Tradycja napoleońska w "Konradzie Wallenrodzie" A. Mickiewicza

Zofia Wójcicka

Tradycja napoleońska w "Konradzie

Wallenrodzie" A. Mickiewicza

Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza 13, 81-89

1978

Rocznik X III/1978 Towarzystwa Literackiego im. A . Mickiewicza

II. MICKIEWICZIANA I MATERIAŁY Z EPOKI

MICKIEWICZA

a. Materiały

Z o fia W ójcicka

T R A D Y C JA N A P O L E O Ń S K A

W K O N R A D Z IE W A L L E N R O D Z IE A. M IC K IE W IC Z A

Praw idłow e odczytanie Konrada Wallenroda wiąże się z historią p o b y tu A. M ic­ kiewicza w R osji. W świetle tej oczywistej, znanej badaczom u tw o ru tezy, po d ru ­ giej w ojnie światowej uzupełniano w iadom ości o praw ie pięcioletnim okresie życia poety n a zesłaniu. Znaczące prace napisali: S. Fiszm an, L. G om olicki, L. P odhorski- -O kołów , S. L a n d a i H . W olpe. W centrum zainteresow ań znalazły się k o n tak ty M ickiewicza z przygotow ującym i pow stanie grudniow e spiskow cam i rosyjskim i. F a k t, że polski p o eta w łączony był w krąg trudnych zm agań z carskim uciskiem spow odow ał rozpatryw anie genezy ideowej Konrada Wallenroda na tle rosyjskiego dekabryzm u i polskiego ruchu rew olucyjnego z la t dw udziestych X IX w 1.

O dkrycie w m etaforze u tw oru kolizji m oralnych działaczy politycznych o d ­ sunęło n a dalszy plan św iadom ość historyczną pisarza, a napisanie Konrada Wallen­

roda połączyło z przyjazdem M ickiewicza z Odessy do M oskw y. U p ad ł tym sa­

m ym p ro b lem dawnej szkoły historyczno-badaw czej, k tó ra rozw ażała zawiłe drogi kom pozycji i czasu pow stania utw oru. W róciła do tej spraw y o statn io A. W itkow ­ ska, pisząc n a m arginesie pracy o M ickiew iczu: „m ożna się dom yślać, że zam ierzał dw a odrębne utw ory na p o d o b n y tem at, k tó re później stopił w jeden, znany nam z obecnego kształtu p o em atu ” 2.

W okresie m iędzyw ojennym pojaw ił się w „W iadom ościach L iterackich” a rty ­ k u ł E. K ipy z dużym i fragm entam i pracy anonim ow ego a u to ra pt. Prawdziwy

życiorys Tom asza Padurry (P oznań 1875). Szło o w ypowiedź odsłaniającą jeszcze

je d n ą genezę pom ysłu Konrada Wallenroda. A u to r arty k u łu nie wiedział, k to kryje się za k ryptonim em ( ... ) pracy o P adurrze, ani k to opow iedział M ic­ kiewiczowi zdarzenie z 1812 r., k tó re m iało dać „pierw szą myśl do Konrada W al­

lenroda. O d wyjaśnienia tajem nicy uzależniał bardziej obiektyw ne rozm ieszczanie

akcentów podczas interpretacji idei p o e m a tu 3. Przy obecnie dostępnych m ateria­

— 82 —

łach nie jest to w pełni możliwe. Celem m ojego artykułu stało się poszerzenie wie­ dzy o ukraińskim epizodzie życia M ickiewicza i złożonej genezie Konrada Wal­

lenroda.

W ykrycie autorstw a Prawdziwego życiorysu nie było łatwe. „N ow y K o rb u t” podaje dw a ew entualne nazw iska: A. W asiutyński (?), W. B arański (?). P ad u rra zm arł w m ajątku W asiutyńskich. W tekście czytam y: „wyjechał do K oziatyna na dni kilka i stam tąd nie pow rócił więcej. O bca dłoń przyw arła m u pow ieki” (s. 94). Poniew aż nie m ógł tego napisać pierwszy z a u to ró w 4, w grę wchodzi W ik to r Ba­ rański, artysta-m alarz, dow cipny i miły h u laka, któ ry czasem byw ał w P o z n a n iu 5, a więc m ógł załatw ić wydanie pracy w d ru k arn i W. Ż upańskiego, nigdy je d n a k nie p arał się pisaniem , n ato m iast jego m łodszem u b ra tu Franciszkow i przepow iadano pisarską przyszłość i rzeczywiście zostały po nim płody pióra. D ra m a t pt. K o­

leżeństwo szkolne (Żytom ierz 1860) m a dedykację: „Tom aszow i P adurrze na p a ­

m iątkę m oich lat dziecinnych, a w dow ód czci i przyjaźni pośw ięca a u to r” .

