„... ktokolwiek grosz publiczny do swego rozporz¹dzenia odbiera, wydatek onego¿ usprawiedliwiæ winien.”

„... ktokolwiek grosz publiczny do swego rozporz¹dzenia odbiera, wydatek onego¿ usprawiedliwiæ winien.”

WA R S Z AWA

ROCZNIK L — NR 1 (300) — STYCZEÑ – LUTY 2005 R.

*

* Cytat z pisma ministra skarbu Ksiêstwa Warszawskiego, Tadeusza Dembowskiego, wystosowa- nego w zwi¹zku z pracami przygotowawczymi do dekretu z 14 grudnia 1808 roku o G³ównej Izbie Obrachunkowej.

Plan pracy Najwy¿szej Izby Kontroli na 2005 rok – opr. Andrzej

Lewiñski ... 3

Tadeusz Chroœcicki – Polska gospodarka po pierwszym roku akcesji do Unii Europejskiej ... 22

Jacek Jagielski – Wspó³czesna kontrola spo³eczna (obywatelska) nad administracj¹ publiczn¹ ... 39

El¿bieta Jarzêcka-Siwik – Dostêp do akt postêpowania kontrolnego ... 57

Augustyn Kubik – Funkcjonowanie publicznej wewnêtrznej kontroli finansowej w Polsce ... 71

Franz Fiedler – Niezale¿noœæ najwy¿szego organu kontroli ... 86

Teresa Liszcz – Praca – powo³anie czy towar ? ... 95

Remigiusz Sobañski – Obywatel protagonist¹ prawa ... 102

USTALENIA NIEKTÓRYCH KONTROLI Andrzej Zaleski-Ejgierd – Szko³y mniejszoœci narodowych i etnicznych ... 111

Maria Pokora – Realizacja zadañ przez administracjê publiczn¹ w zakresie ma³ej i du¿ej retencji... 129

Z ¯YCIA NAJWY¯SZEJ IZBY KONTROLI

Odznaczenia zas³u¿onych pracowników Najwy¿szej Izby Kontroli ... 138 Kolegium Najwy¿szej Izby Kontroli ... 151

TROCHÊ HISTORII...

300 numerów „Kontroli Pañstwowej” ... 155 Delegatury NIK o sobie – Gdañsk

To ludzie tworz¹ historiê – opr. Mariusz Sujka ... 161 Listy do redakcji

Warto dodaæ... – Czes³aw Trepner ... 171

RECENZJE, SYGNA£Y O KSI¥¯KACH

Aleksander Surdej – Efektywne pañstwo w globalnej gospodarce (recenzja) . 175 Sygna³y o ksi¹¿kach ... 180

Pod koniec minionego roku Kolegium Najwy¿szej Izby Kontroli uchwali³o plan pracy Izby na obecny rok. Jest to niew¹tpliwie okazja do zaprezentowania meryto- rycznej zawartoœci Planu pracy NIK na 2005 r., tj. konkretnych zamierzeñ kontrol- nych – listy spraw i problemów, którymi Izba zajmowaæ siê bêdzie w bie¿¹cym roku.

Potencjalnych czytelników, zw³aszcza tych, którzy nie s¹ pracownikami Izby, zain- teresowaæ mog¹ ogólne zasady konstruowania tego typu planu, w tym kryteria wy- boru tematów kontroli.

Dzia³alnoœæ tak du¿ej instytucji, jak¹ jest Izba, aby by³a efektywna, musi byæ poddana okreœlonym regu³om dyscyplinuj¹cym jej pracê. Nie mówi¹c o sprawach oczywistych, dla porz¹dku jednak nale¿y wspomnieæ o obowi¹zku prowadzenia przez NIK dzia³alnoœci kontrolnej w sposób planowy. Zadba³ o to ustawodawca, stano- wi¹c, ¿e Izba wykonuje swoje zadania na podstawie okresowych planów pracy, któ- re ma obowi¹zek przedk³adaæ Sejmowi RP¹. Plan pracy zawiera tematy kontroli zle- cone przez Sejm RP lub jego organy, na wniosek Prezydenta RP i Prezesa Rady Ministrów, a tak¿e kontrole podejmowane przez NIK z w³asnej inicjatywy². Dodaæ nale¿y, ¿e uchwalanie okresowych planów pracy nale¿y do kompetencji Kolegium NIK³. Izba mo¿e te¿ przeprowadzaæ kontrole doraŸne.

Ju¿ ze skrótowego zacytowania przepisów prawa reguluj¹cych tê kwestiê wyni- ka, ¿e przygotowanie rocznego planu pracy Izby nie jest zajêciem prostym. Proces tworzenia projektu tego dokumentu, przes¹dzaj¹cego o strategii dzia³ania Izby w per- spektywie ca³ego roku, przebiega wieloetapowo, a w pracach nad nim uczestnicz¹ – w szerszym lub wê¿szym zakresie – nie tylko jednostki organizacyjne, ale tak¿e organy w³adzy publicznej oraz inne wa¿ne instytucje ¿ycia publicznego. Dopiero w koñcowej fazie plan jest uchwalany przez Kolegium NIK. Roczny plan pracy za-

1 Por. art. 6 ust. 2 ustawy z 23 XII 1994 r. o Najwy¿szej Izbie Kontroli (t. j. DzU z 2001 r., nr 85, poz. 937, ze zm.), zwanej dalej równie¿ w skrócie ustaw¹ o NIK.

2 Por. §10 ust. 2 zarz¹dzenia prezesa Najwy¿szej Izby Kontroli z 1 III 1995 r. w sprawie postêpowa- nia kontrolnego (MP nr 17, poz. 211).

3 Por. art. 23 ust. 2 pkt 6 ustawy o NIK.

wiera bowiem nie tylko zamierzenia kontrolne, potrzebê realizacji których Izba uzna³a za wskazan¹, lecz tak¿e zlecenia i wnioski przedk³adane w trybie ustawowym przez organy wskazane w przepisach prawa, tj. organy Sejmu RP (zlecenia) oraz Prezy- denta RP i Prezesa Rady Ministrów (wnioski).

Normy prawne, o których mowa, maj¹ z natury rzeczy charakter ogólny. Nie okreœlaj¹ zasad i sposobu konstruowania planów pracy, a tym bardziej kryteriów doboru tematów kontroli. Wype³nione powinny wiêc byæ konkretn¹ treœci¹ bêd¹c¹ domen¹ tzw. dobrej praktyki, czyli tymi wszystkimi elementami, które w praktyce dzia³ania NIK zaliczone zosta³y do szeroko rozumianej metodyki kontroli. Pokrótce nale¿y zatem omówiæ ten aspekt metodyki kontroli w odniesieniu do procesu plano- wania dzia³alnoœci kontrolnej Izby.

Zasady i sposób konstruowania planu pracy oraz kryteria wyboru tematów kon- troli okreœlone zosta³y w Standardach kontroli NIK i szczegó³owych wytycznych ich stosowania. Stanowi¹ one, ¿e pierwszeñstwo przys³uguje zadaniom kontrolnym, które Izba jest zobowi¹zana podj¹æ z mocy prawa. Pozosta³e kontrole planowane s¹ wed³ug priorytetów uchwalanych przez Kolegium NIK. Rozwi¹zania te umo¿liwiaj¹ wiêc okreœlenie propozycji tematycznych, a nastêpnie dokonanie wyboru tematów i przypisanie ich departamentom kontrolnym i delegaturom, zgodnie z w³aœciwoœci¹ rzeczow¹ i miejscow¹. Umo¿liwiaj¹ równie¿ ustalenie wielkoœci nak³adu pracy i œrod- ków niezbêdnych do terminowego wykonania poszczególnych zadañ, zgodnie z wy- mogami jakoœciowymi kontroli.

Niezale¿nie od zleceñ i wniosków kierowanych do NIK w trybie okreœlonym przepisami prawa, przy konstruowaniu rocznych planów pracy rozwa¿ane s¹ tak¿e sugestie tematów kontroli zg³aszane przez organy w³adzy publicznej oraz inne wa¿- ne instytucje ¿ycia publicznego. Na przyk³ad do projektu Planu pracy na 2005 r.

marsza³kowie Sejmu i Senatu RP, szefowie Kancelarii Prezydenta RP i Prezesa Rady Ministrów dzia³aj¹cy z upowa¿nienia Prezydenta RP i  Prezesa Rady Ministrów, a po- nadto Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka i Prezes Naczelnego S¹du Administracyjnego zg³osili sugestie obejmuj¹ce 105 tematów kontroli. Po ana- lizie propozycji zg³oszonych w tym trybie 53 zamieszczono w projekcie Planu⁴. Podstawow¹ przyczyn¹ nieuwzglêdnienia zg³oszonych sugestii w pe³nym zakresie by³o realizowanie przez NIK w ostatnich latach kontroli o identycznej lub zbli¿onej tematyce.

Wspomnieæ tak¿e nale¿y, ¿e projekt planu kszta³towany jest z uwzglêdnieniem innych istotnych zaleceñ: równomiernego anga¿owania potencja³u kontrolnego w ci¹- gu roku, oszczêdnego, wydajnego i skutecznego wykorzystania dostêpnych œrod- ków, zapobiegania wypadkom nadmiernego nak³adania siê – w tym samym czasie – kontroli w okreœlonych grupach podmiotów przewidzianych do skontrolowania.

4 NIK zadeklarowa³a zrealizowanie niektórych sugerowanych tematów w ramach kontroli doraŸnych.

Proces planowania poprzedza sta³a analiza istotnych aspektów dotycz¹cych obsza- rów pozostaj¹cych we w³aœciwoœci kontrolnej Izby. Umo¿liwia to bie¿¹ce aktualizowa- nie informacji i wiedzy o obszarach podlegaj¹cych kontroli, pod k¹tem ewentualnego wystêpowania nieprawid³owoœci. Wyniki analizy sytuacji spo³eczno-gospodarczej pañstwa s³u¿¹ tak¿e okreœleniu priorytetowych kierunków kontroli i priorytetów metodycznych przyjmowanych na okresy trzyletnie. Corocznie natomiast, w ramach kierunków priorytetowych, nastêpuje wybór g³ównych obszarów badañ kontrolnych.

Umo¿liwia to skoncentrowanie dzia³alnoœci kontrolnej w wybranych dziedzinach, dokonywanie ustaleñ wed³ug jednolitych priorytetów i maksymalizacjê efektów prze- prowadzonych kontroli. Priorytety kontroli NIK stanowi¹ czêœæ planu pracy Izby.

Priorytetowe kierunki kontroli i g³ówne obszary badañ kontrolnych

Plan pracy na 2005 r. zak³ada koncentracjê badañ kontrolnych w najwa¿niejszych sferach funkcjonowania pañstwa. Podstawê konstrukcji Planu stanowi piêæ prioryte- towych kierunków kontroli wytyczonych przez Kolegium NIK na lata 2003–2005⁵, którymi s¹: deficyt bud¿etowy i d³ug publiczny, restrukturyzacja gospodarki, ochro- na zdrowia i prawa socjalne, bezpieczeñstwo narodowe i procesy integracji z Uni¹ Europejsk¹ oraz okreœlone dla nich g³ówne obszary badañ kontrolnych na 2005 r.⁶ Zaprogramowane zosta³y one w taki sposób, aby ich wyniki umo¿liwia³y okreœlenie przyczyn i mechanizmów stwierdzonych nieprawid³owoœci w funkcjonowaniu pañ- stwa – w sferach podlegaj¹cych kontroli NIK.

