Romuald Poliński
Kategoria zysku w gospodarce
socjalistycznej : z teorii i praktyki
radzieckiej
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 8,
185-198
A N N A LES U N IV E R SIT A T IS M ARIAE C U R IE-SK ŁO D O W SK A • LU B L IN POLSKA • ПОЛЬША • POLAND
Vol. VIII, 13 Sectio H 1974
I n s t y tu t E k o n o m ii P o lit y c z n e j i P la n o w a n ia . W y d z ia ł E k o n o m ic z n y UM CS.
R o m u a l d P o l i ń s k i
Kategorie zysku w gospodarce socjalistycznej
(z teorii i praktyki radzieckiej)
К а т е г о р и я п р и б ы л и в с о ц и а л и с т и ч е с к о м х о з я й с т в е (и з с о в е т с к о й т е о р и и и п р а к т и к и )
The Profit Category in Socialist Economy (from Soviet Theory and Practice)
ZYSK JAKO KATEGORIA EKONOMII POLITYCZNEJ SOCJALIZMU K ateg o rie ekonom iczne c h a ra k te ry z u ją się trz em a cecheam i. Po pierw sze — ja k pisał K aro l M arks — „ k a teg o rie ekonom iczne są jed y n ie w y razem te o re tycznym , a b stra k c ją społecznych stosunków p ro d u k c ji” .1 Po d ru g ie — „[...] k a te g o rie w y ra ż a ją fo rm y b y tu L .l” stosunków społecznych.2 Po trze cie — od z w ie rc ie d lają one [...] poszczególne stro n y [...] społeczeństw a [...], p odm iotu
isto tn e a sp e k ty ro zw o ju ekonom icznego społeczeń stw a.3
W liście do P a w ła A n n ien k o w a z g ru d n ia 1846 r. K a ro l M arks pisał, że sto su n k i społeczne n ie u c h ro n n ie z m ie n iają się w raz z p rzeo b ra ża n iem się i roz w o jem sił w y tw ó rczy ch i że „[...] k a te g o rie ekonom iczne to tylko a b s tra k c je ty c h re a ln y c h stosunków , że są one p ra w d a m i o ty le tylko, o ile te sto su n k i is tn ie ją” .4
Do o d k ry cia isto ty ekonom icznej k a te g o rii zysku w so cjalisty czn y m społe czeństw ie konieczne są n a stę p u ją c e stopnie przechodzenia od tego, co a b s tra k cy jn e do tego, co k o n k re tn e w procesie an alizy ekonom icznej: p ro d u k t d o d at kow y — czysty dochód — zysk.
W ym ienione sto p n ie an alizy u w a ru n k o w a n e są tym , że: po pierw sze — zysk je st k a te g o rią p ro d u k c ji, a po d ru g ie — je st on zw iązan y z fu n k cjo n o w an ie m sto su n k ó w to w aro w o -p ien iężn y c h w socjalistycznym społeczeństw ie i w y stę p u je jak o k a te g o ria pieniężna.
C h a ra k te ry z u ją c zysk jak o k a te g o rię p ro d u k c ji n ależy zaznaczyć, że jest on o rg an iczn ie zw iązany rów nież z procesam i podziału. K. M arks pisał:
„[...] stosunki podziału odpowiadają [...] i zawdzięczają swe powstanie histo rycznie określonym, specyficznie społecznym formom procesu produkcji oraz sto
» K . M a r k s : N ę d z a f i l o z o f i i [w :] K . M a r k s , F. E n g e l s : D z i e ł a , t. 4, K iW , W a r sz a w a 1962, s. 141. * K . M a r k s : W p r o w a d z e n i e (D o k r y t y k i e k o n o m i i p o l i t y c z n e j ) [w :] K . M a r k s , F. E n g e l s : D z i e ł a , t. 13, K iW , W a r sz a w a 1966, s. 728. 5 M a r k s : W p r o w a d z e n i e . . . , s. 728. * K . M a r k s : L is t y d o P a w ł a A n n i e n k o w a [w :l K . M a r k s , F. E n g e l s : D z i e ł a , t. 4 K iW , W a r sz a w a 1962, s. 614.
sunkom, które nawiązują ze sobą ludzie w procesie reprodukcji swego życia. H isto ryczny charakter tych stosunków podziału jest historycznym charakterem stosun ków produkcji, wyrażając tylko jedną ich stronę.” 5
Ź ró d łem zy sk u je st p ra c a d o d atk o w a p ro d u k c y jn a w sferze p ro d u k c ji m a te ria ln e j, pon iew aż tu p o w sta je dochód n a ro d o w y b ru tto i n etto . M a te ria ln ą pod s ta w ą zy sk u je s t p ro d u k t dod atk o w y . P odział p ra c y i p ro d u k tu na niezb ęd n y i d o d atk o w y — to ogólna p raw id ło w o ść p ro d u k c ji społecznej od czasu p ie rw szego w ielkiego społecznego p o d ziału p racy. T a ogólna praw id ło w o ść p ro d u k cji jest n ie z a leżn a od sposobu p ro d u k c ji i zachow uje sw e znaczenie rów nież w socjalizm ie, n a b ie ra ją c n o w ej tre śc i społecznej.
„Jeżeli dana jest produkcja społeczna jakiegokolwiek rodzaju [...], to zawsze — pisze Karol Marks — można odróżniać tę część pracy, której produkt bezpośrednio i indyw idualnie konsumują producenci i ich najbliżsi, od drugiej części — gdy po m inie się część przeznaczoną na konsumpcję produkcyjną — stanowięcej zawsze pracę dodatkową, której produkt służy stale do zaspokajania ogólnych potrzeb spo łecznych, bez w zględu na to, jak się dzieli ten produkt dodatkowy i kto funkcjo nuje jako reprezentant ow ych potrzeb społecznych”.6
Karol Marks pisał również, że „[...] jeżeli pozbawimy płacę roboczą i wartość dodatkową, pracę niezbędną oraz pracę dodatkową specyficznie kapitalistycznego charakteru, to w tedy [...] pozostaną nie te formy, lecz jedynie ich podstawy, które wspólne są w szystkim społecznym sposobom produkcji.” 7
R o zw ijając to m a rk so w sk ie stan o w isk o W. I. L en in w sk a z y w a ł n a o b iek ty w n ą konieczność p ro d u k tu d o d atk o w eg o w socjalizm ie. Z a sp o k ajan ie ro sn ą cych p o trz eb sp o łeczeń stw a m oże o d byw ać się je d y n ie d zięk i w zro sto w i m asy p ro d u k tu dodatkow ego. W a ru n k ie m u zy sk an ia śro d k ó w n a zasp o k ajan ie nowo p o w stający c h p o trzeb m a te ria ln y c h je st zw iększenie w y d ajn o ści p racy , n a to m ia st za sp o k a ja n ie p o trz e b d u ch o w y ch w y m a g a w zro stu fu n d u sz u czasu w ol nego.
S k ra c a n iu d n ia roboczego n ie m oże to w arzy szy ć ob n iżk a te m p a w zro stu p ro d u k c ji społecznej, stą d w y n ik a konieczność z m ia n y s tr u k tu r y ekonom icznej d n ia roboczego w k ie ru n k u zw ięk szen ia u d ziału dodatk o w eg o czasu p racy . T a k ą ro lę p ro d u k tu d o d atk o w eg o w społeczeństw ie b a z u ją c y m na re p ro d u k c ji rozszerzonej w id ział już F r y d e r y k E ngels, k tó ry pisał:
„Nadwyżka produktu pracy ponad koszty utrzym ania pracy i tworzenie oraz pomnażanie z tej nadwyżki społecznego funduszu produkcyjnego i rezerwowego by ło i jest podstaw ą całego dalszego rozwoju społecznego, politycznego i umysłowego.” 8
Chociaż społeczne fo rm y tego p o stęp u są w o sta tn ie j in sta n c ji z d e te rm in o w a n e przez fo rm y w łasności śro d k ó w p ro d u k cji, to je d n a k m a te ria ln ą p o d staw ą d y n a m ik i społecznej b y ł i po zo staje p ro d u k t d o d atk o w y , w y k o rz y sty w a n y na p o trz e b y ro zw o ju ekonom icznego.
P ro d u k t d o d a tk o w y w socjalizm ie je s t m a te ria ln y m ź ró d łem rozszerzenia p ro d u k c ji, tw o rz e n ia re z e rw w celu u trz y m a n ia i rozw oju p ro p o rc ji p lan o w ej re p ro d u k c ji rozszerzonej, źró d łem u trz y m a n ia i ro zw o ju n ie p ro d u k c y jn e j sfe ry społeczeństw a.
P ie rw sz y m sto p n ie m p rzech o d z en ia od a b s tra k c y jn e j k a te g o rii w a rto ści p ro d u k tu d o d atk o w eg o do jego k o n k re tn y c h fo rm je s t czysty dochód społeczeń
5 K . M a r k s : K a p i t a ł , t. III, cz. 2, K iW , W a r sz a w a 1959, s. 469. • K . M a r k s : K a p i t a ł , t. III, c z. 2, K iW , W a r sz a w a 1959, s. 463. 7 K . M a r k s: K a p i t a ł , t. III, c z. 2, K iW , W a r sz a w a 1959, s. 462. * F . E n g e 1 s: A n t y - D i i h r i n g , K iW , W a r sz a w a 1956, s. 216.