Prawdziwy życiorys w yjaśnia długoletnie k o n tak ty P adurrów z rodziną m atki

au to ra, mówi o jej przyjaźni z polsko-ukraińskim poetą. Synow ska delikatność, a m oże obaw a, by nie pozbaw ić m atki czci m ogła być pow odem ukrycia autorstw a pracy. D ow odem przyw iązania F ranciszka B arańskiego do m atki jest spostrzeże­ nie w nekrologu, że po jej śmierci nie cenił życia6. W łańcuszkow ym dow odzeniu tożsam ości a u to ra Prawdziwego życiorysu z osobą B arańskiego ważne ogniw o sta­ nowi k onfrontacja jego wypowiedzi o posiadaniu listów poety do m atki z zapisem bibliograficznym stwierdzającym istnienie, niestety zaginionych, listów Tom asza P adurry do Franciszki B arańskiej7. W ażniejsze byłoby jed n ak ustalenie nazw iska jej ojca, ad w okata sądu głów nego w Ż ytom ierzu, którego dom stał o bok dom u P iotra M oszyńskiego (s. 26). Jeden z synów ad w o k ata, ja k mówi B arański, został w czasie pow stania listopadow ego wzięty do niewoli rosyjskiej pod Troszczą. Zesła­ no go na Sybir. D rogę do T obolska odbył pieszo razem z księciem R om anem San- guszką. Był później nauczycielem w Jenisiejsku (s. 55). N a podstaw ie znanych mi pam iętników i prac o P olakach na Syberii nie udało się poznać nazw iska zesłańca, k tó re nosił jego ojciec, świadek zdarzenia z 1812 r. Franciszek B arański pisze:

,,Z rozmaitych jego opowiadań nie m ogę pominąć jednego epizodu, który w sw oim czasie narobił wiele hałasu, Mickiewiczowi dał pierwszą myśl do Konrada Wallenroda, a Żytomierzowi na długo zostawił smutne i oburzające wspomnienie.

Niejaki Rywucki Litwak, m oże nawet z zaściankowej szlachty, wybił się trochę na świat, i roz­ maite koleje przechodząc, został dostawcą prowiantów dla wojska rosyjskiego. Owiany duchem czasu, który nam tak jasno, tak serdecznie przedstawia Pan Tadeusz, na początek r. 1812, gdy się przybliżyły wojska napoleońskie, z fanatycznym przeświadczeniem, że tak uczynić powinien, na­ rażając się na śmierć przewidzianą, porozum iał się z nieprzyjacielskim sztabem, i tak swoje pro­ wianty poprowadził, że się dostały do obozu francuskiego. Złapany przez Rosjan, za rogatką żyto- mirską przy ulicy Wilskiej w ostrogu in fundo osadzonym został. Śledztwo ciągnęło się długo. Więzień po kilku miesiącach nędzy takiego aresztu, zawsze to sam o odpowiadał, co wyrzekł przy pierwszej indagacji, to jest: «W ziąw szy całą odpowiedzialność na siebie, że się źle rozporządziłem, sam tylko winien jestem ». Energiczna, krótka i zawsze jedna odpowiedź - spokój więźnia, dow o­ dzący w nim fanatycznego przekonania, że spełnił pow inność świętą, i w tym charakterze dotrwać mu należy, tak oburzała sędziów, a m ianowicie samego Komburleja prezesa sądu wojennego, że rozmaitym męczarniom zadawanym więźniowi nie było końca - on dotrwał!., i musiał położyć

— 83 —

wielkie zasługi, kiedy prócz innych wielu obywateli od początku śledztwa sam Tadeusz Czacki ciągle się nim opiekow ał.” (s. 27 - 28).

I dalej pisze Barański, że A leksander I ułaskaw ił Ryw uckiego, ale K om burlej ,,d la p o strach u ” ogłosił ułaskaw ienie p o wystrzale. W yroku d o k o n an o trzy w iorsty za m iastem , nad trak tem do Berdyczowa. Egzekucja stała się pow odem do n a ­ rodow ej dem onstracji, której przew odził T. Czacki. „T o było w początku 1813 ro ­ k u ” - pisze B arański.

C zacki znany był z działalności i ofiarności na rzecz więźniów politycznych, ale żaden z jego biografów nie o d notow ał starań w sprawie Rywuckiego. Pośw iad­ czony jest tylko antagonizm między gubernatorem K om burlejem a dyrektorem Liceum Krzem ienieckiego, poniew aż udarem nił on plan wcielenia do rosyjskiego w oj­ ska trzystu osiemdziesięciu uczniów. Czacki przyspieszył zakończenie ro k u szkol­ nego w iosną 1812 r., a sam wyjechał z W ołynia, by zejść z oczu K o m burlejow i8. N a początku 1813 r. przebyw ał je d n a k w Ż yto m ierzu 9. Z m arł w lutym tegoż roku.

