Możliwości uzupełnienia Państwowego Rejestru Nazw Geograficznych o toponimy leśne umieszczane na wojskowych mapach topograficznych z okresu 1955-1965

ROCZNIKI GEOMATYKI 2012 m T X m Z 5(55)

MO¯LIWOŒCI UZUPE£NIENIA

PAÑSTWOWEGO REJESTRU NAZW GEOGRAFICZNYCH

O TOPONIMY LEŒNE UMIESZCZANE

NA WOJSKOWYCH MAPACH TOPOGRAFICZNYCH

Z OKRESU 1955-1965

THE POSSIBILITIES OF SUPPLEMENTING THE STATE

REGISTER OF GEOGRAPHICAL NAMES WITH FOREST

TOPONYMS PLACED ON MILITARY TOPOGRAPHIC MAPS

FROM THE PERIOD 1955-1965

Katedra Urz¹dzania Lasu, Geomatyki i Ekonomiki Leœnictwa, Wydzia³ Leœny Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

S³owa kluczowe: toponim leœny, mapa topograficzna, Pañstwowy Rejestr Nazw Geograficznych Keywords: forest toponym, topographic map, State Register of Geographical Names

Wprowadzenie

Ostatnie lata charakteryzuj¹ siê wyraŸnym wzrostem liczby dostêpnych informacji o ist-niej¹cych w przestrzeni obiektach, w tym równie¿ tych znajduj¹cych siê na obszarach le-œnych. W wielu przypadkach, w celu aktualizacji danych, wykorzystywane s¹ wyniki po-miarów realizowanych za pomoc¹ wspó³czesnych metod. Istniej¹ jednak i takie cechy obiek-tów, które pozostaj¹ niezmienne przez dziesiêciolecia. Nale¿¹ do nich nazwy miejscowe (to-ponimy). Co wiêcej, w odró¿nieniu od innych elementów otaczaj¹cej nas rzeczywistoœci, na wspó³czesne mapy (a zarazem i do baz danych o terenie) mog¹ i powinny byæ wprowadzane tak¿e dawne nazwy (historyczne i obiegowe), stanowi¹ce polskie dziedzictwo kulturowe (Go³aski, 2012).

W niniejszym artykule porównane zostan¹ dwa wybrane Ÿród³a informacji o nazwach miejscowych na obszarach leœnych: wspó³czesne (Pañstwowy Rejestr Nazw Geograficz-nych) oraz tradycyjne (wojskowe mapy topograficzne sprzed ponad 50 lat). Ocena wartoœci tych materia³ów jest o tyle istotna, ¿e toponimy leœne bêd¹ dopiero podlega³y standaryzacji. Stanie siê to prawdopodobnie w ci¹gu najbli¿szych kilku lat. Prace te bêdzie prowadziæ Komisja Nazw Miejscowoœci i Obiektów Fizjograficznych (Czopek-Kopciuch, 2012).

Pañstwowy Rejestr Nazw Geograficznych (PRNG) zawiera aktualnie prawie 200 tysiêcy nazw. Mo¿na je obejrzeæ na stronie internetowej geoportal.gov.pl. Ponadto, w Centralnym Oœrodku Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej, istnieje mo¿liwoœæ nabycia tabel z atrybutami (w ro¿nych formatach) dla obszarów odpowiadaj¹cych zasiêgom arkuszy mapy 1:50 000 w podziale miêdzynarodowym. Tabele te zawieraj¹ miêdzy innymi informacje na temat klas, rodzajów oraz lokalizacji toponimów. Zasady prowadzenia PRNG reguluje Roz-porz¹dzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 14 lutego 2012 r. Podstawowym zbio-rem by³y nazwy umieszczone na mapie topograficznej 1:10 000 (uk³ad wspó³rzêdnych PUWG 1965). W ci¹gu ostatnich kilku lat PRNG jest stopniowo weryfikowany i uzupe³niany. Aktu-alnie, zasób przewy¿sza pod wzglêdem liczby nazw obszarów leœnych wszystkie dawne i wspó³czesne mapy topograficzne (Olenderek, 2011; 2012).