K a te g o r ia z y sk u w g o s p o d a r c e s o c j a lis t y c z n e j (z te o r ii i p r a k ty k i r a d z ie c k ie j) 187
stw a. C zysty dochód jako pieniężny w y raz p ro d u k tu dodatkow ego je st zw ią za n y z ceną i d latego pod w zględem w ielkości m oże różnić się od w arto ści p ro d u k tu dodatkow ego w ytw orzonego w d anej jednostce p ro d u k c y jn e j (przedsię biorstw ie). N astęp n y m stopniem je st podział czystego dochodu na jego różne fo rm y , w y k o rzy sty w an e bezpośrednio w p ra k ty c e gospodarow ania. P o d staw o w ym i fo rm am i tw orzonego w p rz ed sięb io rstw a ch p a ń stw o w y ch czystego do chodu je st zysk i p o d atek obrotow y. Różnią się one m iędzy sobą pod w zględem m ech an izm u tw o rzen ia i sp ełn ian y ch funkcji.
Ekonom iczna k ateg o ria zysku w socjalizm ie je st o k reślo n ą fo rm ą istn ien ia (bytu) p ro d u k tu dodatkow ego w w a ru n k a c h fu n k cjo n o w an ia sto su n k ó w to w a- ro w o -p ien iężn y ch i p ro w ad zen ia działalności p rz e d się b io rstw n a zasad ach roz ra c h u n k u gospodarczego.9 W yraża ona te n a sp e k t so cjalistycznych stosunków p ro d u k cji, k tó ry je st zw iązany z tw o rzen iem i podziałem p ro d u k tu d o d atk o wego. O bejm uje tak że sto su n k i ekonom iczne zachodzące pom iędzy: p ra c o w n i k am i a p rzed sięb io rstw em , p rzed sięb io rstw a m i w procesie w zajem n ej w y m ia n y ich działalności, p rz ed sięb io rstw a m i a społeczeństw em re p re z en to w a n y m przez państw o socjalistyczne, p a ń stw o w y m a spółdzielczym sek to rem p ro d u k cji, a tak że pom iędzy k lasam i socjalistycznego społeczeństw a.
Isto ta, fu n k c je i ro la zysku w gospodarce socjalistycznej o d zw iercie d lają sto su n k i p ro d u k c ji w łaściw e te j gospodarce. W. I. L en in p o d k reślał, że w yko rz y sta n ie w socjalizm ie p ro d u k tu dodatkow ego, a — co za ty m idzie i zysku — odbyw a się w in te re sa c h w szy stk ich ludzi pracy. Z asadnicze znaczenie po znaw cze w ty m zak resie m a u w ag a W. I. L en in a poczyniona na m a rg in esie k siążki N ik o łaja J. B u c h a rin a E k o n o m ik a pierechodnogo pierioda. N. J. B u- c h a rin pisał, że celem k a p ita listó w je st p ro d u k cja dla zysku, podczas gd y ce lem so cjalizm u je st zapokojenie p o trzeb społecznych. U w aga W. I. L en in a b rzm i:
„Nie wyszło. Zysk również zaspokaja potrzeby społeczne. Trzeba było pow ie dzieć: gdzie produkt dodatkowy idzie nie dla klasy posiadaczy, ale dla w szystkich ludzi pracy i tylko dla nich.” 10
W skazując na znaczenie osiągania zysku przez p rzed sięb io rstw a p ra c u ją c e n a zasadach ro z ra c h u n k u gospodarczego W. I. L en in pisał, że bezdeficytow ość i dochodow ość p rz e d sięb io rstw p ań stw o w y ch słu ży obronie in te re só w k lasy ro b o tn ic z e j.11 W. I. L en in tra k to w a ł zysk jako jedno z k ry te rió w efek ty w n o ści p ro d u k c ji socjalistycznej. W p ro jek cie tez o ro li i zad an iach zw iązków zaw o dow ych w w a ru n k a c h N E P -u L en in staw ia zad an ia osiągania bezdeficytow ości i zyskow ości przez każde przed sięb io rstw o p a ń stw o w e.12 W liście do L udow e go K o m isa ria tu F in a n só w z 1922 r. W. I. L en in pisze, że „[...] tru s ty i p rze d sięb io rstw a n a ro z ra c h u n k u gospodarczym zo stały pow ołane L J po to, żeby sam e odpow iadały, a p rzy ty m całkow icie odp o w iad ały za bezdeficytow ość sw oich p rz e d się b io rstw.” 13
J e d n a k późniejsza rad zieck a te o ria ekonom ii n egow ała istn ien ie ekonom icz n ej k a teg o rii zysku w gospodarce so cjalisty czn ej.14 W rad zieck iej lite ra tu rz e » M. S. A t ł a s : E k o n o m i c z e s k i j e k a t i e g o r i i p r i b y l i i r i e n t a b i e l n o s t i w s o c j a l i s t i c z e s k o m c h o z i a j s t w i e [w :] P r i b y l i r i e n t a b i e l n o s t ’ w u s l o w i j a c h c h o z i a j s t w i e n n o j r i e f o r m y (M a te r a ły n a u c z n o j k o n f i e r i e n c y i ) , Izd. F in a n s y , M o sk w a 1968, s. 6. i“ L e n i n s k l j s b o r n i k , X I, M. — L ., S o c e k g iz 1931, s. 381—382. 11 W . I. L e n i n: P o l n o j e s o b r a n i j e s o c z i n i e n i j , t. 54, s. 150. 1! W . I. L e n i n: Po l . s ob . s o c z ., t. 44, s. 342. lJ W. I. L e n i n: P o t. sob . so c z ., t. 54, s. 150. 14 P o r . np . E k o n o m i a P o l i t y c z n a . P o d r ę c z n i k , K iW , W a r sz a w a 1955, s. 627.
ogólnoekonom icznej i fin a n so w e j w y stę p u ją różn o ro d n e o k reślen ia isto ty zys k u w socjalizm ie. P rz e w a ż a ją c a część z nich sp ro w ad za się do tego, że zysk — to część w a rto śc i p ro d u k tu dodatkow ego, fo rm a w arto ści p ro d u k tu d o d atk o
w ego, p ro d u k t d o d a tk o w y w y ra ż o n y w p ien iąd zu itp.15
R. G. K a ra g e d o w u w aża, że zysk — to „część w arto ści p ro d u k tu re a liz o w a n e go przez p rzed sięb io rstw o , k tó ra po zo staje po p o k ry c iu kosztów p ro d u k c ji” .16 B. S. N ik o łajew , N. J. P ie tra k o w i S. I. Ł uszin c h a ra k te ry z u ją zysk jak o „form ę istn ie n ia p ro d u k tu d o d atk o w eg o” .17 S. G. S tru m ilin pisze, że p odstaw ow ym p rzezn aczen iem zysk u je s t „zap ew n ien ie re p ro d u k c ji rozszerzonej p ro d u k tu społecznego” .18 W u ję c iu A. M. B irm a n a zysk — to „ p ro d u k t d o d ak tw o w y w y ra żony w p ie n ią d z u” .19 R D. W in o k u r uw aża, że zysk — to część w arto ści p ro d u k tu d o d atk o w eg o w y tw o rzo n eg o w g ałęziach p ro d u k c ji m a te ria ln e j i jed n a z pod staw o w y c h fo rm a k u m u la c ji p rz e d się b io rstw so cjalisty czn y c h.20
Z u p ełn ie o d m ien n y p o g ląd re p re z e n tu je Je w sie j G. L ib erm an .
„Zysk — pisze — to powszechna kategoria produkcji towarowej, wyrażająca w form ie pieniężnej wartość produktu dodatkowego. Dlatego zysk istnieje tysiąc lat, od początku społecznego podziału pracy i w ym iany towarowej.” 21
Z ysk je st w ięc im m a n e n tn ą k a te g o rią sposobów p ro d u k cji, o p a rty c h n a sto su n k a c h to w a ro w o -p ien iężn y ch . A po n iew aż w socjalizm ie istn ie ją ta k ie sto su n k i, w obec teg o zysk je s t ró w n ież w łaściw y so cjalisty czn em u system ow i go sp o d aro w an ia. N iek ied y zy sk tr a k tu je się jako k a te g o rię w łaściw ą ty lk o roz w in ię te j p ro d u k c ji to w aro w ej.