R ozstrzelanie Ryw uckiego było fa k te m znanym społeczności U krainy. H istoryk życia tam tejszej szlachty zanotow ał: „W Ż ytom ierzu za rog atk am i n a lewej stronie, ja d ą c do Ł ow kow a, jest m ogiła, k tó rą usypano n a zw łokach Rzewuskiego, ro z­ strzelanego ro k u 1812 w Żytom ierzu, gdy był gubernatorem nieprzyjaciel Polaków , chciwy, łakom y zdzierca, G rek, K o m b u rlej” . N azw isko b o h atera i ro k stracenia są tu inne niż u B arańskiego, a je d n ak je st to ta sam a osoba, bow iem Iw anow ski m ówi, że C zacki p o starał się o ułaskaw ienie, a K om burlej je wstrzym ał. P ow ód ska­ zania jest tu efektem rzeczowego dow odu przestępstw a: „R zew uski kilkaset pow ózek z prow iantam i o d d ał w ręce Francuzów , to był jedyny zasiłek z południow ych prow incji dla arm ii francuskiej, za któ ry życiem zapłacił” 10.

Z anim F. B arański i E. Iw anow ski napisali swoje książki, M . Czajkowski uczy­ nił Ryw uckiego b o haterem gawędy Łucczanie 1812 (Paryż 1840). Jest to kolejne źródło świadczące o autentyczności tej postaci. Czajkow ski (ur. 1804) pochodził spod Berdyczowa, położonego niedaleko Ż ytom ierza, m ógł więc znać zdarzenie z opow iadań św iadków lub od ziom ków n a em igracji. Szczegóły egzekucji są tu takie sam e ja k u B arańskiego, tło historyczne zgodne z praw dą, nazw iska pozo sta­ łych b ohaterów znane w historii. C zajkow ski wie naw et, że osoba skazańca jest utożsam iana z dw om a nazw iskam i. K iedy przedstaw ia się on konspirującej szla­ chcie n a rra to r m ówi : „R zew ucki nie R z e w u sk i? -W y raź n ie słyszano imię R ew ucki” . (s. 65). (Iw anow ski nazw ał go Rzew uskim . B arański zna in n ą wersję fonetyczną nazw iska - Rywucki).

Czy fakt, że Rzew ucki jest szpiegiem R osjan i ich zdrajcą n a rzecz Polaków , sygnalizuje usiłow anie Czajkow skiego, by stylizować go n a W allenroda? O tóż nie, poniew aż, ja k mówi historyk, były dw a sposoby w spółdziałania ze spraw ą n a­ poleońską w 1812 r.: pom agać w zaop atrzen iu w ojska francuskiego i służyć in­ form acją o k raju , drogach oraz ruchach nieprzyjaciół11. W przypadku Rewuc- kiego mogły wchodzić w grę obydw a, historycznie m ożliw a je st też ro la zdrajcy, pośw iadczona w ustnych przekazach. W ydaje się, że bezpośrednio i Czajkow ski, i M ickiewicz zadłużyli się u tradycji. P ośrednio a u to r Łucczan 1812 m ógł

— 84 —

korzystać z inspiracji dzieła o tym sam ym tem acie. Słusznie zauw ażono, że b o h a ­ ter Czajkow skiego nie dorów nuje idei W allenroda, gdyż nie idzie m u o uratow anie n a ro d u , lecz o „skrom ne paraliżow anie pojedynczych działań w ojskow ych w roga” 12. A u to r gawędy nie m iał jed n ak praw a podnosić Rywuckiego do rangi m odelu p a ­ trio ty , poniew aż rodzaj literacki, jak i upraw iał, zakładał m aksym alne zbliżenie św iata przedstaw ionego do rzeczywistości.

O statnim znanym mi ogniwem w ciągu tradycji przechow ującej pam ięć o Ry- w uckim są Pam iętniki Szym ona K onopackiego (W arszaw a 1899). D o tarłam do nich tropem gawędy Czajkow skiego, w której K onopacki w ystępuje ja k o je d n a z postaci. Spisywał on w spom nienia „w la t osiem dziesiąt dw a” i, ja k zaznaczył, opierając się n a pamięci. Jest to w idoczne w narracji, k tó ra nie trzym a się za ło ­ żonego planu chronologicznego. T em at walki wyzwoleńczej ze zrozum iałych wzglę­ dów nie jest w ogóle poruszany. Przy ro k u 1811 K o nopacki m ów i, że jego rodzice mieli wioskę w powiecie łuckim „w ypuszczoną wówczas Litw akow i Rzew uskiem u w posesję” (t. I, s. 101). W iosną 1813 r. wysłali K onopackiego do H ołuzji celem rozliczenia się z posesorem . Rzewuski tłum aczył się klęską n ieurodzaju, „jakiego d o zn ał w tym roku ostatnim , z którego zrobiliśm y ów o b rach u n ek ” . W ym ow ny ja k „grecki D em ostenes” przysięgał, że grosza dać nie może. Pow iedział: „Z boże w szystko sprzedałem na zaspokojenie długu, chudobkę i konie odesłałem do ojczy­ stej siedziby w gubernii M ińskiej ; pozostała tylko p a ra chabetów , aby się tam d o ­ wlec i kilkanaście złotych n a drogę” (t. I, s. 128).