Mapa topograficzna 1:25 000 wydana przez Sztab Generalny Wojska Polskiego w la-tach 1955-1960 by³a pierwsz¹ jednolit¹ map¹ kraju w tak du¿ej skali z okresu PRL. Zosta³a ona opracowana w oparciu o zdjêcie topograficzne wykonane w latach 1953-1959. Mia³a oko³o 4140 arkuszy. Zarówno prace terenowe, jak i kameralne wykonywano w stosunko-wo du¿ym poœpiechu, ró¿nymi metodami, co przyczyni³o siê do ogólnie niskiej jakoœci opracowania czêœci arkuszy (Sobczyñski, 2000). Na podstawie tej mapy opracowano w ci¹gu kilku nastêpnych lat mapê 1:50 000 (1082 arkusze). Obie mapy mia³y klauzulê „taj-ne”. Wykonane zosta³y w uk³adzie wspó³rzêdnych PUWG 1942. Arkusz mapy 1:25 000 obejmuje obszar 5'×7'30'', co odpowiada powierzchni nieca³ych 80 kilometrów kwadrato-wych. Arkusz mapy 1:50 000 jest czterokrotnie wiêkszy.

W artykule wykorzystano wyniki badañ projektu sfinansowanego ze œrodków Narodo-wego Centrum Nauki pt. „Toponimy leœne na polskich mapach topograficznych”.

Materia³ badawczy

Materia³ badawczy stanowi¹ mapy w skalach 1:25 000 oraz 1:50 000. Analizami objêto arkusze pokrywaj¹ce w przybli¿eniu obszar Mazowsza, rozci¹gaj¹cy siê pomiêdzy równo-le¿nikami 51°20' i 53°00' oraz po³udnikami 19°30' i 22°30'. Daje to w sumie 480 arkuszy mapy 1:25 000 i 120 arkuszy mapy 1:50 000. Jest to mniej wiêcej 10% powierzchni kraju.

Analizowane arkusze pokrywaj¹ tereny o ró¿nym stopniu lesistoœci. Wœród znajduj¹cych siê na tym obszarze wiêkszych kompleksów leœnych mo¿na wymieniæ Puszcze: Bia³¹, Boli-mowsk¹, Jaktorowsk¹, Kampinosk¹, Korabiewsk¹, Kozienick¹, Pilick¹, Stromeck¹; Lasy: £ukowskie, Nadbu¿añskie, Otwocko-Garwoliñskie, W³oc³awsko-Gostyniñskie i Czerwony Bór (Zarêba, 1979).

Wybór obszaru badawczego podyktowany by³ dostêpnoœci¹ arkuszy mapy 1:25 000 w zbiorach biblioteki kartograficznej Zak³adu Geomatyki i Gospodarki Przestrzennej SGGW. Badane arkusze wydane zosta³y, odpowiednio, w latach 1956-1959 (mapa 1:25 000) oraz w latach 1957-1960 (mapa 1:50 000).

Dla jednej czwartej powierzchni obszaru badawczego (odpowiadaj¹cej zasiêgowi 30 ar-kuszy mapy 1:50 000) zakupiono w latach 2011-2012 wykazy toponimów z PRNG. By³y to, w przybli¿eniu, tereny Puszczy Kampinoskiej, Puszczy Kozienickiej, Puszczy Stromeckiej, Lasów Spalsko-Rogowskich, Lasów Nadbu¿añskich oraz obszaru Warszawy.

Metodyka badañ

Wybrane do badañ arkusze 1:25 000 przeanalizowano pod k¹tem wystêpowania na nich toponimów leœnych. Dla ka¿dego arkusza wypisywano jego god³o, stan aktualnoœci, rok wydania oraz liczbê wystêpuj¹cych toponimów. Z kolei dla ka¿dego toponimu wypisywane by³y:

m nazwa (toponim),

m god³o arkusza mapy 1:25 000,

m informacja o wystêpowaniu w bazie PRNG, m uwagi,

m informacja o wystêpowaniu w pobli¿u (na mapie 1:25 000) miejscowoœci lub innego obiektu, od którego mog³a pochodziæ nazwa obszaru lub obiektu leœnego,

m informacja o wystêpowaniu toponimu na mapie 1:50 000.

Do wykazu dobierano toponimy znajduj¹ce siê w obrêbie obszaru leœnego i opisane kur-syw¹. Odrzucano nazwy form rzeŸby terenu oraz nazwy obecnych lub by³ych miejscowo-œci, osad, przysió³ków itd. (znajduj¹cych siê w pobli¿u zabudowañ lub miejsc po dawnych zabudowaniach). Natomiast w³¹czano do wykazu nazwy znajduj¹ce siê poza obszarami le-œnymi, ale wyraŸnie siê do nich odnosz¹ce (np. zawieraj¹ce s³owo Las) oraz nazwy polan, pod warunkiem, ¿e by³y to niewielkie obszary ze wszystkich stron otoczone lasami.