„Historycznie ujmując, zysk jako kategoria, powstał na długo przed kapitaliz mem — pisze J. M. Zinow jew — już ten fakt historyczny przeczy twierdzeniu, że zysk jest specyficzną kapitalistyczną kategorią i potwierdza jej charakter jako ogól
noekonomicznej kategorii rozwiniętej produkcji tow arow ej”.22
J. M. Z in o w jew b łę d n ie u to żsam ia tre ść ekonom iczną zysk u kupieckiego i lic h w iarsk ieg o w fo rm a c ja c h p rz e d k a p ita listy c z n y c h z tre śc ią zysku w k a p i talizm ie. Z ysk k u p ie ck i i lic h w ia rsk i nie b y ł p ien iężn y m w y razem ok reślo n ej części w a rto ści to w a ru , fo rm ą w y ra ż a n ia w a rto ści d o d atk o w ej. Jego źródłem b y ł g łów nie p ro d u k t n ie z b ę d n y d ro b n y c h w y tw ó rcó w w w a ru n k a c h istn ie n ia n ie e k w iw a le n tn e j w y m ian y . J. M. Z in o w jew tw ie rd z i rów nież, że zysk — to p rz y ro st w a rto śc i, n a d w y ż k a now o w y tw o rzo n ej w arto ści n a d k osztam i p ro du k cji. W te n sposób zysk u to żsam ia z tą n a d w y ż k ą.23
15 I. S . M a ł y s z e w : O b s z c z e s t w i e n n y j u c z o t tr u d a i c e n a p r i s o c j a l i z m i e , S o c e k g iz 1960. 11 G. K a r a g i e d o w : P r i b y l ’ w s i s t i e m i e e k o n o m i c z e s k i c h k a t i e g o r i j s o c j a l i z m a , izrl. M y si, M o sk w a 1964, s. 15. 17 B . S. N i k o ł a j e w , N. J. P i e t r a k o w , S. I. Ł u s z i n : P r i b y l ’ — e k o n o m i c z e s k a j a k a t i e g o r i j a s o c j a l i z m a , Izd . E k o n o m ik a , M o sk w a 1966, s. 6. 1S S. G. S t r u m i l i n : K o p r i e d i e l e n i j u s to im o s ti i j e j o p r i m i e n i e n i j e w u s l o w i j a c h s o c j a l i z m a , „ W o p r o s y E k o n o m ik i” 1959, n r 8, s. 84. *» A . M. B i r m a n: P r o b l e m y s i e b i e s t o i m o s t i i p r lb y li w p r o m y s z l e n n o s t i , iz d . Z n a n ije , M o sk w a 1966, s. 10. R. D. W i n o k u r : P r i b y l ’, p o r j a d o k j e j o r a s p r i e d i e l e n i j a i w z a i m o o t n o s z e n i j a p r e d p r i - j a t i j s g o s u d a r s t w i e n n y m b j u d ż e t o m , Izd . Z n a n ij e , M o sk w a 1966, s. 4 i 6. 21 J e w s ie j G. L i b e r m a n : P l a n , p r i a m y j e s w i a z i i r i e n t a b i e l n o s t ’, „ P r a w d a ” z 2 1 X I 1965 r. (nr 325). ** J. M. Z i n o w j e w : „ W ie s tn ik M o s k o w s k o g o u n iw ie r s it ie t a ” , s ie r ij a V III, „ E k o n o m ik a , F i ł o s o f i a ” , 1965, nr 6, s. 5. ** J. M. Z i n o w j e w : P r i b y l ’ i p o w y s z e n i j e e f f i e k t i w n o s t i s o c j a l i s t i c z e s k o g o p r o i z w o d - s t w a , iz d . M y si, M o sk w a 1968, s. 29—32.
K a te g o r ia z y s k u w g o s p o d a r c e s o c j a lis t y c z n e j (z te o r ii i p r a k ty k i r a d z ie c k ie j) 189
P ro b lem w ogóle nie polega n a udow odnieniu, że p ro d u k t d o d atk o w y plus p e w n a część p ro d u k tu niezbędnego p rz y jm u ją w socjalizm ie pieniężną, w a r tościow ą fo rm ę i w y stę p u ją jako p rz y ro st w artości. Zysk p rzed sięb io rstw so cjalisty czn y ch jest n iew ątp liw ie n a d w y żk ą w arto ści nad poniesionym i n a k ła dam i, ale nie jest to jeszcze ta k a n a d w y żk a w artości, k tó ra b y ła b y czystym dochodem poszczególnego p rz ed sięb io rstw a. R zeczyw isty p ro b le m polega n a w y ja śn ie n iu przyczyn, w sk u tek k tó ry c h w socjalizm ie m im o społecznej w ła s ności śro d k ó w p rodukcji, ja k i w y tw o rzo n ej dzięki nim nadw yżce w a rto ści za chodzi odosobnienie części czystego dochodu w form ie zysku p rzed sięb io rstw . W y d atk o w an ie zysku nie ty lk o n a cele ogólnospołeczne, a le ró w n ież w coraz w ięk szy m sto p n iu w p rze d sięb io rstw ach je st bodźcem m a te ria ln y m dla nich sam y ch oraz załóg i poszczególnych pracow ników . R ozw iązania zary so w an eg o p ro b lem u nie da an i a n a liz a fu n k cjo n aln eg o p rzeznaczenia poszczególnych części czystego dochodu, a n i analiza fu n k c jo n a w a n ia w socjalizm ie sto su n k ó w to w a ro w o -p ien iężn y ch.24 C hodzi o to, że zysk w gospodarce so cjalisty czn ej nie je st re g u la to re m p ro d u k cji.
U jęcie zysk u zarów no przez Je w sie ja G. L ib erm an a, ja k i przez J. M. Zi- n o w jew a m a w spólny m ian o w n ik : zysk d e fin iu je się jako p ien iężn y w y ra z częś ci w arto ści to w a ru , tj. jak o o k reślo n ą ilość p ra cy u przedm iotow ionej. W ynika ono więc z m a rk sisto w sk iej teo rii w arto ści o p a rte j na pracy.
Do ty c h sfo rm u ło w ań i d efin icji isto tn e n o v u m w p ro w ad ziła M. S. A tłas, k tó ra uw aża, że w gospodarce socjalistycznej w sk u te k w y k o rz y sta n ia sto su n ków to w aro w o -p ien iężn y ch p ro d u k t dodatk o w y nie fu n k c jo n u je w sw ej czystej form ie, ale w y stę p u je w p ra k ty c e gospodarczej w p rzek ształco n y ch k o n k re t n y ch fo rm ach pieniężnych, z k tó ry c h je d n ą (a p rzy ty m głów ną) je st zysk. S tą d w ła śn ie — w sk az u je M. S. A tłas — w gospodarce socjalistycznej zysk nie je st po p ro stu częścią czy fo rm ą w arto ści p ro d u k tu dodatkow ego, lecz p rz e k sz ta ł coną fo rm ą jego w arto ści lu b form ą czystego d ochodu.25
R ów nież inni ekonom iści w pełni uzn ając now ą społeczno-ekonom iczną isto tę zysku w gospodarce socjalistycznej, u jm u ją go jako p rzek ształco n ą fo rm ę w arto ści p ro d u k tu d o d atk o w eg o.26 C zysty dochód i jego k o n k re tn e fo rm y są ta k im i k a te g o ria m i ekonom icznym i, k tó ry c h pochodzenie w znacznej m ierze u k ry te je st w zjaw isk ach bieżącej p ra k ty k i g o sp o d arczej.27
T ezom ty m p rzeciw staw ia K. W. O stro w itian o w pogląd, w ed łu g którego zysk jak o przek ształco n a fo rm a ekonom iczna w y stę p u je ty lk o w k ap italizm ie, gdzie istn ie je fetyszyzacja stosunków pro d u k cji. W społeczeńsetw ie socjalis ty czn y m n ie zachodzi fety szy zacja sto su n k ó w p ro d u k cji, a w obec tego — jak pisze te n a u to r — w ekonom ii poitycznej socjalizm u nie m a m iejsca dla p rze k ształco n y ch form ekonom icznych.28
*« w . W. S i t n i n: P r o b l e m y p r l b y l l i c h o z i a j s t w l e n n o g o r a s c z o t a w p r o m y s z l e n n o s t i , iz d . F in a n s y , M o sk w a 1969, S. 59.
Is A t ł a s : o p . c l t ., s. 9.
*• P o r . n p . N . S . M a s ł o w a : K o l l e k t i w n y j e f o r m y m a t i e r i a l n o g o s t i m u l i r o w a n i j a w p r o m y s z le n n o s ti S S S R , Izd . N a u k a , M o sk w a 1966, s. 27; A t ł a s : op. c it., s. 9—11; G. W . B a z a r o w a : P r i b y l ’ i e k o n o m i c z e s k o j e s t i m u l i r ó w a n i j e p r o i z w o d s t w a , Iz d. F i n a n s y , M o sk w a 1968, s. 13; N . G a r i e t o w s k i j: R o i’ p r i b y l i i r i e n t a b i e l n o s t i w n o w o j s i s t i e m i e e k o n o m i c z e s k o g o
s t i m u l i r o w a n i j a p r o i z w o d s t w a , „ F in a n s y S S S R ” , 1969, n r 2, s. 26; P o l i t i c z e s k a j a e k o n o m i j a s o - c j a l i z m a , P o d r e d . P . M. M a sło w a i D . K . T r ifo n o w a , Izd . L G U , 1970, s. 178.
*7 F i n a n s o w y j m i e c h a n i z m w o z d i e j s t w i j a n a p r o i z w o d s t w o , P o d red . M. S. A t ł a s i R . D .
W i n o k u r, Izd . F in a n s y , M o sk w a 1970, s. 23.