Pom yłka w dacie jest bardzo w yraźna. R o k 1812 był przysłowiowym „rokiem u ro d zaju ” , natom iast ubogi w plony był właśnie poprzedni 181113. Inny dow ód błędu: K o nopacki pisze, że „w tym że 1813 ro k u ” odbył p o d ró ż do Z w iahla i w ó­ wczas obserw ow ał ruch „w ojsk wracających po pierwszym u p ad k u N a p o le o n a ” (s. 130). Był to więc październik 1812 r. Po korektach kalendarzow ych w ydaje się, że m om ent rozstania K onopackiego z Rzewuskim w iosną 1812 r. otw iera jego dzia­ łalność polityczną. W pobliskim Ł ucku m iał kw aterę rosyjski generał Torm assow . Być może Rzewuski przystał do niego na k łam aną służbę. Czajkow ski był co d o tego pewny.

Poza przyczynkiem do rekonstrukcji rzeczywistych zdarzeń P am iętniki K o n o ­ packiego w noszą inform ację, że nie odnotow any w herbarzach przy znakom itej rodzinie Rzewuski pochodził z guberni M ińskiej. Rzecz wielkiej w agi: K o nopacki ta k sam o ja k B arański nazyw a go Litw akiem . T rzeba teraz postaw ić pytanie, kto o pow iadał M ickiewiczowi o bohaterskim L itw aku?

W e wszystkich pow ojennych pracach k o n tak ty M ickiewicza z P olakam i w d ro ­ dze z Petersburga do Odessy przedstaw iano ja k o pospieszne i podporząd k o w an e doraźnym celom politycznym . Sugestie, jak o b y M ickiewicz odegrał rolę łącznika m iędzy dekabrystam i a szlachtą polską na U krainie skłoniły M . W itkow skiego do zeb ran ia ciekawego m ateriału dotyczącego H ołow ińskich i byw ających w Steblo- wie, gdzie gościł poeta, osób. T ak ja k inni naukow cy, W itkow ski przyjął za J. B. Li­ wskim , że poeta przyjechał do Steblow a 9 lutego 1825 r., ale nie zgodził się z jego stw ierdzeniem , że po b y t trw ał dw a tygodnie. Jednym z argum entów n a rzecz tezy o dw udniow ym pobycie w szlacheckim dw orze stał się wiersz napisany „p rzy ro z ­

— 85 —

stan iu ” , 10 lutego, w im ionniku Emilii H ołow ińskiej14. Z oglądu d a t w d o kum en­ tach zw iązanych z zesłaniem M ickiewicza do Rosji w ynika inny wniosek.

Polacy w Rosji (także F. M alewski) honorow ali daty polskie, gregoriańskie, o dw anaście dni późniejsze niż w kalendarzu juliańskim , rosyjskim . P o eta sygno­ w ał listy według kalendarza juliańskiego i takiej daty użył w sztam buchu E. H o ­ łowińskiej. Liwski posłużył się d a tą polską. M iędzy 9 a 22 lutego upłynęły owe „d w a tygodnie” , spędzone przez poetę w Steblow ie15. W izyta nie m iała ch arak teru przelotnego.

Przez czternaście dni życia w polskim dw orze, wliczając w nie odw iedziny Sa- ryuszów -Zaleskich w Pustow arów ce, dość było czasu na om ówienie - być może tajnych - spraw aktualnych i zetknięcia się z tradycją. H ołow iński, ja k stwierdził M. W itkow ski, m iał cenną bibliotekę. Przyjaźnił się ze znanym i n a U krainie zbiera­ czam i dokum entów polskiej k u ltu ry : K. Świdzińskim i M. G rabow skim . W skład

Pam iętników domowych w ydanych przez G rabow skiego weszły w spom nienia W a­

cław a Borejki, krew nego żony H ołow ińskiego Emilii z Borejków oraz dw óch re­ zydentów steblow skich: J. W róblew skiego oraz K. M icowskiego. W przypisku do jednego z rozdziałów swojego opisu życia obyczajow ego w ostatnim półwieczu M icow ski nazw ał T. Czackiego „p erłą nieoszacow aną W ołynia” 16. W im ionniku pani H ołow ińskiej był Epitaph na śmierć Tadeusza Czackiego D . Szym anow skiego17. Jeśli rzeczywiście T. Czacki zam ieszany był w spraw ę Rzewuskiego, ju ż choćby z tego względu znano ją w Steblowie.