Do Planu pracy NIK na 2005 r. w³¹czono 92 kontrole wykonania bud¿etu pañ- stwa w 2004 r. (ukierunkowane na ocenê sposobu wykonania ustawy bud¿etowej przez dysponentów czêœci bud¿etowych i planów finansowych pañstwowych fun- duszów celowych) oraz 75 innych, nowych tematów kontroli, z których 47 ma sta- tus kontroli koordynowanych. W Planie uwzglêdniono tak¿e rozpoczêcie (w grud- niu 2005 r.) 92 kontroli wykonania bud¿etu pañstwa w 2005 r.

Deficyt bud¿etowy i d³ug publiczny

W ramach priorytetowych kierunków kontroli – jak ju¿ wspomniano – ustalone zosta³y g³ówne obszary badañ kontrolnych. W zakresie deficytu bud¿etowego i d³u- gu publicznego (oprócz kontroli wykonania bud¿etu pañstwa w 2004 r. zaplanowa- no tak¿e 23 inne kontrole) s¹ to: pañstwowy d³ug publiczny, pozyskiwanie docho-

5 Uchwa³ê w tej sprawie Kolegium NIK podjê³o 20 XI 2002 r.

6 Zaakceptowane przez prezesa NIK 29 VI 2004 r. Wyszczególniono je w dalszej czêœci, przy oma- wianiu poszczególnych kontroli w³¹czonych do Planu pracy NIK na 2005 r.

dów bud¿etu pañstwa i dochodów w jednostkach samorz¹du terytorialnego, wydat- kowanie œrodków publicznych, w tym na administracjê publiczn¹ i realizacjê inwe- stycji wieloletnich, gospodarowanie œrodkami publicznymi przez podmioty sektora finansów publicznych.

Kluczowe znaczenie w Planie pracy NIK na 2005 r. maj¹ kontrole wykonania bud¿etu pañstwa w 2004 r. Równolegle prowadzone bêd¹ badania procesów groma- dzenia i wydatkowania œrodków publicznych oraz sposobu realizacji zadañ finanso- wanych z tych œrodków. Podobnie jak w latach ubieg³ych, kryteria dotycz¹ce ocen wykonania bud¿etu przez ich dysponentów oparte zostan¹ g³ównie na wskaŸnikach wartoœciowych. Drugim wa¿nym zadaniem w tej sferze jest dokonanie oceny wyko- nania za³o¿eñ polityki pieniê¿nej w 2004 r. Wyniki prac w odniesieniu do obu tych zadañ przedstawione zostan¹ w Analizie wykonania bud¿etu pañstwa i za³o¿eñ poli- tyki pieniê¿nej w 2004 r. Zauwa¿yæ nale¿y, ¿e przed³o¿enie Analizy Sejmowi RP jest konstytucyjnym obowi¹zkiem NIK⁷. W celu wzbogacenia prezentowanych ocen, uwag i wniosków, w Analizie przedstawione zostan¹ równie¿ wyniki innych badañ, m.in. tradycyjnie przeprowadzanych rokrocznie kontroli realizacji inwestycji wielo- letnich finansowanych ze œrodków publicznych oraz wykonania bud¿etów przez jed- nostki samorz¹du terytorialnego.

Pozyskiwanie dochodów bud¿etu pañstwa i dochodów w jednostkach samorz¹- du terytorialnego badane bêdzie w toku kontroli egzekwowania przez urzêdy skar- bowe zaleg³oœci podatkowych w 2004 r. Oceniona zostanie skutecznoœæ dzia³ania urzêdów skarbowych w zakresie œci¹gania zaleg³oœci, zabezpieczania zobowi¹zañ i zaleg³oœci oraz zapobiegania przedawnieniom, jak równie¿ wp³yw wdro¿enia sys- temu informatycznego i nowych œrodków egzekucyjnych na efekty dzia³alnoœci. Po- nadto badaniami objête zostanie funkcjonowanie systemu rachunkowoœci podatko- wej i rzetelnoœæ sprawozdañ bud¿etowych organów podatkowych.

Kolejna kontrola z tego obszaru skoncentruje siê na realizacji dochodów bud¿e- tu pañstwa z podatku od towarów i us³ug. Oceniona zostanie realizacja przez organy podatkowe zadañ w zakresie poboru tego podatku, zw³aszcza wp³ywu zmiany ustawy o podatku od towarów i us³ug na wielkoœæ osi¹ganych dochodów, a tak¿e: funkcjono- wanie systemu poboru podatku, rzetelnoœæ postêpowañ, skutecznoœæ egzekwowania zaleg³oœci, sprawnoœæ rejestrowania podatników, nadzór nad organami podatkowy- mi. Zbadana zostanie te¿ sprawnoœæ systemu informatycznego umo¿liwiaj¹cego wymianê informacji o transakcjach wewn¹trzwspólnotowych i podatnikach tego podatku.

Celem kontroli gospodarowania lokalami u¿ytkowymi w miastach bêdzie ocena prawid³owoœci gospodarowania maj¹tkiem publicznym miast, którego czêœci¹ s¹

7 Por. art. 204 ust. 1 pkt 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 IV 1997 r. (DzU nr 78, poz. 483) oraz art. 7 ust. 1 pkt 1 ustawy o NIK.

lokale u¿ytkowe, jak równie¿ skutecznoœci pozyskiwania dochodów bud¿etów sa- morz¹dowych z tego tytu³u.

Izba podejmie równie¿ badania gospodarowania przez starostów nieruchomo-

œciami stanowi¹cymi w³asnoœæ Skarbu Pañstwa. W ich wyniku oceniona zostanie prawid³owoœæ pozyskiwania i przekazywania wojewodom dochodów ze sprzeda¿y i udostêpniania tego rodzaju nieruchomoœci, w tym: rzetelnoœæ ich ewidencjonowania, prawid³owoœæ okreœlania nale¿noœci, sporz¹dzanie planów dochodów oraz sprawozdañ z ich wykonania, skutecznoœæ windykacji zaleg³ych nale¿noœci. Ocena bêdzie tak¿e dotyczy³a wykorzystania przez starostów dotacji otrzymanych na finansowanie go- spodarki nieruchomoœciami Skarbu Pañstwa.

Ostatni¹ kontrol¹ w obszarze dotycz¹cym pozyskiwania dochodów bud¿etu pañ- stwa i dochodów w jednostkach samorz¹du terytorialnego jest zbywanie gruntów komunalnych w gminach o walorach turystycznych. Oceniona zostanie gospodarka tego rodzaju gruntami, zw³aszcza w zakresie ich zbywania w drodze sprzeda¿y, od- dawania w wieczyste u¿ytkowanie lub wnoszenia w formie aportu do spó³ek, z uwzglêdnieniem zgodnoœci decyzji z za³o¿eniami rozwoju funkcjonalno-przestrzen- nego gmin, przestrzegania przy zbywaniu gruntów wymaganych procedur oraz wiel- koœci uzyskanych dochodów.

Wydatkowanie œrodków publicznych, w tym na administracjê publiczn¹ i reali- zacjê inwestycji wieloletnich, badane bêdzie m.in. w toku kontroli pn. Promocja gospodarcza Polski. Badania umo¿liwi¹ ocenê efektywnoœci dzia³añ promocyjnych podejmowanych przez podmioty dysponuj¹ce œrodkami publicznymi, zw³aszcza oszczêdnoœci w dzia³alnoœci administracyjnej, wydajnoœci w wykorzystaniu œrod- ków publicznych, skutecznoœci osi¹gania za³o¿onych celów, a tak¿e efektów pro- mocji eksportu polskich towarów i nap³ywu inwestycji zagranicznych. Oceniona bêdzie ponadto realizacja celów Strategii gospodarczej rz¹du z 2002 r. w zakresie zwiêkszania konkurencyjnoœci krajowej produkcji i us³ug drog¹ intensyfikacji go- spodarczej promocji Polski.

Kolejna kontrola z tego obszaru poœwiêcona bêdzie ocenie dzia³alnoœci wybra- nych jednostek badawczo-rozwojowych. Ustalone zostan¹ Ÿród³a finansowania za- dañ statutowych i wspieraj¹cych rozwój naukowo-techniczny. Oszacowany bêdzie tak¿e stopieñ pokrycia wydatków ze œrodków bud¿etowych. Oceniona zostanie po- nadto prawid³owoœæ planowania wydatków, rzetelnoœæ rozliczania siê z bud¿etem oraz skutecznoœæ nadzoru nad dzia³alnoœci¹ tych podmiotów.

Podjête zostan¹ tak¿e badania wykorzystania œrodków publicznych przeznaczo- nych na funkcjonowanie instytucji kultury prowadzonych przez ministra kultury.

Oceniony zostanie w szczególnoœci sposób finansowania dzia³alnoœci tego rodzaju instytucji, a tak¿e wykorzystanie przez te podmioty œrodków publicznych na reali- zacjê zadañ statutowych oraz utrzymanie i rozwój bazy materialnej.

Celem nastêpnej kontroli bêdzie ocena wywi¹zywania siê wojewodów i jedno- stek samorz¹du terytorialnego z obowi¹zku udostêpniania informacji publicznej, czyli

realizacji przepisów ustawy o dostêpie do informacji publicznej, w tym stopnia do- stêpu do tej informacji, a tak¿e wdro¿enia i zapewnienia sprawnego funkcjonowa- nia Biuletynu Informacji Publicznej.

Podczas kontroli remontów komunalnych budynków mieszkalnych NIK oceni sposób wykonywania przez podmioty administruj¹ce komunalnymi zasobami miesz- kalnymi zadañ zwi¹zanych z utrzymaniem w nale¿ytym stanie komunalnych zaso- bów mieszkaniowych i efektywnoœæ wykorzystania œrodków na remonty. Kontrola koncentrowaæ siê bêdzie tak¿e na identyfikowaniu obszarów i mechanizmów ko- rupcjogennych w tym obszarze, m.in. na zlecaniu wykonania robót remontowych z naruszeniem zasad i trybu udzielania zamówieñ publicznych.

Generaln¹ przes³ank¹ kontroli wype³niania obowi¹zku utrzymywania urz¹dzeñ melioracji podstawowych, z uwzglêdnieniem wykorzystania œrodków finansowych na ten cel, jest dokonanie oceny prawid³owoœci ustalenia faktycznych potrzeb w za- kresie utrzymania istniej¹cych urz¹dzeñ melioracji podstawowych, a tak¿e ich stanu technicznego, w relacji do zakresu rzeczowego wykonanych robót. Oceniona zosta- nie tak¿e efektywnoœæ gospodarki œrodkami publicznymi przeznaczonymi na reali- zacjê tych robót.

Badaniami kontrolnymi objête bêdzie tak¿e gospodarowanie œrodkami publicz- nymi przez instytucje kultury. Ustalenia kontroli pozwol¹ oceniæ efektywnoœæ go- spodarowania przez wspomniane instytucje dotacjami przeznaczonymi na zadania statutowe: gospodarnoœæ wykorzystania œrodków, przestrzeganie przepisów ustaw o finansach publicznych, rachunkowoœci i zamówieniach publicznych, prawid³owoœæ prowadzenia ewidencji ksiêgowo-finansowej oraz rzetelnoœæ sprawozdawczoœci.

W obszarze dotycz¹cym wydatkowania œrodków publicznych, w tym na admini- stracjê publiczn¹ i realizacjê inwestycji wieloletnich, skontrolowana zostanie reali- zacja inwestycji drogowych finansowanych ze œrodków publicznych. Jej celem jest ocena stanu przygotowania i realizacji inwestycji drogowych przez administracjê publiczn¹, w tym planowania zadañ inwestycyjnych, efektywnoœci pozyskiwania

Ÿróde³ finansowania, gospodarowania œrodkami oraz przestrzegania przepisów o za- mówieniach publicznych.