Sprawdzanie wystêpowania toponimu w bazie PRNG odbywa³o siê na stronie interneto-wej geoportal.gov.pl, w którym istnieje funkcja wyœwietlenia nazw PRNG na tle mapy topo-graficznej w dowolnej skali. Poszczególne klasy toponimów oznaczone s¹ ró¿nymi barwami: miejscowoœci – czarn¹ i ¿ó³t¹, wody – niebiesk¹, elementy rzeŸby terenu –br¹zow¹, zaœ nazwy obiektów polnych i leœnych – barw¹ zielon¹. By³o to dodatkowe Ÿród³o weryfikacji toponimów, z bazy wyrzucano toponimy zwi¹zane z osadnictwem, hydrografi¹ i rzeŸb¹ terenu.

Podczas sporz¹dzania wykazu wyró¿niano nastêpuj¹ce przypadki wystêpowania toponi-mów w bazie PRNG:

m wystêpuje toponim o danej nazwie, mniej wiêcej w tym samym miejscu,

m nie wystêpuje w danym miejscu ¿aden toponim, ani ¿aden toponim o tej nazwie nie znajduje siê w pobli¿u,

m w danym miejscu wystêpuje toponim o innej nazwie, m dany toponim wystêpuje wyraŸnie w innym miejscu. Dwa ostatnie przypadki mog³y wystêpowaæ ³¹cznie.

W kolumnie „Uwagi” zamieszczano, o ile zachodzi³a taka potrzeba:

m nazwê obiektu jaka wystêpuje w PRNG, o ile by³a ona inna ni¿ na mapie, m funkcjê nazwanego obiektu, o ile nie by³ to las – np. polana, droga, drzewo,

m numery s¹siednich arkuszy, o ile wystêpowa³a na nich nazwa tego samego obiektu – np. nazwa Puszcza Kampinoska umieszczona by³a na 7 arkuszach.

W opracowaniu wykorzystano gotowy, sporz¹dzony dla ca³ego kraju w latach 2011-12 wykaz toponimów leœnych wystêpuj¹cych na wojskowej mapie 1:50 000. Artyku³ poœwiê-cony temu wykazowi uka¿e siê w miesiêczniku „Sylwan”.

Wyniki badañ i dyskusja

Ogólnie, na mapie 1:25 000 znaleziono 658 toponimów badanych kategorii, opisuj¹cych 635 ró¿nych obiektów, wœród których 15 obiektów by³o opisanych przez dwa lub wiêcej toponimy, umieszczone na tym samym lub na s¹siednich arkuszach. Zdecydowanie najwiê-cej toponimów (585, tj. 92%) opisywa³o wiêksze lub mniejsze obszary leœne. Innych rodza-jów toponimów by³o bardzo niewiele: znaleziono 41 polan, 5 dróg i linii oddzia³owych, 1 drzewo (D¹b Powstaniec ko³o Kupientyna) oraz 3 rezerwaty. Wypada zatem œrednio 1-2 toponimy na arkusz. To niedu¿o, przy tej skali miejsca na mapie jest doœæ.

Na 284 arkuszach mapy (59%) nie by³o ani jednego toponimu, na kolejnych 64 arkuszach (13%) umieszczony by³ tylko jeden toponim. Zaledwie na 33 arkuszach (7%) by³o wiêcej ni¿ 5 toponimów, zaœ na 7 arkuszach by³o ich wiêcej ni¿ 10. By³y to arkusze o god³ach: N-34-124-C-c (okolice Gostynina – rysunek), N-34-129-A-a, N-34-129-B-c, N-34-129-B-d, N-34-129-D-b (powiat soko³owski) i N-34-138-A-b (Puszcza Kampinoska). Najwiêcej, 15 toponimów znalezio-no na arkuszu M-34-20-C-a obejmuj¹cym tereny Puszczy Kozienickiej. Z przytoczonych wy¿ej liczb wynika, ¿e na prawie 30% arkuszy oznaczono a¿ 90% toponimów. Zagêszczenie ich jest zatem nierównomierne i tylko czêœciowo mo¿na to t³umaczyæ zró¿nicowan¹ lesistoœci¹.