W yrazem tradycji napoleońskiej w dom u H ołow ińskich jest pokaźny tom prze­ pisanych przez K . M icow skiego listów z 1812 r . 18 Z ebrał je na Litwie J. U . N iem ­ cewicz, a pożyczył H ołow ińskiem u M . G rabow ski. A u to ram i i a d re sa ta m i listów byli ludzie o nieznanych nazw iskach, którzy na wieść o nadchodzeniu arm ii N ap o leo ­ n a nakłaniali się do aktyw ności politycznej i dzielili radością z pow odu bliskiego wyzwolenia. N a rękopisie nabytym przez J. D ziałyńskiego kopista nie zostaw ił daty, nie w iadom o więc, czy M ickiewicz poznał ten do k u m en t patriotyzm u w Ste­ blowie. F aktem jest , że K. M icow skiego zapam iętał. W liście do H. H ołow iń­ skiego czytam y: „G dybyś J. W. Pan donieść nam raczył w kilku słow ach o swoim zdrow iu i szanownej Jego M ałżonki, o znajom ym nam W. M icow skim , spraw ił­ byś n am przyjem ność...” (M oskw a, 23 czerwca/5 lipca 1826).

H ipotezę o p oznaniu przez M ickiewicza tradycji ukraińskiej zdają się też m oty­ wować pogłosy tragicznych dziejów atam an a Stefana K unickiego w tekście Kon­

rada Wallenroda. Postacią tą interesow ali się historycy francuscy (J. B. Scherer,

M . Lesur), korzystający z latopisów ukraińskich rosyjski historyk N . Bantysz- -K am ieński i dziejopisowie tureccy, przytaczani w Collectaneach J. Sękowskiego. Pew ność, że M ickiewicz znał relację o K unickim ze źró d ła naukow ego m am y tylko w stosunku do pracy wydanej przez Sękowskiego. Collectanea wyszły w 1824- - 1825 r. w W arszaw ie, ale były n a pew no dostępne w Petersburgu, przed udaniem się poety do Odessy, gdyż żył tam Sękowski, jego uniw ersytecki kolega, z którym m iał k o n tak ty . Podczas drugiej bytności w P etersburgu, na wieczorze u B ułharyna (17X11 1827), gdy „wszczęto rozm ow ę o Collectaneach Sękowskiego, M ickiewicz zarzucał m u, że naum yślnie umieścił tam wiele fałszywych inform acji...” 19. N ie

— 86 —

znam y szczegółów dyskusji. W przypadku K unickiego zarzuty M ickiew icza byłyby słuszne. Raszyd Efendi przedstaw ił go w złym św ietle20. K unicki w jego relacji bał się sp o tk an ia z T ataram i, uciekł w nocy z obozu i zostaw ił w ojsko, a zginął z rąk K ozaków , którzy zarzucali m u zdradę. Sękowski nie sprostow ał tego.

Polska tradycja n a U krainie inaczej widziała tę postać. W iemy to znow u od M . Czajkow skiego z jego opow iadania pt. Atam an K unicki (P aryż 1837). K unicki u darem nia tam p o chód T ataró w za sułtanem p o d W iedeń. Jest to człowiek bez­ względnie uczciwy w dotrzym yw aniu słowa królow i, że pom oże m u w walce i tr a ­ giczny z pow odu położenia, w jak im się znalazł. Była zim a, w ojsko odbiegało w o­ dza z pow odu niezapłaconego żołdu, ale on trw ał n a posteru n k u dopóty, dopóki nie poniósł klęski, po której walczyć ju ż nie m ógł (między 30 X II 1683 a 4 I 1684). Opowieść, k tó ra stała się osnow ą o pow iadania Czajkow skiego, pośw iadcza hi­ storyk K ościoła Ja n Józefowicz (1669 - 1729) w łacińskiej wypowiedzi, opartej na korespondencji m iędzy K unickim a hetm anem J. S. Jabłonow skim . Józefowicz m ówi, że K unicki w rócił n a U krainę, był poszukiw any przez K ozaków i przez nich stra co n y 21, a Czajkow ski, że skazała go na ścięcie mieczem ra d a starszyzny za wy­ niszczenie wojska.

I znow u trzeba tu oddalić podejrzenia o w zorow aniu się na Konradzie Wallen­

rodzie i uw agę skierow ać w stronę tradycji, tym razem kozackiej. Steblów wydaje

się miejscowością, w której m ogła o n a być żywa jeszcze w p o czątkach X IX w., poniew aż przed H ołow ińskim i i W oronieckim i należał do A. D . Jabłonow skiego (zm. 1772). C hciał on wskrzesić daw ną kozaczyznę. M icowski lubił opow iadać o księciu zw anym K o zak iem 22. Sytuacja W allenroda podczas w ypraw y przeciw ko Litwie, gdy trzym a w ojsko w polu d o póki nie spełni celu, przypom ina dozn an ia K unickiego. W iersz „Zagnaw szy w ojsko n a litewskie stepy” budził zastrzeżenia, L itw a stepów nie m iała, K . G órski wliczył je do katalogu niekonsekw encji w u tw o­ rz e 23. W poetyce kreacyjnej m ożna było zużytkow ać różne elem enty wiedzy i o b ­ serwacji. Stepy litewskie w ydają się rem iniscencją budziackich, n a które K unicki w yprow adził swoje wojsko podobnie ja k K onrad.