Gospodarowanie œrodkami publicznymi przez podmioty sektora finansów pu- blicznych badane bêdzie w toku kontroli gospodarki finansowej i inwestycyjnej wy- branych placówek zagranicznych MSZ w 2005 r. Ocenione bêdzie wykonywanie bud¿etu przez wspomniane placówki, w tym efektywnoœæ wykorzystania œrodków na inwestycje oraz gospodarowanie œrodkami specjalnymi. Kontrole w placówkach zagranicznych uzupe³ni¹ kontrolê wykonania bud¿etu pañstwa w 2005 r.

W trakcie kontroli kosztów funkcjonowania administracji samorz¹dowej zosta- nie oceniona ich wielkoœæ oraz udzia³ w bie¿¹cych wydatkach jednostek samorz¹du terytorialnego. Przewidziano tak¿e badanie sposobu planowania i wykorzystania œrod- ków publicznych, oszczêdnoœci, wydajnoœci i skutecznoœci dzia³ania organów jed-

nostek samorz¹du terytorialnego oraz funkcjonowania kontroli wewnêtrznej i identyfikowania obszarów zagro¿onych korupcj¹.

Kontrola dzia³alnoœci fundacji, których fundatorami s¹ Skarb Pañstwa lub jed- nostki sektora finansów publicznych umo¿liwi ocenê anga¿owania przez jednostki sektora finansów publicznych œrodków w dzia³alnoœæ fundacji, a tak¿e wp³ywu prze- niesienia realizacji czêœci zadañ do fundacji na zmniejszenie kosztów funkcjonowa- nia administracji publicznej.

Celem kontroli finansowania dróg publicznych zarz¹dzanych przez samorz¹dy wojewódzkie i powiatowe jest ustalenie, czy rozwi¹zania prawne i metody finanso- wania dróg regionalnych, wynikaj¹ce m.in. z nowo wprowadzonej ustawy o finan- sowaniu jednostek samorz¹du terytorialnego, pozwalaj¹ samorz¹dom na utrzyma- nie tej kategorii dróg we w³aœciwym stanie technicznym i sk³aniaj¹ do nale¿ytej dba³oœci o bezpieczeñstwo ruchu drogowego. Oceniona zostanie tak¿e dzia³alnoœæ zarz¹dców dróg w zakresie pozyskiwania dodatkowych, pozabud¿etowych œrodków na finansowanie dróg.

Ustalenia kontroli realizacji programów badawczych finansowanych ze œrodków publicznych umo¿liwi¹ ocenê sposobu wydatkowania œrodków przekazanych na re- alizacjê strategicznych programów rz¹dowych – wykorzystania ich zgodnie z prze- znaczeniem oraz osi¹gania, w wyniku realizacji projektów, za³o¿onych celów.

Badaniami objête zostan¹ tak¿e wydatki maj¹tkowe jednostek samorz¹du teryto- rialnego. Chodzi o ustalenie poziomu wydatków maj¹tkowych oraz ocenê rzetelno-

œci i gospodarnoœci ich ponoszenia. Wyniki kontroli zostan¹ wykorzystane w Analizie wykonania bud¿etu pañstwa i za³o¿eñ polityki pieniê¿nej w 2005 r.

Podstawow¹ przes³ank¹ kontroli funkcjonowania parków narodowych w zakre- sie zachowania, zrównowa¿onego u¿ytkowania oraz odnawiania zasobów przyrody jest efektywnoœæ wykorzystania publicznych œrodków kierowanych na finansowa- nie zadañ okreœlonych w ustawie o ochronie przyrody. Zbadane zostan¹ mo¿liwoœci pozyskania przez parki takich œrodków, a tak¿e czy by³y one oszczêdnie, skutecznie i wydajnie wykorzystane, jak równie¿ czy osi¹gniêto po¿¹dane relacje nak³adów i efektów. Przedmiotem oceny bêdzie ponadto gospodarka gruntami – w aspekcie legalnoœci i gospodarnoœci podejmowanych dzia³añ.

Kolejna kontrola – pn. Prawid³owoœæ wykorzystania œrodków wojewódzkich fun- duszów ochrony œrodowiska i gospodarki wodnej – umo¿liwi ocenê wydatkowania

œrodków na zadania z zakresu ochrony œrodowiska, w tym zasad dofinansowania i efektywnoœci wykorzystania œrodków funduszów w priorytetowych obszarach ochrony œrodowiska, a tak¿e przestrzegania procedur udzielania dofinansowañ. Przed- miotem zainteresowania NIK bêdzie ponadto organizacja i funkcjonowanie nadzoru nad wydatkowaniem œrodków funduszów przez ich beneficjentów.

W obszarze dotycz¹cym gospodarowania œrodkami publicznymi przez pod- mioty sektora finansów publicznych podjêta zostanie równie¿ kontrola rozliczania

sk³adek na ubezpieczenia emerytalne przekazywanych przez ZUS do otwartych fun- duszy emerytalnych. Oceniona bêdzie dzia³alnoœæ ZUS w zakresie rozliczania tej czêœci sk³adek. Skontrolowana zostanie poprawnoœæ ustalania zobowi¹zañ wobec funduszy oraz rozliczania i  przekazywania sk³adek, prawid³owoœæ weryfikowania roszczeñ funduszy wobec ZUS, skutecznoœæ egzekwowania sk³adek od ich p³atni- ków, funkcjonowanie systemu informatycznego, a tak¿e wielkoœæ obci¹¿aj¹cych ZUS skutków finansowych z tytu³u nieterminowego przekazywania sk³adek.

Restrukturyzacja gospodarki

W zakresie priorytetowego kierunku kontroli, jakim jest restrukturyzacja gospo- darki (13 tematów kontroli), przyjêto nastêpuj¹ce g³ówne obszary badañ kontrolnych:

restrukturyzacja – w tym górnictwa i przedsiêbiorstw transportowych; prywatyzacja przemys³u, a tak¿e system dotowania i udzielania pomocy publicznej w œwietle wy- mogów Unii Europejskiej; gospodarowanie mieniem Skarbu Pañstwa, z uwzglêd- nieniem tworzenia i funkcjonowania spó³ek powi¹zanych kapita³owo i organizacyj- nie z sektorem prywatnym.

Przebieg i efekty restrukturyzacji i prywatyzacji badane bêd¹ podczas kontroli wywi¹zywania siê inwestorów strategicznych z zobowi¹zañ pozacenowych zawar- tych w umowach prywatyzacyjnych banków. Jej celem jest ocena stopnia wykonania zobowi¹zañ pozacenowych zawartych w umowach prywatyzacyjnych banków oraz efektywnoœci nadzoru sprawowanego przez ministra skarbu pañstwa nad realizacj¹ tych zobowi¹zañ.

W czasie kontroli prawid³owoœci przygotowania i zawierania umów offsetowych oraz monitorowania ich realizacji oceniona zostanie skutecznoœæ dzia³añ ministra w³aœciwego ds. gospodarki, podejmowanych w celu realizacji zadañ wynikaj¹cych z ustawy o niektórych umowach kompensacyjnych zawieranych w zwi¹zku z umo- wami dostaw na potrzeby obronnoœci i bezpieczeñstwa pañstwa.

Celem kontroli prywatyzacji Polskich Hut Stali SA bêdzie ocena procesu przy- gotowania i przebiegu prywatyzacji, z uwzglêdnieniem prawid³owoœci utworzenia spó³ki, przygotowania jej do prywatyzacji, wy³aniania inwestora, zabezpieczenia interesu Skarbu Pañstwa i pracowników w umowie prywatyzacyjnej, a tak¿e wyko- nywania zobowi¹zañ przez inwestora. Oceniona zostanie tak¿e skutecznoœæ nadzoru ministra Skarbu Pañstwa nad realizacj¹ zobowi¹zañ przez inwestora, prawid³owoœæ udostêpnienia akcji pracownikom oraz wp³yw prywatyzacji na sytuacjê ekonomicz- n¹ spó³ki.

Kolejna kontrola podejmowana we wskazanym wy¿ej obszarze dotyczyæ bêdzie realizacji programu restrukturyzacji górnictwa i przetwórstwa siarki. Koncentro- waæ siê bêdzie na badaniu skutecznoœci realizacji programu restrukturyzacji górnic-

twa i przetwórstwa siarki przez ministra w³aœciwego ds. gospodarki, ministra Skar- bu Pañstwa i przedsiêbiorców nale¿¹cych do tego sektora, a tak¿e postêpów we wdra¿aniu ustawy o restrukturyzacji finansowej górnictwa siarki.

Wa¿nym zadaniem bêdzie kompleksowa kontrola funkcjonowania transportu drogowego i kolejowego. Oceniona zostanie dzia³alnoœæ publicznej administracji drogowej i kolejowej w zakresie dostosowywania infrastruktury transportowej do zmieniaj¹cych siê potrzeb przewozowych gospodarki w latach 1990–2004. Kontro- la umo¿liwi ustalenie i ocenê zmian stanu technicznego dróg publicznych, sposo- bów i skutecznoœci zarz¹dzania nimi oraz finansowania ich budowy i utrzymania, a tak¿e przebiegu i efektów restrukturyzacji transportu kolejowego.

Podczas kontroli przekszta³ceñ organizacyjnych i w³asnoœciowych w komunika- cji miejskiej przewidziano zbadanie przekszta³ceñ zak³adów i jednostek bud¿eto- wych wykonuj¹cych miejskie przewozy autobusowe w spó³ki prawa handlowego, w tym rozdzielenia w transporcie miejskim funkcji organizatora przewozów i funk- cji eksploatacyjnych, zdolnoœci konkurowania nowo powsta³ych podmiotów na otwar- tym rynku po wejœciu Polski do Unii Europejskiej, a tak¿e wp³ywu przekszta³ceñ na poziom bezpieczeñstwa ruchu drogowego.

NIK podejmie badania prawid³owoœci wykorzystania dotacji bud¿etowych prze- znaczonych na restrukturyzacjê zatrudnienia w górnictwie wêgla kamiennego w 2004 r., z uwzglêdnieniem po¿yczki Banku Œwiatowego. W ich wyniku oceniona zostanie gospodarka dotacjami przyznanymi na ten cel, w tym œrodkami po¿yczki, z uwzglêdnieniem zobowi¹zañ wynikaj¹cych z umów podpisanych przez rz¹d RP.

Skontrolowana równie¿ bêdzie skutecznoœæ monitorowania i nadzoru nad tym pro- cesem oraz realizacja celów, którym s³u¿yæ ma wydatkowanie œrodków, a tak¿e rze- telnoœæ sprawozdañ sporz¹dzanych przez jednostki otrzymuj¹ce œrodki z po¿yczki.

Kolejna kontrola dotyczyæ bêdzie przebiegu likwidacji kopalñ wêgla kamienne- go w 2004 r., z uwzglêdnieniem wykorzystania dotacji bud¿etowych, w tym po¿yczki Banku Œwiatowego. Oceniona zostanie prawid³owoœæ gospodarowania przez pod- mioty uczestnicz¹ce w rz¹dowych programach restrukturyzacji górnictwa dotacja- mi przeznaczonymi na likwidacjê kopalñ, w tym œrodkami z po¿yczki. Zbadana bê- dzie tak¿e skutecznoœæ monitorowania i nadzoru nad procesem likwidacji kopalñ oraz rzetelnoœæ sprawozdañ sporz¹dzanych przez podmioty do tego zobowi¹zane, w zwi¹zku z przyznaniem im œrodków z po¿yczki.