18 K. W . O s t r o w i t i a n o w : [G łos w d y s k u s j i w :] P r i b y l ’ i r i e n t a b i e l n o s t ’ w u s l o w i j a c h
P roces p rz e k sz ta łca n ia się w arto ści p ro d u k tu dodatkow ego w zysk i poda te k o b ro to w y je s t u w a ru n k o w a n y przez dw a czynniki. Po pierw sze — socja listyczne p rz e d się b io rstw a z n a jd u ją się n a ro z ra c h u n k u gospodarczym ; koszty społeczne w y tw a rz a n ia p ro d u k c ji p rz e k sz ta łc a ją się w koszty p ro d u k c ji p rz e d sięb io rstw , tj. k o szty w ła sn e w y tw a rz a n e j p ro d u k c ji. W k a te g o rii kosztów w łas n y c h zaciera się g ra n ic a m iędzy n a k ła d a m i p ra c y żyw ej i u p rzedm iotow ionej n a w y tw a rz a n ie p ro d u k cji. S tą d w y tw o rzo n y p ro d u k t d o d a tk o w y w y stę p u je nie jako w y n ik p ra c y d o d a tk o w e j załogi danego p rz e d sięb io rstw a, ale ja k o re z u lta t ogólnych n a k ła d ó w p ien iężn y ch n a p ro d u k c ję p rz e d się b io rstw a będącego n a ro z ra c h u n k u gospodarczym . P o d ru g ie — w y tw o rzo n e to w a ry sp rzed aje się nie w e d łu g ich w arto ści, lecz w ed łu g cen zb y tu , k tó re o d c h y la ją się w dół lu b górę od w arto ści. S tą d zysk p rz e d się b io rstw a m oże być w iększy lub m n ie j szy od w a rto śc i w y tw o rzo n eg o p ro d u k tu d o d atk o w eg o.29 Poza ty m część w a r tości p ro d u k tu d o d atk o w eg o m oże p rzy jąć fo rm ę p o d a tk u obrotow ego.
W reszcie część zysku w y k o rz y stu je się (poprzez fu n d u sze sty m u lacji) jako p ro d u k t n iezb ęd n y . W p la n o w a n iu i spraw ozdaw czości oblicza się zysk jako różnicę m iędzy ceną z b y tu a ko sztam i w ła sn y m i sp rz ed an ej p ro d u k cji. D latego w ielkość realizo w an eg o p ro d u k tu d o d atk o w eg o m oże być albo m n iejsza od w y tw o rz o n ej w p rz e d się b io rstw ie w a rto śc i p ro d u k tu dodatkow ego, albo w ięk sza od n iej z p ow odu re d y s try b u c ji poprzez m ech an izm cen części w arto ści p ro d u k tu dodatk o w eg o , w y tw o rzo n eg o przez p ra c o w n ik ó w in n y ch p rzed się b io rstw i g ałęzi gosp o d ark i.
T ak ie u ję cie zy sk u isto tn ie różni się od sfo rm u ło w an ia z a w a rte g o w II tom ie
K u r s u e k o n o m ii p o lity c z n e j w y d a n y m w 1970 r. w M oskw ie. W odró żn ien iu
od zysku p rz y ję te g o w spraw ozdaw czości sta ty sty c z n e j i fin an so w e j, a tak że w p ra k ty c e g o sp o d a rk i ra d z ie c k ie j, a u to rz y tego p o d ręczn ik a za czysty zysk p rz e d się b io rstw a lu b po p ro s tu zysk u z n a ją n ie różnicę m iędzy ceną zb y tu p rz e d się b io rstw a a ko sztam i w ła sn y m i w y ro b u , ale tę część zysku, k tó ra po zo sta je w p rz e d się b io rstw ie po o d p ro w ad z en iu o p ro cen to w an ia środków p ro d u k cji, u sta lo n y c h p łatn o ści, o d sete k od k re d y tó w b an k o w y ch i w olnej re sz ty z y s k u.30 J e s t to w ięc ty lk o zysk zd e c e n traliz o w a n y , a przecież zysk p rz e d się b io rstw a je s t k a te g o rią in te g ra ln ą i o b ejm u je zaró w n o zysk scen tralizo w an y , ja k z d ece n traliz o w a n y .
Z pro cesu p rz e k sz ta łc a n ia się p ro d u k tu dodatk o w eg o w zysk w y n ik a ją trz y w n io sk i co do w ielkości z y s k u:31
a) zysk oprócz p ro d u k tu d o d atk o w eg o o b e jm u je ró w n ież p ew n ą część p ro d u k tu niezb ęd n eg o (m a te ria ln e sty m u lo w a n ie p ra c o w n ik ó w p rzed sięb io rstw ); b) zysk p rz e d się b io rstw a m oże za w ie ra ć część p ro d u k tu d o datkow ego w y tw o rzo n eg o w in n y c h p rz e d się b io rstw a ch i o d w ro tn ie — m oże być m n iejszy od w arto ści p ro d u k tu d o d atk o w eg o o tę jego część, k tó ra poprzez m echanizm cen podlega re d y s try b u c ji n a rzecz in n y c h p rz e d się b io rstw ;
c) w o b ecn y m sy stem ie e w id en cji część p ro d u k tu d o d atk o w eg o w fo rm ie odpisów na u b ezp ieczen ia społeczne w licza się do kosztów w łasn y ch p ro d u k c ji, a w obec tego w ielkość zy sk u je s t m nie jsza o te odpisy.
T a k więc jeżeli n a w e t p rz y ją ć , że w a rto ść p ro d u k tu d o d atk o w eg o p rz e k sz ta ł ca się ty lk o w je d n ą z d w u fo rm czystego dochodu — zysk, to i ta k w ielkość
*• A t ł a s : op . c i t . , s. 10.
»o K u r s p o l i t i c z e s k o j e k o n o m i i , t. II, Izd . E k o n o m ik a , M o sk w a 1970, s. 429. 81 A t ł a s : o p . c i t . , s. 11.
K a te g o r ia z y s k u w g o s p o d a r c e s o c j a lis t y c z n e j (z te o r ii i p r a k ty k i r a d z ie c k ie j) 191
w arto ści p ro d u k tu dodatkow ego w ytw orzonego w d an y m p rzed sięb io rstw ie nie ró w n a się jego zyskow i.
P roces tw o rz e n ia i fu n k cjo n o w an ia zysku w socjalizm ie nie m a an tag o - nistycznego c h a ra k te ru . Nie w yklucza to je d n a k istn ie n ia n ie a n ta g o n isty czn y ch sprzeczności pom iędzy p racą k o n k re tn ą a a b stra k c y jn ą , w arto ścią u ży tk o w ą a w arto ścią w y m ien n ą, in d y w id u a ln ą a społeczną w arto ścią to w aru , a tak że sprzeczności m iędzy in te re se m ekonom icznym społeczeństw a re p re z e n to w a
nego przez p ań stw o a in te re se m p rzed sięb io rstw a p racu jąceg o n a za sad ach roz ra c h u n k u gospodarczego, m iędzy in te re sa m i ekonom icznym i p rz e d sięb io rstw a a in te re sa m i poszczególnych jego p raco w n ik ó w i w reszcie m iędzy in te re sa m i ró ż n y ch przedsiębiorstw . S przeczności te z n a jd u ją swój k o n k re tn y w y ra z w d ążen iu n ie k tó ry c h p rz ed sięb io rstw do osiągania ja k n ajw ięk szej m asy zysku d ro g ą zm iany aso rty m e n tu na korzyść w y so k o ren to w n y ch w y ro b ó w i obniżki jakości p ro d u k cji, w d ążen iu do u k sz ta łto w a n ia p ro p o rcji p odziału n a korzyść zy sk u zdecentralizow anego.
Z ad an iem p o lity k i ekonom icznej p a ń stw a socjalistycznego je st w łaściw e ko ja rz en ie in teresó w ekonom icznych poszczególnych uczestn ik ó w pro cesu p ro d u k c ji i przezw yciężanie w y stę p u ją c y c h sprzeczności poprzez do sk o n alen ie ca łego m ech an izm u tw o rzen ia, pod ziału i w y k o rz y stan ia zysku.
F u n k c jo n o w an ie zysk u w socjalistycznym społeczeństw ie jest o rg an iczn ie zw iązane z d zia łan iem i w y k o rz y sta n ie m p ra w ekonom icznych socjalizm u, w y k o rzy stan ie m k a teg o rii ekonom icznych, a więc odbyw a się w sy stem ie p ra w i k a te g o rii g o sp o d ark i socjalistycznej.
W zajem n y zw iązek zysku i podstaw ow ego p ra w a ekonom icznego socjalizm u w y ra ż a się w tym , że zysk s p rz y ja rozw ojow i i d o sk o n alen iu p ro d u k cji, a to z kolei je st n iezb ęd n y m w a ru n k ie m coraz pełniejszego zaspokojenia zm ien ia ją cy ch się p o trzeb społecznych.
W spółdziałanie zysku z p ra w e m planow ego, p ro p o rcjo n aln eg o rozw oju go sp o d a rk i polega na ty m , że procesy tw o rzen ia, podziału i w y k o rz y sta n ia zysku re a liz u ją się w sposób planow y. Sam zysk jako pieniężne źródło rozw oju p ro d u k c ji oraz w sk aźn ik p la n o w an ia i oceny działalności p rzed sięb io rstw a zap ew n ia w y k o n a n ie p lanów gospodarczych i op ty m alizację p ro p o rc ji g o sp o d ark i n a rodow ej.