P ustow arów ka B onaw entury Zaleskiego to drugi dom , w którym z pew nością przypom niano M ickiewiczowi rycerskie i patriotyczne postaw y P olaków w historii. B rat dziedzica, K saw ery Saryusz-Zaleski był k apitanem napoleońskim . Obydw aj Zalescy znali p o e tę 24. N a ścianie ogrodow ej altany w Pustow arów ce został po nim wiersz z własnoręcznym podpisem . Ci, co go czytali, zapam iętali tylko p oczątek: „Jeżeliś praw y Polak, masz czyste sum ienie” 25. N ie upow ażnia nas to do wyciągania w niosków , ale nieodparcie nasuw a się myśl, że jesteśm y w kręgu rozw ażań etycz­ nych Konrada Wallenroda.

Z aprzyjaźniony z synem K . M icowskiego J. B. Liwski napisał, że w Steblowie było „krzesło i stół, przy którym pisyw ał” p o e ta 26. Poniew aż nie w iadom o, nad czym pracow ał, posłuchajm y relacji jego znajom ych, z którym i rozm aw iał M . D u ­ biecki. Skazany na zesłanie za udział w pow staniu styczniowym D ubiecki z woli carskiego rządu w latach 1881 - 1883 przebyw ał w Odessie. Żył tam jeszcze Sze­ m iot, k tó ry ja k o dziesięcioletni chłopiec znał M ickiewicza, K arol M archocki, któ ry zabrał go do L ubom iły u ujścia D niestru, i A pollo Skałkow ski, znajom y poety

— 87 —

z M oskw y. D ubicki dow iedział się, że pom ysł Konrada Wallenroda pow stał w czasie wycieczki z L ubom iły do A kerm anu celem odw iedzenia pp. M issunów . Pan p o ­ chodził z Litwy, pani K arolina z L anckorońskich była P odolanką. „U ryw ki w m iarę pisania czytane były na przyjęciach u Zaleskich z Pustow arów ki, którzy zjechali do Odessy i u p. Szem iotow ej27.

M ickiewicz poznał też w Odessie P io tra M oszyńskiego - ja k pisał F. B arański - zajm ow ał on dom w Żytom ierzu o bok jego dziadka, i G ustaw a O lizara, któ ry ró ­ wnież m usiał należeć do gro n a znajom ych, jeśli po śmierci ojca Barańskiego (1838) został praw nym opiekunem jego rodziny. W arto przypom nieć, że w opow iadaniu M. C zajkow skiego pt. Łucczanie 1812 ojciec G ustaw a Filip O lizar razem z T. C zac­ kim zabiegał o uw olnienie Rzewuskiego. Pisany w Odessie i czytany Polakom Kon­

rad Wallenrod nie m iał takiej konstrukcji ja k w druku.

O d m om entu opublikow ania korespondencji poety (1870) zaczął pojaw iać się w artykułach uryw ek z listu do A. E. O dyńca, sprow okow any uw agam i ad resata i jego znajom ej N . Biszping z W arszaw y:

,.U czta długa nadto; nie moja wina. Chciałem zrobić dwie powieści oddzielne, р о с т а zacząć

od opisu zarazy etc., ale musiałem dać je w usta W ajdeloty dla różnych przyczyn, i to zepsuło układ. Wiersze zaczynające rozmowę Konrada z A ldoną - ciem ne; grzech mój, leniłem przerobić. Uw aga damy o chrześcijaństwie Konrada, żywym, a potem zaniedbanym, jest arcygłęboka; błąd mój pochodzi z planu, który się potem zm ienił!” (Petersburg, 28 kwietnia/10 maja 1828).

Odsłonięcie ak tu tw orzenia stało się p odstaw ą do p ró b rekonstrukcji pierw otne­ go kształtu utw oru. N aukow cy przyjęli, że zm iana planu odbyw ała się w obrębie jednego tekstu i zgodnie stwierdzili, że „Pieśń W ajdeloty” i „Powieść W ajdeloty” napisał a u to r w pierwszej kolejności. Ja k o argum ent podaw ali chrześcijaństw o K o n ra d a, k tó re silnie zaznacza się w „Powieści W ajdeloty” , a później jest zanie­ dbane. N a pytanie, dlaczego M ickiewicz zm ienił kom pozycję odpow iadano różnie, np. J. T retiak uw ażał, że szło o położenie nacisku n a cierpienia duchow e K o n rad a tow arzyszące zdradzie, a więc nie o apoteozę z d ra d y 28, J. K allenbach stał na sta­ now isku, że a u to r w sunął pierwszą część utw oru w drugą, aby zmylić podejrzliw ą cenzurę c a rs k ą 29, W. B ruchnalski, że zabrakło historycznego m ateriału do p ro w a­ dzenia dalszych losów Alfa w tym duchu, ja k zostały zaczęte30.

