle przepisu a rt. 33 p k t 8, k tó ry ustala, że w ierzytelności o w ynagrodzenie za pracę lub inne usługi stanow ią odrębny m ajątek każdego z małżonków. To zatem, co z ty tu łu w ynagro dzenia za pracę lub usługi zostało już zrealizowane, pobrane, stanow i dorobek m ał żonków, natom iast to, co się należy (nawet jeśli jest już wymagalne) lub co
26 D u d u t i k K o ł a k o w s k i N r 6 (114) w przyszłości z tych tytułów może się należeć małżonkowi, stanowi jego m ajątek odrębny.
N atom iast co się tyczy użytego w a rt. 32 § 2 p k t 2 w yrazu „dochody”, to może się zrodzić wątpliw ość, czy chodzi tu również tylko o dochód już osiągnięty (zreali zowany, pobrany), czy też o praw o do dochodów (należności) przyszłych, jakie mogą przypaść z odrębnego m ajątku każdego z małżonków.
Również na tle użytego przez ustawodawcę w a rt. 33 p k t 10 określenia „prawo autorskie tw órcy” może powstać wątpliwość, czy chodzi tu o autorskie praw o do w ynagrodzenia za w ykorzystanie utw oru (pkt 3 a rt. 15 praw a autorskiego), a więc o autorskie praw a m ajątkow e, czy też o wyłączne praw o autora do rozporządzania swoim utw orem (pkt 2 art. 15 praw a autorskiego).
Dla ułatw ienia rozważań w ydaje się rzeczą celową rozpatrzenie przede w szyst kim określenia „praw a autorskie tw órcy”, użytego w a rt. 33 p k t 10 k.r.o.
Już z samego faktu, że określenie to zostało zamieszczone w dziale III k.r.o., trak tu jący m o stosunkach m ajątkow ych małżonków, w ynika w sposób oczywisty, że może tu chodzić jedynie o „m ajątkow e praw a autorskie tw órcy”, o których mówi praw o autorskie w art. 15 p k t 3, nazyw ając je inaczej „praw em autora do w ynagrodzenia za w ykorzystanie utw oru”. A jeśli tak, to należy stwierdzić, że z woli ustawodawcy, w yrażonej w art. 33 p k t ilO ikjr.o., m ajątkow e p raw a au to r skie tw órcy, tzn. praw o tw órcy do w ynagrodzenia za wykorzystanie jego utw oru, stanow ią jego odrębny m ajątek.
Jedynie przy takim tłum aczeniu treści przepisu a rt. 33 p k t 10 k.r.o. tw órca będzie mógł swoje praw a m ajątkow e (prawa do w ynagrodzenia za w ykorzystanie utw o ru), jako swój odrębny m ajątek, przenieść — zgodnie z praw em autorskim — na inne osoby odpłatnie, pod tytułem darm ym lub w drodze zapisu testam entowego.
Nie można chyba w żadnym razie interpretow ać tego pojęcia w tym sensie, że chodzi tu nie o praw o autora do wszelkich wynagrodzeń za wykorzystanie jego utw oru, bo te stanow ią „dochód” w rozum ieniu a rt. 32 § 2 p k t 2, lecz o praw o autora do dysponowania swoimi praw am i autorskim i (np. o zawarcie umowy w y dawniczej lub. o w yrażenie zgody na w ykorzystanie jego twórczości w inny spo sób).
T akie praw o do wyłącznego dysponowania swoją twórczością nie należy do rzędu m ajątkow ych p raw autorskich twórcy (praw a do wynagrodzenia za w y korzystanie utw oru), lecz przew idziane jest w osobnym przepisie praw a au to r skiego (art. 15 p k t 2).
Nie należy też zapominać, że praw a autorskie tw órcy nie stanowią same przez się trw ałej w artości m ajątkow ej, a ich w artość m ajątkow a w łaśnie sprowadza się z reguły do praw a do wynagrodzenia za w ykorzystanie utw oru, tj. do m a jątkow ego praw a autorskiego.
P raw a autorskie tw órcy są zatem pod względem w artości m ajątkow ej konsu m owane z biegiem czasu i tracą swą w artość m ajątkow ą najpóźniej z chwilą u tra ty ochrony zastrzeżonej dla nich w praw ie autorskim .