Z w iązek zysku z p ra w e m n ieu ch ro n n eg o w zro stu w ydajności p ra c y w y raża się w tym , że w ydajność p ra c y je st po d staw o w y m czynnikiem w z ro stu zysku, a zysk je st bodźcem m ate ria ln e g o z a in tereso w an ia w zrostem w y d ajn o ści p r a cy*
W zajem ne u w a ru n k o w a n ie zysku i p ra w a ak u m u la c ji socjalistycznej po leg a n a ty m , że p ra c a d o d atk o w a je st źródłem zysku, a p ro d u k t d o d atk o w y je st ź ró d łem re p ro d u k c ji rozszerzonej w znacznej m ierze dzięki system ow i tw o rz e n ia i p odziału zysku. Zysk je st w ażnym źródłem dochodów b u d ż e tu p a ń s tw a socjalistycznego.
O rg an iczn y zw iązek zysku z p ra w e m w arto ści p rzejaw ia się szczególnie w ty m , że zysk je st w ażnym in stru m e n te m obniżki w arto ści to w aró w . Z ysk w socjalizm ie b y w a n ie k ied y u to żsam ian y z zyskiem w in n y ch fo rm a c ja ch spo łeczno-ekonom icznych. O gólnym m etodologicznym błędem w o lu n ta ry sty c z n y c h poglądów w kw estii zysku w gospodarce socjalistycznej je st a n ty h isto ry c z n e podejście do p ro b lem u , w y ra ż a ją ce się w o d ry w a n iu k a te g o rii ekonom icznej z y sk u od sto su n k ó w p ro d u k c ji, w ra m a c h k tó ry c h istn ieje ta k ateg o ria.
FUNKCJE ZYSKU W GOSPODARCE SOCJALISTYCZNEJ
Isto ta z y sk u jak o k a te g o rii ekonom icznej p rz e ja w ia się w jego fu n k cjach . Z ysk w gosp o d arce so cjalisty czn e j sp ełn ia n a stę p u ją c e fu n k cje: syntetycznego w sk aź n ik a oceny e fek ty w n o ści p ra c y p rz e d się b io rstw a będącego n a ro z ra c h u n k u g o spodarczym oraz fu n k c ję rozdzielczą i fu n k c ję in s tru m e n tu z a in tereso w a n ia ekonom icznego (bodźcow ą).32
T ak a k la sy fik a c ja fu n k c ji zy sk u je st p ra w id ło w a pod w zględem ekonom icz n y m i odp o w iad a istocie i g ran ico m w y k o rz y sta n ia zysk u w socjalizm ie. Spo łeczno-ekonom iczna n a tu r a zy sk u w socjalizm ie, p lan o w y c h a ra k te r w y k o rzy s ta n ia w p ra k ty c e g o sp o d aro w an ia p rzesąd ziły o treści jego fu n k cji. Istn ie je ty lk o rozbieżność w in te rp re ta c ji p ierw szej fu n k cji. N iek tó rzy ekonom iści u j m u ją ją jak o fu n k c ję a k u m u la c ji.33
W b a d a n ia c h ra d z ie c k ich ekon o m istó w pośw ięca się dużo u w ag i zarów no u za sa d n ie n iu fu n k c ji zy sk u w gospodarce so cjalistycznej, ja k i teo rety czn em u u o g ó ln ien iu p ra k ty k i w y k o rz y sta n ia ty c h fu n k c ji w w a ru n k a c h a k tu a ln ie re a lizow anej p o lity k i ekonom icznej. W p ro w ad zan ie now ego sy stem u p lan o w an ia i ekonom icznego sty m u lo w a n ia rodzi bow iem now e zja w isk a i te n d e n c je w za k resie tw o rz e n ia , pod ziału i w y k o rz y sta n ia zysku. S tąd w y n ik a rów nież ko nieczność p o z n aw an ia k ie ru n k ó w ro zw o ju fu n k c ji zysku.
F u n k c ja sy n te ty c z n e j oceny d ziałalności p rz e d się b io rstw a n a ro z ra c h u n k u gospodarczym w y n ik a z isto ty zy sk u w socjalizm ie jako p rzek szta łco n ej form y części now o w y tw o rzo n e j w a rto ści i źró d ła środków p rzeznaczonych n a zaspo k o jen ie ekonom icznych in te re só w członków społeczeństw a, jak o w sk aźn ik a efek ty w n o ści n a k ła d ó w p ra c y żyw ej i u p rzed m io to w io n ej. Z ysk odzw ierciedla w szy stk ie a s p e k ty działaln o ści p rz e d się b io rstw a , zarów no w sferze p ro d u k cji, ja k i w sferz e o b rotu. P oza ty m zysk je st nie ty lk o u o g ó ln iający m (syntetycz nym ), ale ró w n ież końcow ym w sk aźn ik iem p ra c y p rzed się b io rstw a, poniew aż u w zg lę d n ia on re z u lta ty działalności p rz e d się b io rstw a łącznie z o sta tn im e ta p em ru c h u okrężnego środków : s ta d iu m T—P \ A więc p ierw szą fu n k c ją zys k u jest fu n k c ja w arto ścio w ej oceny re z u lta tó w n a k ła d ó w p ra c y żyw ej i u p rz e d m iotow ionej (lub o cen iająca fu n k c ja zysku). W tej roli sp ełn ia on rów nież sw o je k o n tro ln e p rzeznaczenie. W w a ru n k a c h ro zw o ju ro z ra c h u n k u gospodarczego zaró w n o w aspekcie h o ry z o n ta ln y m , ja k i w e rty k a ln y m , p ierw sza fu n k c ja zys k u odzw iercied la jego ro lę nie ty lk o n a je d n y m szczeblu działalności, tj. w p rz e d się b io rstw ie , ale ró w n ież n a szczeblu zjednoczenia p ro d u k cy jn eg o i m i n iste rstw a .
T ra k to w a n ie przez n ie k tó ry c h ek onom istów p ierw szej fu n k cji zy sk u jako fu n k c ji a k u m u la c ji, n ie o d p o w iad a jego roli w działalności o p a rte j n a zasa dach ro z ra c h u n k u gospodarczego. Z ysk nie a k u m u lu je w sobie całej m asy no w o w y tw o rz o n e j w arto ści i nie o d zw iercied la całego procesu a k u m u la c ji socja listy czn ej. U znanie a k u m u la c y jn e g o a sp e k tu fu n k c ji zysku za p ierw szo p lan o w y un iem o żliw iało b y d o k o n an ie ścisłego ro zró żn ien ia pom iędzy zyskiem jako celem p ro d u k c ji a zyskiem ja k o w y n ik o w y m w sk aźn ik iem oceny n a k ład ó w p ra c y.34
81 A t ł a s : o p . ci t. , s. 13—19.
M P o r . n p . B a z a r o w a : op. c it ., s. 23.
** P o r. N . W . G a r i e t w s k i j : F i n a n s o w y j e mietocLy s t l m u l l r o w a n l j a i n t i e n s i f i k a c y i
K a te g o r ia z y sk u w g o s p o d a r c e s o c j a lis t y c z n e j (z te o r ii i p r a k ty k i r a d z ie c k ie j) 193
W oceniającej fu n k c ji zysku p rz e ja w ia się rów nież jego ro sn ąca ro la jak o m ie rn ik a w ielkości e fe k tu g o spodarow ania, w zw iązku z p rz e ja w ia n iem się d ziałan ia p ra w a oszczędności pracy. D ziałanie w ym ien io n ej fu n k c ji nie jest tożsam e z celem g ospodarow ania, k tó ry o k reśla k ie ru n e k p ro d u k cji. O cenia jąca fu n k c ja zysku c h a ra k te ry z u je p rz y ro st części nowo w y tw o rzo n e j w arto ści w w a ru n k a c h założonych w p lan ie p a ra m e tró w .
W la ta c h poprzed zający ch re fo rm ę ekonom iczną na łam ach rad z iec k iej p r a sy ekonom icznej toczyła się d y sk u sja n ad zag ad n ien iem zysku jak o k ry te riu m jakości p ra c y p rzed sięb io rstw a. Je w sie j G. L ib e rm a n i n ie k tó rz y in n i ekono m iści proponow ali tra k to w a n ie zy sk u jak o jedy n eg o i u n iw ersaln eg o w sk aźn i k a p ra c y p rzed sięb io rstw a na ro z ra c h u n k u gosp o d arczy m.35 W iększość ekono m istów rad zieck ich u zn ała, że zysk nie m oże być ta k im w sk aźn ik iem , a w szel kie p ró b y p o szu k iw ań inn eg o u n iw ersaln eg o w sk aźn ik a są sk azan e n a n iepo w odzenie, bow iem efek ty w n o ść p ro d u k c ji społecznej nie m oże być m ierzona w ed łu g jednego k ry te riu m . Jeśli chodzi o zysk — arg u m e n to w a n o — to po p ierw sze: może on p rzed staw ić w fałszy w y m św ietle sy tu a c ję p rzed sięb io rstw a w zakresie w y k o n an ia zad ań p ań stw o w y ch (w y tw arza n ie n ie p o trz e b n e j p ro d u k cji, z am ian a a so rty m e n tó w itp.), a po d ru g ie: w w ielkości zysk u z n a jd u ją odbicie czy n n ik i niezależn e od działalności p rzed sięb io rstw a (ceny, ta ry fy , sta w k i p o d a tk u obrotow ego itd.). D latego w łaśn ie w rześniow e P le n u m KC K P Z R z 1965 r. p rzy jęło sy stem k ilk u .p o d sta w o w y c h w sk aźn ik ó w p la n o w an ia i oceny działalności p rz ed sięb io rstw na ro z ra c h u n k u gospodarczym , w śród k tó ry c h w ażne m iejsce za jm u ją zysk i ren to w n o ść.36
Rozdzielcza fu n k c ja zysku. Z ysk je st k a te g o rią re p ro d u k c y jn ą , w k tó re j p rz e ja w ia się ru c h p ro d u k tu dodatkow ego i części p ro d u k tu niezbędnego. Is t n ie n ie w zysku ty c h części now o w y tw o rzo n ej w arto ści je st zd e te rm in o w a n e p rzez p lan o w ą działalność społeczeństw a i re g u lo w an ie n o rm a ty w ó w ekono m icznych o k re śla ją c y ch re la c je zachodzące m iędzy częściam i now o w y tw o rzo n e j w artości. W rozdzielczej fu n k cji zysk w y stę p u je jak o in s tru m e n t pod ziału
głów nie p ro d u k tu dodatkow ego i jego p ieniężnej fo rm y — czystego dochodu (w części o d p o w iad ającej zyskow i), ale i części p ro d u k tu n iezbędnego pom ię dzy p rz ed sięb io rstw am i a społeczeństw em re p re z en to w a n y m przez p ań stw o (budżet), m iędzy różnym i p rz e d sięb io rstw am i w e w n ą trz d a n e j gałęzi, m iędzy gałęziam i gosp o d ark i n aro d o w ej o raz m iędzy sfe rą p ro d u k c ji m a te ria ln e j (gdzie w y tw a rz a się p ro d u k t społeczny) a sferą n ie p ro d u k cy jn ą .