Gospodarowanie mieniem Skarbu Pañstwa, z uwzglêdnieniem tworzenia i funk- cjonowania spó³ek powi¹zanych kapita³owo i organizacyjnie z sektorem prywatnym badane bêdzie podczas kontroli prywatyzacji PKO BP SA. Oceniony zostanie prze- bieg procesu prywatyzacji tego banku, a w szczególnoœci sposób okreœlenia i uwzglêd- nienia przez ministra Skarbu Pañstwa – przy podejmowaniu decyzji o sposobie pry- watyzacji tego banku – roli, jak¹ ma on pe³niæ w polskim systemie bankowym.

Celem kontroli wykonywania przez administracjê publiczn¹ zadañ w zakresie budowy autostrady A-1 pó³noc-po³udnie jest ocena stanu przygotowañ do budowy

wspomnianej autostrady, z uwzglêdnieniem realizacji koncesji na budowê jej odcin- ka Gdañsk-Toruñ, wykupu gruntów i wykonywania ratowniczych badañ archeolo- gicznych na terenach planowanego przebiegu autostrady.

Kolejna kontrola dotyczyæ bêdzie wywi¹zywania siê koncesjonariusza autostra- dy A-4 odcinek Katowice-Kraków z zobowi¹zañ koncesyjnych. Jej celem bêdzie oce- na egzekwowania przez administracjê rz¹dow¹ wywi¹zywania siê koncesjonariusza z zawartej w 1997 r. umowy na budowê autostrady p³atnej na wskazanym odcinku, a zw³aszcza prawid³owoœci zrealizowania poszczególnych etapów robót i zamkniê- cia finansowego umowy.

G³ówn¹ przes³ank¹ kontroli pozyskania i sprzeda¿y drewna w PGL Lasy Pañ- stwowe jest ocena realizacji wybranych aspektów gospodarki leœnej, w tym legalno-

œci pozyskiwania i sprzeda¿y drewna, skutecznoœci dzia³añ prowadzonych w celu terminowego uzyskania nale¿noœci i zapobiegaj¹cych kradzie¿om drewna. Zidenty- fikowane zostan¹ równie¿ ewentualne obszary wystêpowania korupcji przy sprze- da¿y drewna.

Ostatni¹ kontrol¹, podejmowan¹ przez NIK w obszarze dotycz¹cym gospodaro- wania mieniem Skarbu Pañstwa, jest gospodarowanie sk³adnikami tego mienia przez Agencjê Mienia Wojskowego. Jej podstawowym celem bêdzie ocena tej gospodarki, ze szczególnym uwzglêdnieniem finansowych efektów.

Ochrona zdrowia i prawa socjalne

W ramach kolejnego priorytetowego kierunku kontroli, obejmuj¹cego ochronê zdrowia i prawa socjalne (11 tematów kontroli), podejmowane badania koncentro- waæ siê bêd¹ wokó³ nastêpuj¹cych g³ównych obszarów: dostêpnoœci œwiadczeñ zdro- wotnych; organizacji systemu ochrony zdrowia oraz finansowania publicznych za- k³adów opieki zdrowotnej, z uwzglêdnieniem ich zad³u¿enia; finansowania, realizacji i efektywnoœci programów przeciwdzia³ania bezrobociu i ograniczania sfery ubó- stwa, z uwzglêdnieniem dzia³añ inicjowanych przez samorz¹dy; efektywnoœci wy- datków socjalnych pañstwa oraz dostêpnoœci edukacji dla dzieci i m³odzie¿y.

Badaniu dostêpnoœci œwiadczeñ zdrowotnych, organizacji systemu ochrony zdro- wia oraz finansowaniu publicznych zak³adów opieki zdrowotnej, z uwzglêdnieniem ich zad³u¿enia poœwiêcona bêdzie kontrola realizacji kontraktów na œwiadczenia zdrowotne w ramach ubezpieczenia w Narodowym Funduszu Zdrowia. Jej celem jest zbadanie i ocena dzia³alnoœci Ministerstwa Zdrowia oraz zarz¹du Funduszu na rzecz poprawy dostêpnoœci do œwiadczeñ zdrowotnych, procesu kontraktowania œwiad- czeñ zdrowotnych na lata 2004–2005, a tak¿e realizacji przez zak³ady opieki zdro- wotnej zawartych na 2005 r. umów o udzielanie œwiadczeñ zdrowotnych.

NIK podejmie tak¿e badania prawid³owoœci wprowadzania do obrotu produk- tów leczniczych i wyrobów medycznych dla osób objêtych powszechnym ubezpiecze-

niem zdrowotnym. Kontrola bêdzie koncentrowaæ siê na ocenie prawid³owoœci dzia-

³ania Urzêdu Rejestracji Leków, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych w zakresie rozpatrywania wniosków o rejestracjê i przed³u¿anie okresu wa¿noœci, a tak¿e wpisu œrodków farmaceutycznych i materia³ów medycznych dopuszczonych w Polsce do obrotu.

Celem kontroli funkcjonowania systemu przygotowania kandydatów do zawodu lekarza bêdzie ocena organizacji procesu kszta³cenia lekarzy i prawid³owoœci wy- korzystania przekazanych na to œrodków publicznych oraz funkcjonowania nadzoru Ministerstwa Zdrowia nad przygotowaniem kadr medycznych.

Problematyka finansowania, realizacji i efektywnoœci programów przeciwdzia-

³ania bezrobociu i ograniczania sfery ubóstwa, z uwzglêdnieniem dzia³añ inicjowa- nych przez samorz¹dy, uwzglêdniona zostanie w dwóch kontrolach.

Celem pierwszej z nich jest ocena procesu rekonwersji zawodowej ¿o³nierzy za- wodowych odchodz¹cych z Si³ Zbrojnych RP. Kontrola dotyczyæ bêdzie sprawnoœci dzia³ania struktur powo³anych do rekonwersji kadr na poszczególnych szczeblach dowodzenia Si³ Zbrojnych RP, gospodarki œrodkami bud¿etowymi przeznaczonymi na przekwalifikowanie zawodowe ¿o³nierzy zwalnianych ze s³u¿by oraz by³ych ¿o³- nierzy zawodowych. Zbadany zostanie tak¿e sposób wykonywania przez organy administracji publicznej przepisów zobowi¹zuj¹cych je do zatrudniania by³ych ¿o³- nierzy zawodowych na stanowiskach zwi¹zanych z obronnoœci¹ kraju.

Ustalenia kontroli pn. Wykorzystanie œrodków publicznych oraz przestrzeganie standardów obowi¹zuj¹cych przy œwiadczeniu us³ug przez domy pomocy spo³ecznej pos³u¿¹ do oceny przestrzegania procedur zwi¹zanych z kierowaniem osób do do- mów pomocy spo³ecznej, stopnia zaspokojenia niezbêdnych potrzeb pensjonariuszy tych domów, a tak¿e poziomu œwiadczonych us³ug w relacji do obowi¹zuj¹cych w tym zakresie standardów.

Istotnemu aspektowi funkcjonowania pañstwa, jakim jest efektywnoœæ wydat- ków socjalnych, poœwiêcona zostanie kontrola realizacji zadañ z zakresu rehabilita- cji leczniczej wykonywanych w ramach prewencji rentowej przez ZUS i KRUS. Ba- dania kontrolne umo¿liwi¹ ocenê realizacji, przez wskazane instytucje, zadañ z zakresu prewencji rentowej oraz rehabilitacji leczniczej, efektów prewencji i reha- bilitacji, jak równie¿ gospodarki œrodkami przeznaczonymi na finansowanie tych celów.

Szeroko rozumiana problematyka dostêpnoœci edukacji dzieci i m³odzie¿y zna- laz³a m.in. odzwierciedlenie w planowanej kontroli organizacji i finansowania szkol- nictwa ponadgimnazjalnego. Jej celem jest ocena przebiegu i efektów wdra¿ania reformy kszta³cenia ponadgimnazjalnego, z uwzglêdnieniem wype³niania obowi¹z- ku nauki oraz prawid³owoœci kszta³towania sieci tego szkolnictwa, m.in. w aspekcie zapewnienia absolwentom mo¿liwoœci kontynuowania nauki. Zbadane zostan¹ wa- runki organizacyjne i kadrowe funkcjonowania tego typu szkó³, a tak¿e skutecznoœæ

nadzoru i sposób wspó³dzia³ania organów prowadz¹cych szko³y z kuratorami oœwiaty w sprawach dotycz¹cych poprawy efektów pracy tego szkolnictwa.

NIK podejmie równie¿ kontrolê funkcjonowania szkó³ dla dzieci obywateli pol- skich czasowo przebywaj¹cych za granic¹. Oceniona zostanie dzia³alnoœæ tego ro- dzaju szkó³, z uwzglêdnieniem prawid³owoœci wykorzystania œrodków bud¿etowych kierowanych na ich finansowanie.

Kontrola warunków nauczania jêzyków obcych w szko³ach publicznych dotyczyæ bêdzie przede wszystkim kwestii kadrowych i organizacyjnych. Badania obejm¹ m.in.

przestrzeganie wymogów organizacyjnych nauczania jêzyków w czasie zajêæ obo- wi¹zkowych, zakres nauczania w formach pozalekcyjnych, kwalifikacje nauczycie- li, mo¿liwoœci i zasiêg ich dokszta³cania i doskonalenia, a tak¿e warunki lokalowe i wyposa¿enie szkó³ w pomoce dydaktyczne.

Kontrola prawid³owoœci organizacji egzaminów eksternistycznych umo¿liwi oce- nê funkcjonowania systemu tych egzaminów, przeprowadzanych przez pañstwowe komisje egzaminacyjne. Dotyczyæ ona bêdzie w szczególnoœci przygotowania i prze- biegu egzaminów, sprawowania nadzoru pedagogicznego nad ich poziomem, prowa- dzenia dokumentacji oraz gospodarowania œrodkami finansowymi pochodz¹cymi z op³at osób przystêpuj¹cych do tych egzaminów.

W planie pracy NIK na 2005 r. ujêto te¿ kontrolê finansowania ze œrodków pu- blicznych sportu wyczynowego. Jej ustalenia pozwol¹ oceniæ prawid³owoœæ finanso- wania sportu wyczynowego w œwietle zadañ, do wykonywania których zobowi¹za- ne s¹: MENiS, Polska Konfederacja Sportu, polskie zwi¹zki sportowe, publiczne szko³y mistrzostwa sportowego i Centralny Oœrodek Sportu. Kontrola umo¿liwi ocenê stanu organizacyjnego wspomnianych zwi¹zków, zgodnoœæ ich funkcjonowania z ustaw¹ o kulturze fizycznej, prawid³owoœæ i efektywnoœæ wykorzystania œrodków publicznych przekazywanych na zlecone im zadania.

Bezpieczeñstwo narodowe

Badania w ramach tak wa¿nego priorytetowego kierunku kontroli, jakim jest bezpieczeñstwo narodowe (13 tematów kontroli), podejmowane bêd¹ w nastêpuj¹- cych, g³ównych obszarach: bezpieczeñstwo zewnêtrzne, w tym osi¹ganie zdolnoœci obronnych przez poszczególne rodzaje si³ zbrojnych; bezpieczeñstwo wewnêtrzne, z uwzglêdnieniem wdra¿ania i przestrzegania procedur przez funkcjonariuszy s³u¿b odpowiedzialnych za bezpieczeñstwo obywateli; bezpieczeñstwo ekologiczne w za- kresie zapobiegania i ograniczania zagro¿eñ œrodowiska, z uwzglêdnieniem skutecz- noœci dzia³añ administracji publicznej, wspó³pracy miêdzynarodowej, a tak¿e eks- ploatacji zasobów naturalnych oraz funkcjonowanie organów inspekcji i nadzoru.