Jeśli więc praw o au to ra do w ynagrodzenia za w ykorzystanie utw oru (m ajątkowe praw o autorskie) należy z mocy art. 33 pkt 10 do odrębnego m ajątku autora, to łatw iej jest ustalić, co mieści się w pojęciu „dochodu” wymienionego w art. 32 § 2 k.r.o.
Skoro praw o do w ynagrodzenia za w ykorzystanie utw oru należy do odrębnego m ajątk u tw órcy, to „dochód” w ujęciu art. 32 § 2 p k t 2 k.r.o. może oznaczać tylko
N r 6 (114) P raw o a u to rsk ie w sto su n ka ch m a ją tk . m ię d zy m a łżo n ka m i 27
dochód już osiągnięty (zrealizowany, pobrany), podobnie jak przy wynagrodzeniach za pracę oraz inne usługi.
Może powstać pytanie, dlaczego ustaw odaw ca — skoro dochód ma oznaczać po brane w ynagrodzenia — nie użył w przepisie a rt. 32 § 2 p k t 2 słów „pobrany do chód”. W ydaje się, że słowo „dochód” w języku polskim ma jednoznaczne znacze nie i obejm uje tylko przychody już uzyskane (pobrane). Z tego względu dodatek w postaci słowa „pobrany” nie m iałby logicznego uzasadnienia.
Na słuszność takiego rozum owania w skazuje również treść przepisu a rt. 41 § 2 k.r.o. A rtykuł ten ustala generalną zasadę, że zaspokojenia z m ajątku wspólnego może żądać także wierzyciel, którego dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków. N atom iast § 2 tegoż art. 41 w prow adza do tej generalnej zasady ograniczenia tej treści, że jeżeli wierzytelność pow stała przed pow staniem wspólności ustawowej albo jeżeli dotyczy ona odrębnego m ajątk u jednego z małżonków, to wierzyciel może żądać zaspokojenia tylko z odrębnego m ajątku dłużnika oraz z w ynarodzenia za pracę lub inne usługi świadczone osobiście przez dłużnika, jak również z ko rzyści uzyskanych przez dłużnika z jego praw autorskich tw órcy, praw tw órcy w ynalazku, wzoru lub projektu ^racjonalizatorskiego. Tak więc z ty tu łu tych w ie rzytelności dłużnik odpowiada — poza odrębnym swym m ajątkiem — również p o- b r a n y m w y n a g r o d z e n i e m za pracę lu b usługi oraz u z y s k a n y m i k o r z y ś c i a m i z jego m ajątkow ych praw autorskich (dochodem).
Takie zrów nanie przez ustawodawcę w a rt. 41 § 2 korzyści uzyskanych przez tw órcę (dłużnika) z wynagrodzeniem (pobranym) za pracę lub inne usługi św iad czone osobiście przez dłużnika (art. 32 § 2 p k t 1 i 2) jest jak najbardziej słuszne, albow iem korzyści uzyskane przez twórcę nie są niczym innym jak w ynagrodze niem za pracę, i to pracę kw alifikow aną, tw órczą, znajdującą się pod specjalną ochroną praw a autorskiego, które nazywa je „wynagrodzeniem za w ykorzystanie utw oru”.
Jeśli w ynagrodzenie za pracę i inne usługi zostało zaliczone przez ustawodawcę do dorobku m ałżonków tylko w stosunku do wynagrodzenia już pobranego, n a tom iast w ierzytelności z ty tu łu takiego wynagrodzenia (choćby wymagalne) do m a ją tk u odrębnego m ałżonka, przy czym do tych w ierzytelności żadne upraw nie nia współmałżonkowi w zakresie zarządu nie przysługują, a wierzyciel tego współ m ałżonka nie może kierow ać do nich egzekucji — to rozgraniczenie to nastąpiło ze względów praktyczno-życiowych, aby zapobiec w ten sposób kierow aniu egzekucji za osobiste zobowiązanie jednego z małżonków do w ynagrodzenia drugiego m ał żonka.