F u n k c ja rozdzielcza zy sk u je st w y k o rz y sty w a n a przez p ań stw o so cjalisty cz ne w celu różn ico w an ia poziom u ren to w n o ści poszczególnych gałęzi i ro d zajó w p ro d u k c ji z u w zg lęd n ien iem konieczności sty m u lo w an ia lu b o g ran iczan ia ich rozw oju. Z ysk je st w ażn y m źró d łem dochodów b u d ż e tu p ań stw a. W la ta c h 1966 1970 z ogólnej su m y dochodów b u d ż etu p a ń stw a ZSRR, w ynoszącej 659,0 m ld ru b li, na odpisy z zysk u p rzy p ad ło 35,0%.37
W zw iązk u z w y k o rz y sta n ie m coraz w iększej części zysku g o sp o d ark i n a rodow ej ZSR R na cele ekonom icznego zain tereso w an ia (stym ulacji) i rozsze rz e n ia p ro d u k c ji n ie k tó rz y ekonom iści rad zieccy doszli do n iew łaściw ego p rz e k o n an ia, że w m ia rę ro zw o ju ro z ra c h u n k u gospodarczego rozdzielcza fu n k c ja zysk u b ędzie zaw ężać się i coraz m n iej zysku będzie w p ły w ać do b u d ż e tu p a ń
« j e w s i e j G. L i b e r m a n : P l a n , p r i b y l ’, p r l e m i j a , „ P r a w d a ” z 9 1X 1962 r., s. 3. ** A t ł a s : o p . c it., s. 14.
” N . W . G a r i e t o w s k i j : F i n a n s o w y j e m i e t o d y s t i m u l i ^ m o a n i j a i n t i e n s i f i k a c y i p r o i z w o d -
s t w a , iz d . F in a n s y , M o sk w a 1972, s. 116.
stw a. Z w olennicy te j k oncepcji n ie u w z g lę d n ia ją te j okoliczności, że o g ra n i czony w zro st z y sk u w gospodarce n aro d o w ej w p o ró w n a n iu z p o trzeb am i w za k re sie fin a n so w a n ia in w e sty cji, p rz y ro stu śro d k ó w o b ro to w y ch i tw o rzen ia fu n d u sz y m a te ria ln e g o z a in te re so w a n ia stw o rzą m ożliw ość jednoczesnego zw ięk szan ia m a sy zysku w y k o rz y sty w a n e g o w sam ej gospodarce i o d p ro w a dzanego do b u d żetu . W n o w ej rozdzielczej fu n k c ji zysk nie w y stę p u je w o d e r w a n iu (izolacji), lecz je st w y k o rz y sty w a n y w sy stem ie in n y c h k a te g o rii eko nom icznych i finansow ych.
W procesie re p ro d u k c ji so cjalisty czn ej poprzez różne fo rm y g ro m ad zen ia zy sk u będącego w d yspozycji u czestn ik ó w p ro d u k c ji zachodzi z asp o k ajan ie ich in te re só w ekonom icznych. S to p ie ń zaspokojenia ty c h in te re só w zależy od r e zu lta tó w p ra c y k o m ó rek p ro d u k c y jn y c h . P e łn ia re a liz a cji fu n k c ji rozdzielczej zy sk u w procesie re a liz a c ji in te re só w zależy od k o n sek w en cji w p rz e ja w ia n iu się fu n k c ji zy sk u jak o p ieniężnego w sk aźn ik a oceny efek ty w n o ści w k ła d u p r a cy załóg p ro d u k cy jn y ch . W zajem n e o d d ziały w an ie fu n k c ji zysk u p rz e ja w ia się tu w ty m , że w m ia rę podno szen ia e fek ty w n o ści n a k ła d ó w p ra c y i w z ro stu m asy zysku p e łn ie j z a sp o k ajan e są in te re s y ekonom iczne społeczeństw a jak o całości (poprzez w zro st m a sy zysku, grom adzonego w budżecie p ań stw a), za łóg p rz e d się b io rstw (drogą zw ięk szen ia u d ziału i m asy pozostaw ionego im zys ku), a tak że poszczególnych p ra co w n ik ó w (poprzez w zro st m asy zysku, p rz e znaczanego n a zasp o k ajan ie in te re só w osobistych).
D alszy rozw ój rozdzielczej fu n k c ji zysk u p o w in ien u w zg lęd n iać w zro st u - d z ia łu spo łeczeń stw a w zy sk u p o n ad p lan o w y m . J a k każde w ielk ie g o sp o d ar stw o, p ań stw o pow in n o m ieć o k reślo n e re z e rw y n a n ie p rz e w id z ian e w y d a tk i p o w stają ce w procesie so cjalisty czn ej re p ro d u k c ji rozszerzonej. U stalen ie d y re k ty w n e j w ielkości odpisów z zy sk u p o n ad p lan o w eg o n a zaspokojenie in te r e sów społecznych m ogłoby być je d n y m z k a n a łó w tw o rz e n ia re z e rw p a ń stw o w y ch w procesie w y k o n y w a n ia p lan u . O prócz tego, w y ró w n a n ie u d ziału p rz e d się b io rstw w zy sk u p la n o w y m i p o n a d p la n o w y m sp rz y ja ło b y d alszem u dosko n a le n iu z asad y planow ości w tw o rz e n iu i w y k o rz y sta n iu now o w y tw o rzo n ej w arto śc i, w re g u lo w a n iu o p ła ty p ra c y ze źródeł p o n a d p lan o w y c h i w yborze k ie r u n k u jego w z ro stu (poprzez p o d staw o w e i u z u p e łn ia ją ce fo rm y zach ęty m a te r ia ln e j).38
B odźcow a fu n k c ja zysk u jak o in s tru m e n tu m a te ria ln e g o sty m u lo w a n ia d z ia łalności p rz e d się b io rstw polega na ty m , że zysk je st źró d łem re p ro d u k c ji ro z szerzonej i p o stę p u technicznego w p rzed sięb io rstw ie , a ta k ż e m a te ria ln e j za c h ę ty p ra co w n ik ó w o d p o w ied zialn y ch za re z u lta ty ich w ła sn e j p ra c y o ra z r e z u lta ty p ra c y całego p rz e d się b io rstw a . Z ysk sty m u lu je ekonom icznie nie ty l ko zw iększenie ro zm iaró w p ro d u k c ji i jej sp rzedaży, ale ró w n ież w d ra ż a n ie n o w ej tech n ik i, w z ro st efek ty w n o ści in w e sty c ji, ra c jo n a ln e w y k o rz y sta n ie śro d ków p ro d u k c ji, w z ro st efek ty w n o ści ekonom icznej k re d y tu bankow ego, p o lep szenie jakości p ro d u k c ji i obniżkę n a k ła d ó w na je j w y tw o rzen ie. D. S. M olja- kow tra fn ie zau w aża, że ro la zy sk u jak o in s tru m e n tu m a te ria ln e g o sty m u lo w a n ia je st d w o ja k a : je st on źródłem w y p ła ty p re m ii i tw o rz e n ia fu n d u sz y za c h ęty , a jednocześnie je st w sk aźn ik iem , za k tó ry się p re m iu je.39
P rz e p ro w a d z en ie re fo rm y gospodarczej, p o d n iesien ie ro li zysk u i rozw ój je go o cen iającej oraz rozdzielczej fu n k c ji w p ro w ad ziło znaczne ilościow e i ja
*8 G a r i e t o w s k i j : F i n a n s o w y j e m i e t o d y - . . , s . 125.
*' P o r. D. S. M o l j a k ó w : P r i b y l ' i r i e n t a b i e l n o s t ’ p r o m y s z l e n n o g o p r i e d p r l j a t i j a , Izd. F i n a n s y , M o sk w a 1967, s. 127.