W ielu naukow ców stwierdziło, że w odróżnieniu od W altera-A lfa K o n rad kreow any był dow olnie. W praw dzie M ickiewicz pow oływ ał się w objaśnieniach na pierw ow zór m istrza krzyżackiego o tym sam ym nazw isku, któ ry przyczynił się do klęski K rzyżaków w wojnie z Litw ą, ale szło o stw orzenie m aski, a nie o praw dę h istoryczną, gdyż jednocześnie przypuszczał i przyjął, że ów m istrz był Litwinem, a „w szedł do Z a k o n u , aby się n ad nim zem ścił” . N ie przekonało to N ow osilcow a. W rap o rcie do w ładz carskich napisał o M ickiew iczu: „N ie znalazłszy w rzeczy­ wistej historii, a - rzec m ożna - przynosi to zaszczyt historycznym postaciom , p o ­ dobnie nikczem nego charakteru, sam takow y wymyślił, co przyznaje w uw agach do swego dzieła” 31.

W ydaje się, że M ickiewiczowska koncepcja postaci K o n ra d a w yrosła po części z historii, a przede wszystkim z m odelu ludzi m iłujących w olność w dziew iętnasto­ wiecznej carskiej Rosji. Był w śród nich L itw ak Rzewuski, któ ry podobnie ja k K o n ­

— 88 —

rad wziął na siebie odpow iedzialność za czyn, d o trw ał i zapłacił życiem. M oże i o nim myślał poeta, kiedy kazał H albanow i pow iedzieć:

Lecz po co zbiegłe wywoływać wieki? I swoich czasów śpiewak nie obwini, B o jest mąż wielki, żywy, niedaleki, O nim zaśpiewam, uczcie się, Litwini!

Nie tylko w P etersburgu, ale i w Steblowie, P ustow arów ce i Odessie tem at hi­ storyczny wszedł w związki z realną rzeczywistością. Być m oże w tedy w ykrystali­ zow ała się koncepcja postaci K o n rad a, pozw alająca kontynuow ać dzieje W altera - Alfa. Przypuszczenie to otw iera drogę jeszcze jednej próbie rekonstrukcji pier­ wotnej zm iany p lan u utw oru. W m oim przekonaniu, zgodnym z przypuszczeniem A. W itkowskiej, p o eta scalił nie dwie części poem atu, ale dw a „o d ręb n e ” , ja k sam pow iedział, utw ory. Jeden, poświęcony W alterow i-A lfow i (kiedy go napisał? - nie w iadom o) i drugi o K onradzie W allenrodzie, któ ry obm yślał i pisał w czasie peregrynacji na południe. Świadczy o tym także niespójność tekstu. C ytow any czterow iersz i następujące po nim wiersze kończące „Pieśń W ajdeloty” wydaw ały się ju ż wielu piszącym o Konradzie Wallenrodzie sztucznym w trętem . T ak i sam c h a ra ­

kter posiada m etatekstow e przejście od „Pow ieści W ajdeloty” do „ A lp u h ary ” i za­ kończenie części IV.

Z listów poety, jego brata A leksandra i w spom nień osób postronnych, zebranych przez M . D ubieckiego w iadom o, że nad zakończeniem utw oru biedził się p o eta w M oskw ie i w P etersburgu, gdzie ja k o ostatni fragm ent, latem 1827 r., napisał „W stęp” . Praw dopodobnie utw ór o W alterze-A lfie został w tedy wsunięty, ja k pow iedział K allenbach, w drugi, ważniejszy, o K onradzie, by um otyw ow ać jego żądzę odw etu i uczynić p o em at bardziej historycznym .

Po pow rocie z Odessy n a północ M ickiewicz spotykał się ze znajom ym i z U krainy.

Konrada Wallenroda dedykow ał B onaw enturze i Joannie Zaleskim z Pustow arów ki.

Egzem plarz ze słowam i życzliwej pamięci otrzym ała też K aro lin a M issunow a z Lu- bom iły, byw ająca w salonie M . Szym anow skiej32. P oeta odw dzięczał się za gości­ nę i możliwość przebyw ania w kręgu polskiej tradycji na zesłaniu.

P r z y p i s y

1 M. Janion, O genezie „Konrada Wallenroda” . „Pam. Lit.” 1956, z. specjalny, s. 20 i Tragizm

„Konrada Wallenroda” w: R om antyzm , studia o ideach i stylu. Warszawa 1969, s. 39 i in.

2 A . W itkowska, M ickiew icz, słowo i czyn. Warszawa 1975, s. 313 (przypisy).

3 E. Kipa, Geneza pom yslu „Konrada Wallenroda". „W iadom ości Literackie” 1925, nr 3, s. 3.

4 Za zwrócenie uwagi na ten szczegół dziękuję pani M . Kocięckiej, Kierownikowi Zakładu Informacji Naukowej w Bibliotece Narodowej.