Stan bezpieczeñstwa zewnêtrznego, w tym osi¹ganie zdolnoœci obronnych przez poszczególne rodzaje si³ zbrojnych, badany bêdzie podczas kontroli osi¹gania przez

Si³y Powietrzne zdolnoœci obronnych wynikaj¹cych z procesu planowania obronne- go Organizacji Traktatu Pó³nocnoatlantyckiego. Oceniona zostanie sprawnoœæ pla- nowania i realizacji w latach 2003–2004 zadañ zwi¹zanych z osi¹ganiem przez Si³y Powietrzne zdolnoœci obronnych, wynikaj¹cych z przyjêtych zobowi¹zañ sojuszni- czych w ramach planowania obronnego NATO.

W obszarze, o którym mowa, przewidziano tak¿e kontrolê podejmowania oraz realizacji prac badawczo-rozwojowych i wdro¿eniowych w resorcie obrony narodo- wej. Jej ustalenia umo¿liwi¹ ocenê zgodnoœci podjêtych prac badawczo-rozwojo- wych z prognozami rozwoju uzbrojenia i sprzêtu wojskowego, œrodków bojowych i materia³owych. Ocenione zostan¹ te¿: prawid³owoœæ stosowania procedur przetar- gowych, przestrzeganie dyscypliny finansów publicznych oraz przydatnoœæ powsta-

³ych rozwi¹zañ w rozwoju si³ zbrojnych, m.in. do zapewnienia sprawnego wspó³- dzia³ania w ramach NATO.

NIK podejmie równie¿ badania stanu realizacji umowy miêdzy Rzecz¹pospolit¹ Polsk¹ a Republik¹ S³owack¹ o stosunkach prawnych i wspó³pracy na wspólnej gra- nicy pañstwowej. Celem tych badañ bêdzie ocena stopnia wzajemnego œwiadczenia pomocy w ochronie granicy pañstwowej i kontroli ruchu granicznego, jak równie¿

zapobiegania szkodom, które mog³yby ewentualnie powstaæ w wyniku oddzia³ywa- nia z terytorium jednej na terytorium drugiej strony. Oceniony zostanie stan realiza- cji zadañ, do wykonywania których zobowi¹zani s¹ pe³nomocnicy graniczni.

W obszarze obejmuj¹cym bezpieczeñstwo wewnêtrzne, z uwzglêdnieniem wdra-

¿ania i przestrzegania procedur przez funkcjonariuszy s³u¿b odpowiedzialnych za bezpieczeñstwo obywateli, realizowana bêdzie kontrola reagowania Policji na zg³o- szenia o przestêpstwach i zaginiêciach osób. Oceniony zostanie sposób wykonywa- nia przez Policjê wspomnianych, ustawowych obowi¹zków. Badania umo¿liwi¹ m.in.

ustalenie, czy organizacja pracy jednostek Policji odpowiada rzeczywistemu stano- wi zagro¿enia bezpieczeñstwa obywateli oraz pozwala na zidentyfikowanie mecha- nizmów wewnêtrznych os³abiaj¹cych zainteresowanie Policji tym zagro¿eniem.

Badaniom poddana zostanie organizacja i realizacja procesu szkolenia i dosko- nalenia zawodowego w Policji. Kontrola obejmie organizacjê systemu szkolenia w Policji z punktu widzenia polityki kadrowej i potrzeb jednostek terenowych oraz realizacjê programów szkolenia i doskonalenia zawodowego policjantów.

Przewidziana jest równie¿ kontrola realizacji zadañ ustawowych przez Biuro Ochrony Rz¹du. Ocenione zostanie przygotowanie i realizacja przez Biuro zadañ zwi¹zanych z ochron¹ osób, obiektów i urz¹dzeñ.

Jak co roku, równie¿ w Planie pracy NIK na 2005 r. jednym z wa¿niejszych ob- szarów kontroli bêdzie bezpieczeñstwo ekologiczne, w tym zapobieganie i ograni- czanie zagro¿eñ œrodowiska, z uwzglêdnieniem skutecznoœci dzia³añ administracji publicznej, wspó³pracy miêdzynarodowej i eksploatacji zasobów naturalnych.

W wyniku kontroli gromadzenia i udostêpniania informacji o œrodowisku oce- niona zostanie prawid³owoœæ wype³niania przez administracjê publiczn¹ ustawowych

obowi¹zków w zakresie udostêpniania informacji o œrodowisku i jego ochronie, m.in.

organizacji i sposobu udostêpniania danych, prowadzenia publicznie dostêpnych wykazów danych, trybu i czêstotliwoœci ich aktualizacji oraz form i terminów ich udostêpniania.

Ustalenia kontroli funkcjonowania systemu gospodarowania odpadami opako- waniowymi i wybranymi odpadami pou¿ytkowymi objêtymi op³atami produktowymi umo¿liwi¹ ocenê przestrzegania przez organy administracji publicznej przepisów o gospodarowaniu wspomnianymi odpadami. Zbadany bêdzie stan przygotowania planów gospodarki odpadami oraz ich zgodnoœæ z ustaw¹ o odpadach, w czêœci do- tycz¹cej odzysku odpadów, zapobiegania powstawaniu odpadów lub poddania ich recyklingowi i odzyskowi, zw³aszcza odpadów opakowaniowych. Badania obejm¹ organizacjê recyklingu i odzysku odpadów, prowadzenie rejestru przedsiêbiorców wytwarzaj¹cych i importuj¹cych produkty w opakowaniach, terminowoœæ dokony- wania, przekazywania i sposób wykorzystania wp³at produktowych.

NIK podejmie tak¿e kontrolê przestrzegania wymagañ zwi¹zanych z op³atami dotycz¹cymi koncesji na wydobywanie wybranych kopalin pospolitych i podstawo- wych. Ocenione zostanie przestrzeganie przepisów dotycz¹cych wnoszenia – w wy- niku realizacji koncesji na wydobywanie kopalin – op³at eksploatacyjnych, w tym respektowania przez przedsiêbiorców realizuj¹cych zadania wynikaj¹ce z udzielo- nych koncesji przepisów dotycz¹cych tych op³at. Zbadana bêdzie tak¿e skutecznoœæ nadzoru i dzia³añ kontrolnych podejmowanych przez administracjê geologiczn¹.

Za wa¿n¹, z ekologicznego punktu widzenia, uznaæ nale¿y kontrolê wp³ywu dzia-

³alnoœci gospodarczej na stan œrodowiska Puszczy Bia³owieskiej. Oceniony zostanie wp³yw tej dzia³alnoœci na œrodowisko puszczy, z uwzglêdnieniem stanu realizacji wnio- sków ze wspólnej kontroli przeprowadzonej w 1995 r. przez NIK i Izbê Kontroli Republiki Bia³oruœ.

W toku kolejnej kontroli w obszarze bezpieczeñstwa ekologicznego NIK podej- mie problematykê segregacji, utylizacji i zagospodarowania odpadów komunalnych w gminach, ze szczególnym uwzglêdnieniem odpadów biodegradowalnych. Ocenio- na zostanie m.in. skutecznoœæ dzia³añ na rzecz prawid³owego segregowania odpa- dów, zwiêkszenia odzysku surowców wtórnych, zagospodarowania odpadów biode- gradowalnych, a tak¿e zmniejszenia iloœci odpadów kierowanych na sk³adowiska.

Przedmiotem zainteresowania Izby jest tak¿e spe³nianie wymogu gospodarnego wydatkowania œrodków publicznych, m.in. pe³nego wykorzystania zdolnoœci prze- robowych wybudowanych z tych œrodków instalacji do segregacji i kompostowania odpadów, ich spalania oraz instalacji odzysku biogazu.

Cykl kontroli poœwiêconych ró¿norodnym aspektom ochrony œrodowiska zamy- kaj¹ badania stanu zabezpieczenia przeciwpowodziowego w regionie karpackim.

Oceniony zostanie stan zabezpieczenia przeciwpowodziowego w tym regionie, z uwzglêdnieniem wód transgranicznych na granicy polsko-ukraiñskiej, efektów

wspó³pracy polsko-ukraiñskiej w tej sferze, jak równie¿ realizacji przez organy ad- ministracji rz¹dowej i samorz¹dowej zadañ w zakresie ochrony przed powodzi¹.

W obszarze dzia³alnoœci organów inspekcji i nadzoru NIK podejmie kontrolê funkcjonowania pañstwowego nadzoru budowlanego. Oceniona bêdzie zw³aszcza dzia³alnoœæ organów tego nadzoru w aspekcie realizacji obowi¹zków na³o¿onych ustaw¹ – Prawo budowlane, po jej nowelizacji w marcu 2003 r., oraz stworzenia warunków do sprawnego dzia³ania, w tym: prowadzenia kontroli w wymiarze za- pewniaj¹cym efektywny nadzór nad organami ni¿szego stopnia, wydawania decyzji i zaleceñ oraz ich egzekwowania, rozstrzygania spraw zwi¹zanych z obiektami re- alizowanymi z naruszeniem przepisów prawa, a tak¿e przekazywania do bud¿etu pañstwa wp³ywów z grzywien, kar i op³at legalizacyjnych.

Integracja z Uni¹ Europejsk¹

Niezmiernie wa¿nym problemem, który od wielu lat jest jednym z priorytetów dzia³alnoœci kontrolnej Izby, s¹ procesy integracji z Uni¹ Europejsk¹ (11 tematów kontroli). Kontrole podejmowane w 2005 r. dotyczyæ bêd¹ trzech g³ównych obsza- rów badañ, tj.: funduszy unijnych, z uwzglêdnieniem efektywnoœci dzia³añ na rzecz optymalnego wykorzystania tych œrodków, w tym kierowanych na rozwój infrastruk- turalny kraju; przygotowania administracji publicznej do efektywnego uczestnictwa Polski w Unii Europejskiej, z uwzglêdnieniem wdra¿ania prawa i standardów unij- nych oraz opracowania gotowych do realizacji programów i planów w ramach wspól- nej polityki rolnej.

Ocenie wykorzystania funduszy unijnych, z uwzglêdnieniem efektywnoœci dzia-

³añ na rzecz optymalnego wykorzystania tych œrodków, w tym przeznaczonych na rozwój infrastrukturalny kraju, poœwiêcono 7 tematów kontroli. Pierwszy z nich do- tyczy wykorzystania funduszy strukturalnych w ramach zintegrowanego programu operacyjnego rozwoju regionalnego. Oceniona bêdzie prawid³owoœæ realizacji wspo- mnianego programu przez jednostki administracji publicznej uczestnicz¹ce w pro- cesie zarz¹dzania funduszami strukturalnymi.

NIK tak¿e zbada funkcjonowanie systemu wewnêtrznej kontroli finansowej œrod- ków pomocowych Unii Europejskiej, m.in. realizacjê przez administracjê publiczn¹ zadañ zwi¹zanych z ustanowieniem i funkcjonowaniem systemu kontroli wewnêtrznej oraz audytu wewnêtrznego œrodków z funduszy strukturalnych. Ustali te¿, czy sys- tem ten funkcjonuje w sposób ci¹g³y, jest skuteczny, spójny i wydajny oraz czy przy- jête rozwi¹zania nie stwarzaj¹ okolicznoœci korupcjogennych.