Ten sam wzgląd przem aw ia niew ątpliw ie za rozdziałem w ynagrodzeń a u to r skich za w ykorzystanie utw oru (z m ajątkow ych praw autorskich) na „dochody”, czyli w ynagrodzenia już pobrane, i na wierzytelności-w ynagrodzenia należne w przyszłości, a naw et już wym agalne, zaliczane do odrębnego m ają tk u tw órcy (art. 33 p k t 10 k.r.o.), do których nie może być kierow ana egzekucja za osobiste zobowiązania współmałżonka. Inaczej, uznać by należało, że wszelkie w ynagrodze nia (przyszłe) z autorskich p raw m ajątkow ych tw órcy, od chwili ustania wspól ności ustaw ow ej (rozwód, śmierć), podlegałyby stosownie do treści a rt. 42 k.r.o. przepisom o współwłasności, czyli że połowa w ynagrodzeń z ty tu łu autorskich p raw m ajątkow ych za utw ory opracow ane przez tw órcę w czasie trw an ia wspól ności ustaw ow ej należałoby do drugiego m ałżonka przez cały czas trw an ia ochrony p raw autorskich tw órcy, a więc do końca jego życia i jeszcze przez 20 la t po jego śm ierci. Należy w ątpić, czy rzeczywiście ta k i zam iar m iał ustawodawca.
28 A l f r e d K a f t a l N r 6 (114)
Jak już powiedziano n a w stępie, praw a tw órcy do rozporządzania jego u tw ora mi i pobierania w ynagrodzeń za w ykorzystyw ane utw ory przeważnie rep rezen tu je Stowarzyszenie A utorów „Zaiks”. W stosunku do tw órcy, swego członka, ma ono te upraw nienia z mocy sta tu tu i z ty tu łu zobowiązania organizacyjnego, ale u p raw nień takich nie ma w stosunku do współm ałżonka tw órcy. W ytworzyłaby się więc sytuacja taka, że „Zaiks”, zachow ując pełne praw o do rozporządzania utw oram i tw órcy, m iałby od chwili ustania wspólności ustaw ow ej praw o do inkasa tylko połowy wynagrodzeń przypadających twórcy.
A ja k realizow ane by były praw a współmałżonka?
Wreszcie, gdyby w szystkie należności przypadające z mocy autorskich p raw m ajątkow ych (nawet przyszłe) m iały należeć do dorobku małżonków, to tw órca z mocy a rt. 35—37 k.r.o., a w brew treści a rt. 15 p k t 2 i a rt. 30 ustaw y o praw ie autorskim , m usiałby uzyskiwać do przeniesienia swych autorskich praw m ajątko wych zgodę swego współm ałżonka, współmałżonkowi tw órcy zaś przysługiw ałby samodzielny zarząd tym i praw am i, jako m ajątkiem wspólnym.
Chyba nie o tak ie ujęcie zagadnienia chodziło ustawodawcy.
Reasum ując, należy w yrazić pogląd, że przez pojęcie „dochodu” z a rt. 32 § 2 pkt 2 L r.o należy rozum ieć tylko kanzyśoi uzyisikane (pobrane) przez twórcę, a przez pojęcie „praw a autorskie tw órcy” z a rt. 33 p k t 10 należy rozumieć a u to r skie praw a m ajątkow e-w ynagrodzenia (należności) nie pobrane, mogące przypaść w przyszłości.
ALFRED KAFTAL
Skutki prawne nieobecności obrońcy
na rozprawie sqdowej
w świetle orzecznictwa Sqdu Najwyższego
(a rty k u ł dyskusyjny)
I. UWAGI W STĘPNE
Przedm iotem niniejszych rozw ażań będzie określenie skutków procesowych nie obecności obrońcy n a rozpraw ie sądowej.
Zagadnienie powyższe m a doniosłe znaczenie i zajm uje poczesne m iejsce w orzecz nictw ie Sądu Najwyższego. Nie bez w pływ u na ten stan rzeczy jest docenianie roli i rangi obrony oraz obrońcy w naszym procesie karnym , zagw arantow ane w odpowiednich przepisach Kjomistyitiucji PRL. l
i P o r.: S. K a l i n o w s k i : S tanow isko obrońcy w p olskim p ro cesie k a rn y m , „ P a le s tra ” n r 8/62, s. 3 i n .; M. C i e ś l a k : U dział a d w o k ata w p o stęp o w an iu przygotow aw czym , „ P a - le s tra ” n r 9/58, s. 15 i m.; A. K a i t a l : O n ie k tó ry c h zag ad n ien iach p ra w a do o b ro n y w św ietle o rzeczn ictw a SN, „ P a le s tra ” n r 12/64, s. 47 i n . o ra z p ow ołane tam poglądy d o k try n y .