K a te g o r ia z y s k u w g o s p o d a r c e s o c j a lis t y c z n e j (z te o r ii i p r a k t y k i r a d z ie c k ie j) 195
kościow e z m ian y do bodźcow ej fu n k c ji zysku. W p ra k ty c e so cjalistycznego go sp o d aro w an ia zysk zaw sze sp e łn ia ł o kreśloną sty m u lu ją c ą rolę, ale o ddziały w a n ie jego n a o p łatę p ra c y załogi, u d ział w tw o rzen iu w p rz e d sięb io rstw ach o k re ślo n y ch zasobów fin an so w y ch i m a te ria ln y c h n a cele re p ro d u k c ji rozsze rzo n ej nie b y ł jednakow y. Było to zw iązane z n ied o cen ian iem ro li zy sk u w w a ru n k a c h istn ie n ia sto su n k ó w to w aro w o -p ien iężn y ch oraz z licznym i h isto ry cz n y m i i p o lity czn y m i czy n n ik am i ro zw o ju społeczeństw a radzieckiego. J e s t oczyw iste, że og ran iczen ia w w y k o rz y sta n iu zysk u jako źró d ła zasp o k o jen ia g ru p o w y c h i osobistych in te re só w ekonom icznych dop ro w ad ziły do n ied o cen ia n ia roli zy sk u zarów no przez k a d rę kierow niczą g o sp o d ark i n aro d o w ej, ja k i te o re ty k ó w ekonom ii, do jed n o stro n n eg o tra k to w a n ia in te re só w załóg p rz e d sięb io rstw , k tó re rzekom o sp ro w a d z a ją się w yłącznie do w y k o n y w a n ia ilościo w y ch w sk aźn ik ó w p lan u .
D ecy d u jąca ro la zy sk u w ekonom icznym sty m u lo w a n iu re z u lta tó w p ra c y zn alazła w y ra z ta k ż e w stw o rz e n iu sy stem u d o d atk o w ej o p ła ty p ra c y k iero w n ic tw a p rzed sięb io rstw , p raco w n ik ó w in ż y n ie ry jn o -te ch n icz n y c h i a d m in is tra cyjnych. J e d n a k z a sp o k ajan ie g ru p o w y ch in te re só w załóg p rz e d się b io rstw po przez sy stem fu n d u szy za c h ę ty w iązało się z w y k o n y w an iem i p rz e k ra cz a n ie m p la n ó w zysku. F u n d u sze te b y ły n ieznaczne co do sw ej m asy. J e s t to p ro b lem n ie ty lk o n ied o cen ian ia ro li zysku, ale ró w n ież sto so w an ia o k reślo n ej p o lity k i pod ziału zysku.
N ow e m eto d y p la n o w a n ia i ekonom icznego sty m u lo w a n ia p ro d u k c ji stw a rz a ją m ożliw ość w szech stro n n eg o ro zw o ju obu a sp ek tó w s ty m u lu ją c e j fu n k c ji zysku: ź ró d ła środków p rzeznaczonych na rozszerzanie i d o sk o n alen ie p ro d u k cji oraz źró d ła śro d k ó w n a d o d atk o w ą o p ła tę p ra c y (ponad p o d staw o w ą płacę roboczą) i re a liz a c ji in n y c h p rzedsięw zięć zap ew n ia jąc y c h w zro st re a ln y c h dochodów załóg p ro d u k c y jn y ch .
Z ysk poprzez sw oje fu n k c je sp ełn ia w ażn ą rolę w so cjalisty czn ej re p ro d u k cji rozszerzonej, w e w d ra ż a n iu p o stęp u n a u k o w o -tech n iczn eg o i ro zw o ju sfe ry n ie p ro d u k c y jn e j. T y m sam y m zysk w gospodarce so cjalisty czn ej sp rz y ja tw o rz e n iu b azy m a te ria ln o -te ch n ic z n e j w zro stu d o b ro b y tu społecznego.
W w a ru n k a c h re fo rm y gospodarczej znacznie w z ra sta ro la w szy stk ich fu n k c ji zysku. Ś w iadczy o ty m w łączenie zysk u do g ru p y p o d staw o w y ch w sk aźn i k ó w p la n o w an ia i oceny działalności p rzed sięb io rstw , re fo rm a cen z b y tu z 1967 r., w p ro w ad zen ie w p rz e d sięb io rstw ach p ełnego ro z ra c h u n k u gosp o d ar czego, p rzejście od b u d żeto w ej m e to d y fin a n so w a n ia ro zw o ju p rz e d się b io rstw do k re d y to w a n ia , sa m o fin a n so w an ia i sam o sp łacan ia in w esty cji. D ośw iadcze nie re fo rm y gospodarczej w y k a zu je, że w w a ru n k a c h szerszego w y k o rz y sta n ia sto su n k ó w to w a ro w o -p ien iężn y c h sp ecy fik ą p rz e ja w ia n ia się fu n k c ji zysk u je st ich w zaje m n e sprzężenie, u zależn ien ie re a liz a cji je d n e j fu n k c ji od re z u lta tu d ziała n ia in n y c h fu n k c ji. F u n k c je zysku, o d zw iercied lając jego isto tę społecz no-ekonom iczną, d z ia ła ją w ra m a c h planow o o k re śla n y c h g ra n ic w y k o rz y sta n ia zysku. T ak ie u jęc ie fu n k c ji z y sk u je s t m etodologiczną p rz e sła n k ą w b a d a n ia c h n a d fu n k c jo n o w a n ie m zysku w e w spółczesnych w a ru n k a c h g ospodaro w an ia.
W SPRAWIE KATEGORII ZYSKU PRZECIĘTNEGO
W ra d zie ck iej lite ra tu rz e ekonom icznej d y sk u tu je się n a d p ro b lem em , czy w gospodarce socjalistycznej istn ie je k a te g o ria zysk u p rzeciętn eg o i czy w a rto ść to w a ru p rz e k sz ta łca się w cenę p ro d u k cji. C enę p ro d u k c ji K a ro l M ark s o k reś
la ł ja k o łączną su m ę kosztów p ro d u k c ji i zysku p rzeciętn eg o od w yłożonej w a r tości k a p ita łu . W gosp o d arce k a p ita listy c z n e j w a ru n k ie m k sz ta łto w a n ia się zy sk u p rzeciętn eg o je s t k o n k u re n c ja m ięd zy g ałęzio w a i p rz e p ły w k a p ita łu m ię dzy g ałęziam i w pogoni za w yższą sto p ą zysku. C iąg ła w ę d ró w k a k a p ita łó w z je d n e j gałęzi p ro d u k c ji do d ru g ie j (m ig racja k a p ita łu ) p o w o d u je żyw iołow e w y ró w n y w a n ie się poziom u zy sk u zaró w n o w g a łęziach o w ysokim , ja k i n isk im org an icz n y m sk ład zie k a p ita łu , tj. k sz ta łto w a n ie się p rz e c ię tn ej stopy zysku.
W gospodarce so cjalisty c zn ej n ie m a o b ie k ty w n y c h p rz e sła n e k k sz ta łto w a n ia się p rz e c ię tn ej sto p y zy sk u i p rz e k sz ta łc a n ia się w arto ści w cenę p ro d u k cji. C hodzi o to, że zysk n ie je st celem p ro d u k c ji, b ra k p o d sta w ekonom icz n y ch dla k o n k u re n c ji m ięd zy g ałęzio w ej i w e w n ątrzg ałęzio w ej, n ie m a w o ln ej g r y cen n a ry n k u , śro d k i p ro d u k c ji i zasoby siły roboczej są ro zd zielan e w spo sób p la n o w y zgodnie z ogólnospołecznym i in te re sa m i, a nie m ig ru ją żyw iołow o pod w p ły w em tak ieg o a u to m aty c zn eg o re g u la to ra , ja k im je s t zysk w gospo d a rc e k a p ita lis ty c z n e j.40
W b re w sta n o w isk u n e g u ją c e m u k sz ta łto w a n ie się zysk u p rzeciętn eg o i ceny p ro d u k c ji w g o sp o d arce so cjalisty czn ej w ra d z ie c k iej lite ra tu rz e ekonom icznej w y stę p u je pog ląd re p re z e n to w a n y np. p rzez J. S. Ja stre m sk ie g o i G. M. T oczil- n ik o w a, w e d łu g k tó ry c h p ro cesy te m a ją c h a ra k te r o b ie k ty w n y i są im m a n e n - tn ą cechą w szelk iej p ro d u k c ji to w a ro w e j, a więc i socjalistycznego sy stem u go sp o d aro w an ia. S p ecy fik ą g o sp o d ark i so cjalisty czn ej je s t ty lk o p la n o w y c h a ra k te r k s z ta łto w a n ia p rz e b ie g u ty c h procesów . W p o lity ce stan o w ien ia cen — ja k p iszą — p ań stw o socja listy cz n e m u si b ra ć pod u w a g ę k a p itało ch ło n n o ść p ro d u k c ji i zysk p rz e ciętn y , a ty m sam y m cenę p ro d u k c ji.41
P rz e p ro w a d z o n a w la ta c h 1966— 1967 re fo rm a cen z b y tu w ZSRR p o tw ie r dziła, że k a te g o ria cen y p ro d u k c ji a n i teo rety czn ie, an i p ra k ty c z n ie nie odpo w ia d a m etodom g o sp o d ark i so cjalisty czn ej. U sta le n ie ceny w ed łu g zasad y cen y p ro d u k c ji, tj. p rz y b r a n iu pod u w a g ę p rz e c ię tn ej sto p y zysku, p ro w ad zi do re z y g n a cji z ta k ic h w a ż n y c h fu n k c ji ceny, ja k sty m u lo w a n ie p ro d u k c ji i r e d y s try b u c ja a k u m u la c ji, a w ięc fu n k c ji bodźcow ej i rozdzielczej. P a ń stw o so cjalisty cz n e p o w o d u je p lan o w e o d ch y lan ie się cen y od w a rto śc i w celu sty m u lo w a n ia p rzyspieszonego ro z w o ju n ie k tó ry c h ro d zajó w i g ałęzi p ro d u k c ji, głów nie zaś ty ch , k tó re są n o śn ik a m i p o stęp u technicznego, a tak że re a liz a cji o k reślo n ej p o lity k i społeczno-ekonom icznej.