W toku kontroli prawid³owoœci tworzenia zintegrowanego systemu katastralne- go oceniony zostanie stan zaawansowania prac nad tworzeniem tego systemu oraz gospodarka œrodkami z bezzwrotnej pomocy Phare i grantu Banku Œwiatowego.

Badania obejm¹ tak¿e przekszta³cenia ewidencji gruntów i budynków w zinforma- tyzowany kataster nieruchomoœci, jak równie¿ stan zinformatyzowania ksi¹g wie- czystych.

Celem kolejnej kontroli bêdzie ocena wykonywania przez administracjê rz¹do- w¹ i producentów ¿ywnoœci ekologicznej zadañ w zakresie rolnictwa ekologicznego.

Chodzi zw³aszcza o postêp we wdra¿aniu produkcji ¿ywnoœci metodami ekologicz- nymi, przy wsparciu œrodkami bud¿etowymi oraz pomocowymi – w ramach realiza- cji Planu rozwoju obszarów wiejskich. Zbadane zostanie tak¿e przestrzeganie wa- runków prowadzenia produkcji rolnej i przetwórstwa rolno-spo¿ywczego tymi metodami oraz efektywnoœæ pomocy organizacyjnej i finansowej na rzecz rozwoju tego sektora.

Istotnym elementem Planu pracy NIK na 2005 r. w tym obszarze bêdzie kontro- la przygotowania i funkcjonowania systemu rent strukturalnych. Poczynione ustale- nia umo¿liwi¹ ocenê stanu zorganizowania i funkcjonowania systemu rent struktu- ralnych, przewidzianych w Planie rozwoju obszarów wiejskich na lata 2004–2006, w tym: przygotowania do wdro¿enia systemu, wype³niania przez Ministra Rolnic- twa i Rozwoju Wsi roli organu zarz¹dzaj¹cego, dzia³añ Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa jako agencji p³atniczej, a tak¿e skutecznoœci przyjêtych rozwi¹zañ organizacyjnych w pierwszym roku obowi¹zywania Planu.

Przedmiotem zainteresowania Izby bêdzie te¿ wykorzystanie œrodków Europejskiego Funduszu Wsparcia Rybo³ówstwa (FIFG). Oceniony zostanie postêp we wdra¿aniu zmian strukturalnych w rybo³ówstwie morskim, m.in. w zakresie dostosowania wiel- koœci floty do zasobów, stosowania rekompensat finansowych z tytu³u zaprzestania dzia³alnoœci rybo³ówczej, prawid³owoœci uruchamiania, wykorzystania i rozliczania

œrodków publicznych (unijnych) anga¿owanych w celu dokonania zmian.

Kolejna kontrola z tego cyklu dotyczyæ bêdzie wykorzystania przez ma³e i œred- nie przedsiêbiorstwa pomocy finansowej uzyskanej w ramach programu Phare 2001

„Spójnoœæ spo³eczno-gospodarcza – rozwój ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw”

z Funduszu Dotacji Inwestycyjnych. Zbadana zostanie efektywnoœæ dzia³añ na rzecz optymalnego wykorzystania przez wspomniane przedsiêbiorstwa œrodków finanso- wych otrzymanych w ramach programów unijnych, ze szczególnym uwzglêdnie- niem przestrzegania zasad i kryteriów przyznawania tej pomocy.

W dziedzinie przygotowania administracji publicznej do efektywnego uczest- nictwa Polski w strukturach unijnych NIK podejmie kontrolê dzia³añ administracji publicznej na rzecz pozyskania funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Jej usta- lenia pozwol¹ oceniæ dzia³ania na rzecz promocji oraz informowania o mo¿liwoœci korzystania z funduszy strukturalnych przez potencjalnych beneficjentów. Okreœlo- ny zostanie tak¿e poziom wdro¿enia przepisów prawa unijnego, jak równie¿ stan przygotowania kadr do pozyskiwania funduszy unijnych.

Œwiadczenie us³ug publicznych przez media elektroniczne – to kolejna kontrola.

Jej celem bêdzie ocena dzia³añ rz¹du RP w dziedzinie planowania strategicznego

rozwoju us³ug publicznych za poœrednictwem mediów elektronicznych (e-government) w latach 2000–2005.

W 2005 r., podczas kontroli przygotowania s³u¿b celnych do wykonywania na pó³nocno-wschodnim i wschodnim odcinku granicy pañstwowej zadañ zwi¹zanych z akcesj¹ Polski do Unii Europejskiej, NIK oceni tak¿e organizacyjne przygotowa- nie urzêdów celnych na tym odcinku granicy, w tym m.in. zapewnienie sprawnej i efektywnej kontroli granicznej prowadzonej z uwzglêdnieniem standardów unij- nych, zw³aszcza w zakresie skutecznoœci zabezpieczenia granic przed przywozem i wywozem towarów, których obrót podlega ograniczeniom ze wzglêdu na ochronê

¿ycia i zdrowia ludzi, œrodowiska naturalnego, bezpieczeñstwa pañstwa i dziedzic- twa kulturowego.

W ostatnim z obszarów, obejmuj¹cym stan przygotowania do realizacji progra- mów i planów w ramach wspólnej polityki rolnej, NIK podejmie kontrolê realizacji dop³at bezpoœrednich dla polskich rolników po wejœciu do Unii Europejskiej. W jej wyniku ocenione zostan¹ dzia³ania administracji rz¹dowej na rzecz realizacji dop³at bezpoœrednich do gruntów rolnych, jak równie¿ prawid³owoœæ przyjmowania, prze- twarzania i zatwierdzania wniosków w tych sprawach.

Pozosta³e kontrole

Tematy, które bêd¹ realizowane w 2005 r. zgodnie z priorytetami przyjêtymi przez Kolegium NIK na lata 2003–2005, nie wyczerpuj¹ oczywiœcie potencja³u kontrolne- go Izby. W Planie pracy NIK na 2005 r. zamieszczono tak¿e 4 inne tematy kontroli.

Wykraczaj¹ one wprawdzie tematycznie poza zakres przyjêtych g³ównych obsza- rów badañ kontrolnych, jednak s¹ na tyle wa¿ne, ¿e Kolegium NIK uzna³o ich reali- zacjê za celow¹.

I tak, w wyniku kontroli sprawowania przez prezesów s¹dów rejonowych i mini- stra sprawiedliwoœci nadzoru nad dzia³alnoœci¹ komorników, w zakresie okreœlonym ustaw¹ o komornikach s¹dowych i egzekucji oceniony zostanie nadzór nad dzia³alno-

œci¹ komorników sprawowany przez s¹dy powszechne i ministra sprawiedliwoœci, m.in. w zakresie nadzorowania przez prezesów s¹dów formalnej poprawnoœci ich dzia³ania. Oceniony bêdzie te¿ nadzór zwierzchni sprawowany przez tego ministra i prezesów s¹dów apelacyjnych, w tym efektywnoœæ nadzoru ministra w postêpo- waniu dyscyplinarnym wobec komorników.

Wyniki badañ wykonywania przez w³aœciwe organy obowi¹zku przyjmowania i analizowania oœwiadczeñ maj¹tkowych sk³adanych przez sêdziów i prokuratorów umo¿liwi¹ uzyskanie oceny wywi¹zywania siê z tego obowi¹zku. Kontrola doty- czyæ bêdzie: terminowoœci sk³adania oœwiadczeñ, przestrzegania ustawowych ogra- niczeñ przez osoby zobowi¹zane, analizowania danych zawartych w oœwiadczeniach

oraz podejmowania czynnoœci maj¹cych zwi¹zek z wynikami analizy, egzekwowa- nia odpowiedzialnoœci za niez³o¿enie oœwiadczeñ i za naruszenie ograniczeñ o cha- rakterze ustawowym.

NIK przeprowadzi tak¿e kontrolê dzia³alnoœci urzêdów skarbowych w zakresie realizacji art. 35 ust. 6 ustawy o wykonywaniu mandatu pos³a i senatora, której ce- lem bêdzie ustalenie, czy urzêdy skarbowe rzetelnie analizuj¹ dane zawarte w oœwiad- czeniach o stanie maj¹tkowym pos³ów i senatorów, czy czyni¹ to niezw³ocznie oraz czy wyniki analiz przekazuj¹ do Prezydium Sejmu (Senatu) RP.

Ostatni¹ kontrol¹ spoza g³ównych obszarów badañ kontrolnych bêdzie lokaliza- cja i budowa stacji telefonii komórkowej. Sprawdzona zostanie zgodnoœæ lokalizacji stacji z miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego oraz dzia³alnoœæ organów administracji architektoniczno-budowlanej i nadzoru budowlanego w za- kresie wydawania decyzji, z  uwzglêdnieniem nadzoru i kontroli nad przestrzega- niem przez inwestorów i wykonawców stacji przepisów Prawa budowlanego.

*

W Planie pracy NIK na 2005 r., oprócz priorytetowych kierunków kontroli wy- tyczone zosta³y równie¿ priorytety o charakterze metodycznym. Ich przyjêcie, jesz- cze na etapie koncepcyjnego przygotowania kontroli, ma na celu zwrócenie uwagi autorów programów kontroli na okreœlone aspekty sposobu jej prowadzenia.

Charakteryzuj¹c je w skrócie nale¿y wspomnieæ, ¿e w kontroli wykonania bu- d¿etu pañstwa priorytetem metodycznym jest wdra¿anie audytu finansowego, z uwzglêdnieniem badania realizacji celów finansowanych z bud¿etu. Drugim prio- rytetem, który dotyczy sposobu realizacji kontroli wykonania zadañ, jest przyjêcie w procesie przygotowania i realizacji kontroli tego typu generalnego za³o¿enia ak- centuj¹cego koniecznoœæ dokonywania oceny sprawnoœci funkcjonowania organów i urzêdów administracji publicznej, zw³aszcza w aspektach: oszczêdnoœci, wydajno-

œci w wykorzystaniu œrodków i skutecznoœci dzia³ania w osi¹ganiu celów. Za priory- tety metodyczne, podobnie jak w latach poprzednich, uznano tak¿e podejmowanie kontroli ukierunkowanych na ocenê funkcjonowania systemów kontroli wewnêtrz- nej oraz – co jest niezmiernie istotne – na badania obszarów zagro¿onych korupcj¹.

Na zakoñczenie jeszcze jedna wa¿na informacja – przy planowaniu i realizacji kontroli ujêtych w Planie pracy NIK na 2005 r. obowi¹zuje systemowa metoda mo- nitorowania efektów dzia³alnoœci kontrolnej, tj. sprawdzania – w toku ka¿dej kon- troli – wykonania wniosków z wczeœniejszych badañ oraz podejmowanie specjal- nych kontroli doraŸnych sprawdzaj¹cych.