5 F. Kostrzewski, Pamiętnik. Warszawa 1891, s. 126.

6 B. Grabowski, Wspomnienie pośm iertne o Franciszku Barańskim. „Kurier W arszawski” 1881, nr 195, s. 3.

— 89 —

8 P. Chmielowski, T. Czacki, jeg o życie i działalność wychowawcza. Petersburg 1898, s. 110. 9 H . E. Choński, Tadé C zacki w: Czackiego Tadeusza ważne autografy, Rkps Muz. Czart., Syg. 3773 IV, s. 447.

10 E. Heleniusz (E. Iwanowski), Wspomnienia polskich czasów. Lw ów 1894, t. II, s. 325 - 326. 11 M. Kukieł, Litw a i Białoruś a wojska napoleońskie 1812 roku w: „Pamiętnik VI Zjazdu historyków polskich” . Lwów 1935, s. 392.

12 J. Kijas, M . C zajkow ski p o d urokiem M ickiew icza. Kraków 1959, s. 89. 13 J. Iwaszkiewicz, L itw a w roku 1812. Warszawa 1912, s. 231.

14. M . W itkowski, D ookoła zagadki steblowskiej. „Pam. Lit.” 1956, z. specjalny, s. 358 i 379. 15 N ie m ożna d o każdej daty w dokumentach dodawać 12 dni, nieraz trzeba je odjąć. W e­ dług kalendarza juliańskiego M ickiewicz wyjechał z Petersburga 14 lub 15 1 1825 r. Tego dnia datowany był list A . Bestużewa i K. Rylejewa do Tumańskiego. Wiersz w imionniku A . Sękowskiej napisany był 121. W W itebsku był 171, w Kijowie, być może drugi raz, po pobycie w Kozaro- wiczach, 24 I (data 5 II w liście Mickiewicza jest polska). K ontrakty kończyły się 28 I, tego dnia przyjechał do Steblowa. Wyjechał 10 II, w Odessie był 17 II. D ziw i fakt, że w piśmie G łów nego Sztabu jest data gregoriańska. Zob. L. G om olicki, Dziennik pobytu A. M ickiew icza w Rosji. War­ szawa 1949, s. 44.

16 Pam iętniki domowe, wyd. M. G rabowski, Rkps. Bibl. Jagieł., syg. 6608 (bez paginacji).

17 M. R ulikow ski, M ickiew icz w podróży do Odessy, w zbiorze: K sięga pam iątkow a ku ucz­

czeniu setnej rocznicy urodzin A. M ickiew icza. Warszawa 1898, t. II, s. 192.

18 L isty litewskie z 1812 roku J. U. N iemcewicza pisane ręką K . M icowskiego. Rkps. Bibl. Kórnicka, syg. 1173.

19 Dziennik M . M alinowskiego, wyd. M . Kridl, W ilno 1914, s. 63.

20 Collectanea z dziejopisów tureckich, wyd. J. Sękowski, Warszawa 1824 - 25, t. II, s. 182 - - 186.

21 Letopis Jana Józefowicza, w zbiorze: Sbornik letopisej Jużnoj i Zapadnoj Rusi, Kijew 1888, s. 206 - 209.

22 E. Rulikowski, op. cit., s. 191.

23 K. G órski, M ickiew icz, artyzm i ję z y k . Warszawa 1977, s. 203.

24 E. Heleniusz (E. Iwanowski), L istk i z Ukrainy. Kraków 1902, t. III, s. 50. 25 E. Rulikowski, op. cit., s. 194.

26 Bolesław znad Dniepru (J. B. Liwski), Steblów. „Tygodnik Ilustrowany” 1878, nr 118 z 30 III, s. 203.

27 Zob. M. D ubiecki, Pierwsze miesiące pobytu A. M ickiew icza zagranicą, w zbiorze: Księga

pam iątkow a, op. cit. i M. Dubiecki, Na kresach i za kresami, Kijów 1914, t. II, od s. 308.

28 J. Tretiak, Idea „Konrada Wallenroda” A. M ickiew icza. ,,Pam. Tow. Liter. im. A. Mic­ kiewicza” , Lwów 1887, s. 18.

29 J. K allenbach, Adam M ickiew icz, Lwów 1926, t. I, s. 362.

30 W. Bruchnalski, Źródła historyczne „Konrada Wallenroda" A. M ickiewicza. „Pam. Tow. Liter. im. A . M ickiewicza” , Lwów 1889, s. 118.

31 Zob. W. Billip, M ickiew icz w oczach współczesnych. W rocław 1962, s. 207.

32 Zob. Z. Sudolski, M oskiew sko-petersburskie „realia m ickiewiczowskie". „Pam. Liter.”