K o n cep cja cen y p ro d u k c ji je st n ie p rz y d a tn a z p u n k tu w id zen ia p o stęp u technicznego. W sy stem ie cen y p ro d u k c ji p ro d u k ty gałęzi o lep szy m w yp o sa że n iu tech n iczn y m m ia ły b y cen y z b y tu pow yżej w arto ści; a o go rszy m w y p o saż e n iu — p o niżej w arto ści. W yposażenie o k reślo n ej gałęzi w n ow ą te c h n ik ę p ro w a d ziło b y do p o d ro żen ia jej p ro d u k c ji, a to z kolei h a m o w ało b y p o stęp te c h n iczn y w in n y c h g a łę z ia c h i w c a łe j gospodarce n a ro d o w e j.42
M im o n ie w y stę p o w a n ia o b ie k ty w n e j k a te g o rii zysku p rzec iętn eg o i cen y p ro d u k c ji, p a ń stw o so cjalisty czn e je s t zain te re so w an e w p e w n y m w y ró w n y w a n iu poziom u zy sk u w ró ż n y ch g ałęziach p ro d u k cji. P r a k ty k a gospodarcza 41 M . S . A t ł a s , R. D. W i n o k u r : E k o n o m i c z e s k o j e s o d i e r ź a n i j e p r ib y lt t r i e n t a b i e l n o s t i p r i s o c j a l i z m i e , „ F in a n s y S S S R ” , 1968, n r 10, s . 36—51. I. S. J a s t r e m s k i j , G. M. T o c z i l n i k o w : [G ło sy w d y s k u s j i w :] P r l b y V l r l e n - t a b i e l n o s t ’ w u s l o w i j a c h c h o z i a j s t w i e n n o j r i e f o r m y ( M a t l e r i a l y n a u c z n o j k o n j i e r i e n c y j ) , Izd . F i n a n s y , M o sk w a 1968, s. 22—23. a P o r . W . G . Ł o p a t k i n: T o w a r n y j e o t n o s z e n l j a i z a k o n s t o i m o s t i p r i s o c j a liz m ie , Izd . M y si, M o sk w a 1966, s. 105— 107.
K a te g o r ia z y s k u w g o s p o d a r c e s o c j a lis t y c z n e j (z te o r ii i p r a k t y k i r a d z ie c k ie j) 197
w y k azu je, że zb y t w ysoka ren to w n o ść p rze d sięb io rstw a n e g a ty w n ie w p ły w a n a m ech an izm ro z ra c h u n k u gospodarczego, osłabia z a in tereso w an ie w oszczędnym g o sp o d aro w an iu , stw a rz a n ie sp rz y ja ją ce dla racjo n aln eg o g o sp o d aro w an ia fi n an so w e „o tłuszczenie” p rzed się b io rstw a. N a to m ia st zb y t n isk a ren to w n o ść, a ty m b a rd z ie j deficytow ość, p o zbaw ia p rzed sięb io rstw o p ra c u ją c e n a zasad ach ro z ra c h u n k u gospodarczego trw a łe j w łasn ej p o d staw y fin an so w ej i źró d ła m a te ria ln e g o zain te re so w an ia p raco w n ik ó w , a tak że osłabia fu n k cjo n o w an ie roz ra c h u n k u gospodarczego.
W ciągu długiego o k re su czasu dolna g ra n ic a rentow ności z n a jd o w ała się n a poziom ie 3— 5%. Z asad a m in im aln eg o poziom u ren to w n o ści p ro w a d z iła do tego, że rozw ój p ro d u k c ji nie b y ł w d o stateczn y m sto p n iu p o w iązan y z w y n ik a m i fin an so w y m i działalności p rzed sięb io rstw a. P roces w y ró w n y w a n ia r e n tow ności je s t rea liz o w a n y przez p a ń stw o socjalistyczne p rz y pom ocy p lan o w e go k sz ta łto w a n ia cen, p o d a tk u obrotow ego, o p ro cen to w an ia środków p ro d u k cji, u stalo n y ch (rentow ych) p łatn o ści do b u d ż e tu itp.
Zysk w gospodarce so cjalisty czn ej nie je st re g u la to re m an i p ro d u k cji, an i pod ziału n a k ła d ó w in w e sty c y jn y c h , ani pod ziału zasobów siły roboczej pom ię dzy gałęzie g o sp o d ark i n a ro d o w e j i m iędzy p rz e d się b io rstw a w e w n ą trz gałęzi. Z asad n iczy m re g u la to re m p ro d u k c ji społecznej w gospodarce so cjalisty czn ej je s t p o d staw o w e p ra w o ekonom iczne socjalizm u, a sam proces re g u lo w a n ia p ro d u k c ji m a c h a ra k te r plan o w y . W socjalistycznym społeczeństw ie cały sy ste m p ra w ekonom icznych w ich o rganicznym zw iązku uczestniczy w procesie p lanow ego reg u lo w a n ia p ro d u k c ji społecznej. O kreśloną ro lę o d g ry w a tu k a te g o ria zy sk u z jego now ą tre śc ią ekonom iczną, p rzezn aczen iem i w y k o rz y stan iem . Р Е З ЮМ Е Для того, чтобы определить экономическую сущность категории прибыли в со циалистическом хозяйстве, необходимы следующие степени перехода от того, что является абстракционным, к тому, что в процессе научного анализа является кон кретным: дополнительный продукт — чистый доход — прибыль. Это обусловлено тем, что, во-первых, прибыль — это категория производства, а во-вторых, в социали стическом обществе она связана с функционированием товарно-денежных отношений и выступает как денежная категория. Источником прибыли является дополнительный труд в сфере материального про изводства. Материальной основой прибыли является дополнительный продукт. При социализме процесс создания и использования прибыли не имеет антаго нистического характера. Однако это не значит, что между интересами участников про изводства отсутствуют противоречия, которые носили бы неантагонистический ха рактер. Функционирование категории прибыли происходит в системе прав и категорий социалистического хозяйства. Сущность прибыли как экономической категории проявляется в ее трех фун кциях: а) синтетического показателя эффективности производственной деятельности предприятия, состоящего на хозрасчете, б) распределительной и с) стимулирующей. В социалистическом хозяйстве отсутствуют объективные предпосылки формиро вания среднего уровня прибыли и преобразования стоимости продукции в цену про изводства. Прибыль не является регулятором общественного производства. Регуля тором общественного производства в социалистическом хозяйстве является основной
экономический закон социализма. О днако в настоящ ее время в социалистическом го сударстве все более важную роль играю т товарно-денеж ные отношения, а следова тельно и категория прибыли с ее новым общественно-экономическим содерж анием, предназначением и использованием. Эконом ическая реф ор м а в С С С Р , осущ ествляем ая с 1965 г., полностью подтвер дила необходимость ш ирокого использования категории прибыли как в микроэконо мической, так и в м езоэкономической шкалах. S U M M A R Y
For the discovery of the econom ical essence of the profit category in socialist econom y the follow in g degrees of passing from that which is abstract to that which is concrete in the process of scientific analysis, are necessary: additional product — net incom e — profit. It is conditioned because of the fact that in the first place profit is a production category, and in the second, it is connected w ith the function ing of the goods — m onetary relations in the socialist society and, it occurs as a m onetary category.
The source of profit is additional work in the m aterial production sphere. The additional product is the m aterial profit basis. The process of creating and utilizing profit in socialism does not h ave an antagonistic character. H owever, this does not exclude nonantagonistic contradictions between the interests of the production participants.
The functioning of the profit category takes place in the system of law s and categories of socialist economy.
The essence of profit as the economical category is m anifested in three of its functions: a) as a synthetic coefficient of the evaluation of the work effectiveness of the establishm ent w ith the econom ical settlem ent of accounts, b) distributive, and c) incentive.
In socialist econom y there are no objective conditions for the formation of an average profit degree and the transformation of the value into the production price. The profit is not the regulator of social production.
The regulator of social production in socialist econom y is the principle econo m ical law of socialism . A m ore and more important role, in socialist countries, is beginning to be played by the goods — monetary relations, and so by the profit category with its new social — econom ical essence, purpose and utilization.
The econom ical reform realized in the U.S.S.R. sin ce 1965, confirms in fu ll the n ecessity of utilizing in a w ide range the profit category in the m icroeconom ical as w ell as in the m ezzoeconom ical scale.