Trzeba te¿ podkreœliæ, ¿e Plan pracy na 2005 r. umo¿liwia realizacjê nadrzêdne- go celu dzia³alnoœci NIK, jaki zosta³ przyjêty w dokumencie pn. Strategia NIK – misja i wizja, tj. dba³oœci o gospodarnoœæ i skutecznoœæ w s³u¿bie publicznej dla Rzeczypospolitej Polskiej oraz ¿e informacje o wynikach kontroli ujêtych w tym planie bêd¹ – po ich przeprowadzeniu – oczekiwanym i poszukiwanym Ÿród³em in- formacji dla organów w³adzy i obywateli.

opracowa³ mgr Andrzej Lewiñski wicedyrektor Departamentu Strategii Kontrolnej w NIK

POLSKA GOSPODARKA PO PIERWSZYM ROKU AKCESJI DO UNII EUROPEJSKIEJ

Po dwuipó³rocznym okresie obni¿onej aktywnoœci, pocz¹wszy od drugiej po³o- wy 2003 r., polska gospodarka wesz³a na œcie¿kê szybkiego rozwoju. Produkt kra- jowy brutto (PKB) by³ w drugim pó³roczu 2003 r. o 4,3% wy¿szy ni¿ przed rokiem, a w pierwszej po³owie 2004 r. a¿ o 6,5%. Tak znaczne przyspieszenie tempa wzro- stu gospodarczego wynika³o w pewnym stopniu z efektu „boomu unijnego”. W mie- si¹cach bezpoœrednio poprzedzaj¹cych akcesjê i tu¿ po niej bardzo wysoki by³ przy- rost zw³aszcza produkcji przemys³owej i obrotów handlu wewnêtrznego, a w ci¹gu ca³ego ubieg³ego roku wydatny wk³ad we wzrost gospodarczy mia³ dynamicznie rozwijaj¹cy siê eksport. Drugie pó³rocze przynios³o jednak wyraŸne zwolnienie tren- dów wzrostowych w niektórych obszarach gospodarki, wynikaj¹ce g³ównie z os³a- bienia wp³ywu czynników jednorazowych, zwi¹zanych z akcesj¹ do Unii Europej- skiej (m.in. wzmo¿one zakupy w obawie przed ewentualnym wzrostem cen). Mimo

¿e „zamieszanie unijne” utrudnia nieco ocenê sytuacji, miniony rok dla polskiej gospodarki nale¿y oceniæ pozytywnie. Œwiadczy o tym wysokie roczne tempo wzrostu PKB, które – jak siê szacuje – wynios³o 5,6% (w 2003 r. – 3,8%) i by³o ponad 2-krotnie wy¿sze od œredniego wszystkich krajów unijnych. Szybciej rozwija³y siê jedynie niektóre z nich, a mianowicie: Litwa, £otwa i Estonia, gdzie wzrost gospodarczy siêgn¹³ 6,5-7%.

Na wysokim poziomie utrzymywa³a siê aktywnoœæ przedsiêbiorstw przemy- s³owych, mimo os³abienia jej dynamiki w drugim pó³roczu. W ca³ym roku wzrost produkcji przemys³owej wyniós³ 12,3%, w tym przemys³u przetwórczego – 14,5%.

Utrwali³y siê przy tym – obserwowane ju¿ w 2003 r. – korzystne tendencje wyso- kiej dynamiki produkcji wyrobów bêd¹cych noœnikami postêpu technicznego.

Zwiêkszy³a siê ona w ci¹gu roku o prawie 45%, a jej udzia³ w produkcji ca³ego przemys³u wzrós³ do 16%.

Rysunek 1

Poprawa jakoœci i nowoczesnoœci oferty towarowej, w warunkach obni¿ki kosz- tów dzia³alnoœci i korzystnych – szczególnie w pierwszej po³owie roku – kursów walut wymienialnych do z³otego, stworzy³y naszym producentom dobre warunki do konkurowania na rynkach zagranicznych i rynku krajowym.

Rekordow¹ dynamikê uzyska³y bran¿e o proeksportowym nastawieniu, do któ- rych szerokim strumieniem nap³yn¹³ kapita³ zagraniczny. Dotyczy³o to szczególnie przemys³u motoryzacyjnego (wzrost produkcji, w porównaniu z 2003 r. o 53%), a tak-

¿e sprzêtu i urz¹dzeñ radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych (wzrost o 39%). Warto podkreœliæ, ¿e w ostatnich dwóch latach produkcja przemys³u motory- zacyjnego zwiêkszy³a siê dwukrotnie. W obu tych przemys³ach uda³o siê stworzyæ wiele nowych miejsc pracy. Zatrudnienie w przemyœle motoryzacyjnym zwiêkszy³o siê w 2004 r. o 15%, a w produkuj¹cym sprzêt radiowo-telewizyjny i telekomunika- cyjny – a¿ o 12,4%.

W przedsiêbiorstwach przemys³owych, drugi rok z rzêdu, szybko wzrasta³a wydajnoœæ pracy, mierzona produkcj¹ sprzedan¹ na jednego zatrudnionego.

W 2004 r. – przy spadku przeciêtnego zatrudnienia o 0,4% – wydajnoœæ zwiêkszy³a siê o prawie 13%, a w latach 2003–2004 a¿ o 26%.

Wolno natomiast postêpowa³o prze³amywanie regresu w budownictwie. Mimo

¿e w IV kwartale produkcja przedsiêbiorstw budowlano-monta¿owych by³a o 5,6%

wy¿sza ni¿ przed rokiem, to w skali ca³ego roku spadek wyniós³ 0,9% i by³ to czwarty kolejny rok za³amania tej produkcji. W rezultacie w latach 2001–2004 zmniejszy³a siê ona o prawie 15%.

Od maja mala³ wzrost wolumenu obrotów handlu wewnêtrznego. W III kwartale wyniós³ on 4%, a w IV kwartale obroty w cenach sta³ych zmniejszy³y siê o 0,8%. W re- zultacie w ca³ym roku wzros³y one o 7,2%. Najbardziej zwiêkszy³a siê sprzeda¿ farma- ceutyków, kosmetyków, sprzêtu ortopedycznego (o 12,8 %), paliw (o 15,6%), ¿ywno-

œci, napojów alkoholowych i bezalkoholowych oraz wyrobów tytoniowych (o 16,5%), a bardzo ma³o – pojazdów mechanicznych, motocykli i czêœci (o 0,6%), o czym za- decydowa³ wysoki – po akcesji – import u¿ywanych samochodów z krajów Unii Europejskiej.

Wzmo¿ona – szczególnie w I po³owie roku – aktywnoœæ produkcyjna i us³ugo- wa przedsiêbiorstw, niska dynamika p³ac, korzystne relacje kursowe, utrzymuj¹ce na zadowalaj¹cym poziomie efektywnoœæ dostaw eksportowych i importowych, spa- dek kosztów finansowych (efekt m. in. ograniczonego korzystania z kredytów ban- kowych) – wszystko to wp³ynê³o na zdecydowan¹ poprawê wyników finansowych przedsiêbiorstw. W okresie styczeñ – wrzesieñ 2004 r. przychody ze sprzeda¿y zwiêk- szy³y siê o prawie 19%, koszty wzros³y o 15,7%, a wynik finansowy netto wyniós³ 46,4 mld z³ i by³ ponad 3-krotnie wy¿szy ni¿ w analogicznym okresie 2003 r. W re- zultacie wskaŸnik rentownoœci obrotu netto wzrós³ z 1,7 % w 2003 r. do 5,1%

w 2004 r. Wynik finansowy netto jest wa¿nym wyznacznikiem kondycji ekonomicz- nej przedsiêbiorstw, gdy¿ pokazuje, jakie œrodki (po opodatkowaniu) pozostaj¹ w fir- mie na cele rozwojowe oraz na dywidendê dla w³aœcicieli.

Polskie przedsiêbiorstwa staj¹ siê nie tylko bardziej rentowne, ale i mniej zad³u-

¿one. W okresie styczeñ – wrzesieñ 2004 r. ³¹czna suma zobowi¹zañ krótkotermino- wych i d³ugoterminowych przekroczy³a wartoœæ maj¹tku obrotowego firm o 14%, wobec 32% w ca³ym 2003 r. Spadek tej relacji (o 18 punktów procentowych) jest zjawiskiem pozytywnym. Jednoczeœnie relacja zobowi¹zañ do nale¿noœci (z tytu³u dostaw i us³ug) ukszta³towa³a siê w koñcu wrzeœnia na poziomie ni¿szym ni¿ przed rokiem (92,1%, wobec 96,1%).

Istotn¹ miar¹ oceny kondycji ekonomicznej przedsiêbiorstw jest te¿ ich zdol- noœæ do terminowego regulowania zobowi¹zañ. Do oceny tej zdolnoœci wykorzystu- je siê wskaŸnik p³ynnoœci pierwszego stopnia (nazywany te¿ wskaŸnikiem p³ynno-

œci natychmiastowej). Pokazuje on, jak¹ czêœæ zobowi¹zañ krótkoterminowych mo¿na pokryæ wykorzystuj¹c œrodki pieniê¿ne i papiery wartoœciowe znajduj¹ce siê w dys- pozycji przedsiêbiorstwa. W okresie styczeñ – wrzesieñ 2004 r. tak liczony wskaŸ-

nik wyniós³ 28,7%, w stosunku do 21,7% przed rokiem i 20% uznawanych przez banki komercyjne za poziom bezpieczny.

Poprawê podstawowych wskaŸników efektywnoœci ekonomicznej odnotowano we wszystkich rodzajach dzia³alnoœci, a przede wszystkim – podobnie jak w 2003 r.

– w przedsiêbiorstwach eksportuj¹cych, które stanowi³y 46,5% ogó³u firm, wobec 44% przed rokiem. Poziom sprzeda¿y dla odbiorców zagranicznych wzrós³ o 31,7%, a jej udzia³ w przychodach netto ze sprzeda¿y osi¹gn¹³ 18,8% (w 2003 r. – 16,8%).

Podkreœliæ przy tym nale¿y, ¿e dla 27% ogó³u firm wp³ywy z eksportu stanowi³y ponad 50% ogólnego obrotu, a w przetwórstwie przemys³owym ju¿ co trzecia z³o- tówka pochodzi³a z dzia³alnoœci eksportowej.

Dobre warunki agrometeorologiczne wp³ynê³y na bardzo wysokie plony i zbiory prawie wszystkich upraw rolnych. Zbiory zbó¿ przekroczy³y 29,6 mln ton i by³y o 26,7%

wiêksze ni¿ w 2003 r. W tej sytuacji niezbêdny do pokrycia krajowego zapotrzebowa- nia i utrzymania bezpiecznego stanu zapasów import zbó¿ w sezonie 2004/2005 nie przekroczy 1 mln ton, wobec 1,5 mln ton w poprzednim sezonie.

Zbiory rzepaku i rzepiku wynios³y 1,6 mln ton i by³y ponad 2-krotnie wy¿sze ni¿

w 2003 r. Tak wysoki ich wzrost by³ wynikiem zwiêkszonego area³u powierzchni za- siewów (do oko³o 538 tys. ha) i wy¿szych plonów (29,8 dt/ha), przy bardzo ma³ych stratach zasiewów ozimych. Mimo to, na krajowym rynku wyst¹pi³a przewaga popytu nad poda¿¹, w zwi¹zku z bardzo du¿ym zapotrzebowaniem przemys³u t³uszczowego na rzepak (konieczny by³ import uzupe³niaj¹cy œrut i olejów roœlinnych).

Zbiory ziemniaków osi¹gnê³y 14 mln ton, przekraczaj¹c poziom sprzed roku o 1,9%. W zwi¹zku z tym, ¿e inne uprawy zosta³y po akcesji objête szerszym zakre- sem wsparcia finansowego, w nastêpnych latach przewiduje siê sukcesywne ograni- czanie powierzchni plantacji ziemniaczanej, g³ównie na rzecz zbó¿ i roœlin oleistych.

Bardzo wysokie by³y te¿ plony i zbiory wiêkszoœci owoców oraz warzyw.

W 2004 r. nast¹pi³a diametralna zmiana sytuacji na rynku miêsa wieprzowego i wo³owego. W wyniku nieop³acalnoœci chowu trzody chlewnej i byd³a producenci sukcesywnie ograniczali pog³owie tych zwierz¹t. Pod koniec ubieg³ego roku stado trzody chlewnej liczy³o oko³o 17,4 mln sztuk, tj. o 5,7% mniej ni¿ rok wczeœniej, byd³a 5,2 mln sztuk (spadek o 1,5%). W rezultacie produkcja miêsa wieprzowego w 2004 r. by³a o oko³o 9% ni¿sza ni¿ w 2003 r., natomiast wo³owego o 3% wy¿sza, ze wzglêdu na wzmo¿on¹ selekcjê pog³owia krów mlecznych.

Odbudowy pog³owia trzody chlewnej mo¿na spodziewaæ siê dopiero w II po³o- wie 2005 r., natomiast poprawa op³acalnoœci chowu byd³a, wynikaj¹ca z wy¿szych cen skupu ¿ywca i relatywnie niskich cen pasz, spowoduje jedynie ograniczenie liczby ubijanych zwierz¹t (w wyniku zaostrzonych wymagañ co do jakoœci mleka wiele gospodarstw, zw³aszcza ma³ych, rezygnuje z prowadzenia tej produkcji).

Pog³êbiaj¹cy siê spadek poda¿y ¿ywca wieprzowego i byd³a powodowa³ sukce- sywny wzrost cen. W grudniu 2004 r. za ¿ywiec wieprzowy p³acono œrednio o oko³o

43% wiêcej ni¿ przed rokiem, a za byd³o o 45%. Podro¿a³o tak¿e mleko (o 24%) i drób (o 5%). Do wzrostu cen skupu przyczyni³ siê te¿ niespodziewanie du¿y popyt ze stro- ny krajów UE. Akcesja zwiêkszy³a obszar wolnego handlu produktami rolno-spo¿yw- czymi, a ró¿nice cen i jakoœæ naszej oferty sprawiaj¹, ¿e wielu importerów z krajów cz³onkowskich zainteresowanych jest zakupami ¿ywnoœci i produktów rolniczych w Polsce. Dotyczy to zw³aszcza ¿ywca wo³owego oraz mleka i jego przetworów.

WyraŸnie poprawi³a siê sytuacja dochodowa rolnictwa. Szybko wzrastaj¹ce ceny skupu i wolnorynkowe ceny produktów rolnych z nadwy¿k¹ kompensowa³y wzrost cen œrodków produkcji dla rolnictwa. Szacuje siê, ¿e skumulowany wskaŸnik no¿yc cen (liczony jako relacja przyrostu cen skupu do przyrostu cen œrodków do produk- cji rolnej) przekroczy³ w 2004 r. 100, wobec 97,5 w 2003 r. i tylko 90,9 w 2002 r.

Dochodowoœæ gospodarstw rolnych zwiêkszy³y dop³aty z funduszy Unii Euro- pejskiej i bud¿etu pañstwa. Wnioski o dop³aty bezpoœrednie (obszarowe) z³o¿y³o ponad 1,4 mln osób, czyli 87% zarejestrowanych rolników, posiadaj¹cych grunty rolne o powierzchni powy¿ej 1 ha. Tak dobrego wyniku nie osi¹gn¹³ ¿aden kraj ak- cesyjny. Na Wêgrzech dop³aty bezpoœrednie otrzyma 80% rolników, a w Czechach tylko 76%. W Polsce p³atnoœciami zosta³o objête 13,7 mln ha, czyli 93% terenów rolnych. Po³owie z nich przys³uguj¹ dodatkowe kwoty ze wzglêdu na niekorzystne warunki gospodarowania. Przeciêtna dop³ata do 1 ha wynios³a za 2004 r. 503 z³, ale

³¹czne dop³aty obszarowe nie przekroczy³y 55% poziomu dop³at stosowanych w „sta- rych” krajach UE. W 2005 r. wzrosn¹ one do 60% dop³at unijnych, a w 2006 r. – do 65%. Ponadto w latach 2004–2006 rolnicy dostan¹ z unijnego bud¿etu oko³o 25 mld z³ (œrednio 8,2 mld z³ rocznie) na modernizacjê gospodarstw. Dodatkowo 350 mln euro przypadnie w tym czasie dla gospodarstw ekologicznych, a ponad 600 mln euro dla w³aœcicieli œrednich i du¿ych gospodarstw na cele inwestycyjne, w ramach sektoro- wego programu operacyjnego (SPO).

Dziêki tym formom pomocy ju¿ w pierwszym roku cz³onkostwa w UE Polska sta³a siê siódmym pod wzglêdem wartoœci beneficjentem wspólnej polityki rolnej wœród pañstw unijnych. Ocenia siê, ¿e oko³o 0,5 mln gospodarstw zainwestowa³o dodatkowe œrodki na modernizacjê produkcji, a czêœæ z nich przeznaczona zosta³a na zakup ziemi.

Rolnicy ubiegaj¹ siê te¿ o renty strukturalne, równie¿ finansowane ze œrodków pomocowych. Renty te przys³uguj¹ rolnikom, którzy:

a) ukoñczyli 55 lat;

b) prowadzili dzia³alnoœæ rolnicz¹ przez co najmniej 10 lat;

c) podlegali ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu rolników w dniu z³o¿enia wniosku o rentê strukturaln¹;

d) przekazali posiadane gospodarstwo rolne.

Wysokoœæ renty mo¿e kszta³towaæ siê w granicach 1181-2475 z³. Do koñca 2004 r.

wnioski o przyznanie unijnych rent strukturalnych z³o¿y³o 21 tys. rolników.

Powy¿sze rozstrzygniêcia zadecydowa³y o tym, ¿e grup¹ spo³eczn¹, która naj- szybciej i najbardziej zyskuje na akcesji – s¹ rolnicy.

W 2004 r. g³ównym czynnikiem kreacji wzrostu gospodarczego pozostawa³ han- del zagraniczny, którego obroty dynamicznie ros³y, przewy¿szaj¹c pod tym wzglê- dem inne kraje cz³onkowskie UE. W okresie styczeñ – listopad 2004 r., w porówna- niu z analogicznym okresem 2003 r., eksport liczony w euro w ujêciu rzeczowym wzrós³ o 25% (wobec 11,6% œrednio rocznie w latach 2001–2003). Decyduj¹cy wp³yw na to mia³a, poza wzrastaj¹c¹ konkurencyjnoœci¹ polskich przedsiêbiorstw, tak¿e coraz wiêksza umiejêtnoœæ wyszukiwania przez naszych eksporterów nisz ryn- kowych. Za granic¹ roœnie zapotrzebowanie na towary pochodz¹ce od tañszych, a jed- noczeœnie solidnych dostawców, do których zaliczana jest Polska. Ponadto, do zwiêk- szenia popytu na polskie towary przyczynia siê o¿ywienie gospodarcze w krajach bêd¹cych najwa¿niejszymi partnerami handlowymi Polski.

Prawie 80% eksportu kierowane by³o do UE, a najwiêkszy w tym udzia³ mia³y maszyny, urz¹dzenia, sprzêt transportowy oraz towary przemys³owe. Szczególnie wysoki wzrost notuje siê w eksporcie ¿ywnoœci, której nasz kraj staje siê jednym z czo-

³owych producentów w Europie. Po akcesji sprzeda¿ towarów ¿ywnoœciowych do kra- jów dawnej „piêtnastki” (UE-15) zwiêkszy³a siê o ponad 70%. Poza wysok¹ jakoœci¹, walorami smakowymi i ni¿sz¹ cen¹, uzyskanie takich efektów by³o wynikiem zniesie- nia ce³ i innych barier chroni¹cych rynki UE, a tak¿e inwestycji modernizacyjnych w gospodarstwach rolnych i zak³adach przetwórstwa spo¿ywczego.

G³ównym odbiorc¹ naszych towarów s¹ Niemcy (30% ca³oœci eksportu). Drugie i trzecie miejsca (6% eksportu) zajmuj¹ W³ochy oraz Francja. Podkreœliæ nale¿y wysoki – o ponad 68% – wzrost sprzeda¿y na rynek rosyjski, w wyniku czego Rosja przesunê³a siê z 8 na 7 miejsce w rankingu odbiorców. W ekspansji na ten rynek, a tak¿e na inne rynki Europy Wschodniej, pomaga nam cz³onkostwo w Unii (dop³a- ty do eksportu, objêcie polskich eksporterów uprawnieniami unijnymi).

Lepsza koniunktura, a w zwi¹zku z tym m.in. wzrastaj¹ce zapotrzebowanie na dostawy inwestycyjno-zaopatrzeniowe, przy systematycznie umacniaj¹cym siê z³otym, wp³ywaj¹ na zwiêkszenie krajowego popytu importowego. W okresie sty- czeñ – listopad 2004 r. import liczony w euro wzrós³ o 18%, wobec 4% œrednio rocznie w latach 2001–2003.

Udzia³ krajów UE-25 w ca³oœci naszego importu wyniós³ 68%. Czwarta czêœæ importu pochodzi³a z Niemiec, które zajmowa³y pierwsze miejsce na liœcie dostaw- ców. Drugie – podobnie jak w eksporcie – przypada³o W³ochom (8%), na trzecie przesunê³a siê Rosja, a na czwarte spad³a Francja.

Przy znacznie wy¿szym ni¿ w 2003 r. poziomie eksportu i importu, ujemne sal- do obrotów w okresie styczeñ – listopad, wynios³o 10,7 mld euro i by³o ni¿sze do notowanego w analogicznym okresie 2003 r. (11,5 mld euro). Ujemne salda odnoto- wano ze wszystkimi grupami krajów, a najwiêkszy deficyt wyst¹pi³ w obrotach z kra-

jami rozwijaj¹cymi siê (6,1 mld euro). Mimo to wskaŸnik zrównowa¿enia obrotów (mierzony relacj¹ deficytu do eksportu) wyraŸnie siê poprawi³, co by³o osi¹gniê- ciem tym bardziej godnym podkreœlenia, ¿e w dotychczasowej historii transformacji wzrostowi wymiany handlowej zawsze towarzyszy³o pogorszenie siê jej równowa- gi. Obecn¹ zmianê jakoœciow¹ nale¿y wi¹zaæ ze wzrostem konkurencyjnoœci gospo- darki i zmniejszeniem jej uzale¿nienia importowego.

Korzystny by³ uk³ad cen w handlu zagranicznym. Ze wzglêdu na szybszy wzrost cen eksportowych, ni¿ importowych, odnotowano poprawê wskaŸnika terms of trade.

W okresie styczeñ – wrzesieñ ubieg³ego roku wyniós³ on 103,9 (wobec 96,4 przed rokiem), w tym w wymianie z krajami UE relacja ta osi¹gnê³a 106,6 (wobec 95,9), ale w obrotach z krajami Europy Œrodkowej i Wschodniej pogorszy³a siê i wynosi 87,7 (w 2003 r. – 93,8).

Bardzo dobre wyniki handlu zagranicznego w ujêciu rzeczowym potwierdzi³y dane p³atnicze, co przy pomyœlnym ukszta³towaniu siê innych pozycji rachunku bie¿¹cego (salda us³ug, dochodów i transferów bie¿¹cych) pozwoli³o (w okresie styczeñ – paŸ- dziernik) ograniczyæ deficyt na tym rachunku do 2,5 mld euro, wobec 3 mld euro przed rokiem. Relacja tego deficytu do PKB (w horyzoncie 12 miesiêcy) wynios³a 1,8%, podczas gdy w analogicznym okresie 2003 r. – 2,2%, co œwiadczy o wydatnym zmniejszaniu siê nierównowagi zewnêtrznej naszego kraju.

Rysunek 2