Na przyk³ad, na obszarze Puszczy Kampinoskiej (11 arkuszy) oznaczono 22 toponimy, w tym 8-krotnie nazwê „Puszcza Kampinoska”. Spoœród pozosta³ych 14, a¿ dziesiêæ znajduje siê na jednym arkuszu N-34-138-A-b. S¹ to 3 nazwy dróg oraz 7 nazw obszarów leœnych

Rys. Fragment arkusza mapy w skali 1:25 000, arkusz N-34-124-C-c (Szczawin Koœcielny) – na obszarze leœnym widoczne nazwy 6 uroczysk, ¿adne z nich nie figuruje w wykazie PRNG

znajduj¹cych siê poza zasiêgiem puszczy. Przyk³ad ten pokazuje prawdopodobny sposób nazewnictwa przyjêty na mapie: je¿eli nazwany zosta³ wiêkszy obszar leœny, to z regu³y nie opisywano ju¿ mniejszych obszarów (uroczysk) wchodz¹cych w jego sk³ad. Jednak nazw wiêkszych obszarów leœnych nie umieszczono na mapie zbyt wiele. Spoœród nazw wymie-nionych przez Zarêbê (1979), opisane zosta³y zaledwie trzy: Puszcza Kampinoska, Puszcza Kozienicka oraz Czerwony Bór.

Na mapie 1:50 000 znaleziono zaledwie 70 toponimów opisuj¹cych 63 obiekty, z czego 59 toponimów opisywa³o obszary leœne, oprócz tego w wykazie znalaz³y siê nazwy dwóch dróg, drzewa i rezerwatu (Rez. Jod³owy Jata). Wszystkie nazwy, odnalezione na mapie 1:50 000, znalaz³y siê równie¿ na mapie 1:25 000, jednak dotyczy³y one ³¹cznie tylko 10% obiektów.

Spoœród danych zawartych w tabelach PRNG, wykorzystywano jedynie toponimy nale-¿¹ce do rodzajów: „lasy”, „las”, „czêœæ lasu” i „uroczysko”. W sumie znaleziono 742 toponi-my, z czego 244 zakwalifikowane do rodzaju „las” i „lasy”, 270 – do rodzaju „czêœæ lasu” i 228 – do rodzaju „uroczysko”, z czego tylko czêœæ obiektów zlokalizowana jest na obsza-rach leœnych. Przeciêtnie wypada³o piêæ obiektów na powierzchniê odpowiadaj¹c¹ arkuszo-wi mapy 1:25 000. Ich zagêszczenie równie¿ by³o zró¿nicowane, szczególnie du¿e starkuszo-wier- stwier-dzono na terenie Puszczy Kampinoskiej.

Rezultaty porównania mapy 1:25 000 oraz PRNG s¹ nastêpuj¹ce. Spoœród 635 nazwanych obiektów, zaledwie 125 (20%) zosta³o opatrzonych w PRNG dok³adnie t¹ sam¹ nazw¹, umiesz-czon¹ w przybli¿eniu w tym samym miejscu. W 113 (18%) przypadkach, mniej wiêcej w tym samym miejscu w PRNG znajduje siê toponim o innej nazwie, natomiast tylko w 18 (3%) toponim o danej nazwie ma wyraŸnie inn¹ lokalizacjê. A¿ 379 obszarów leœnych (60%), które zosta³y nazwane na mapie 1:25 000, nie ma swojej nazwy w zasobie PRNG. Jest to niespodzie-wanie du¿a liczba. Rozmieszczenie tego typu toponimów leœnych nie jest równomierne. Naj-wiêcej wystêpuje ich we wschodniej czêœci badanego obszaru, czyli tam, gdzie solidnie opra-cowano nazewnictwo na mapie i jednoczeœnie w PRNG znajduje siê jeszcze niewielka liczba nazw. W centralnej i zachodniej czêœci Mazowsza sytuacja jest na ogó³ odwrotna.

Spoœród 113 toponimów ró¿ni¹cych siê nazw¹ w PRNG i na mapie 1:25 000, najczêœciej bo w 63 przypadkach (56%), ró¿nica polega³a na usuniêciu z nazwy widniej¹cej na mapie wyrazu okreœlaj¹cego z regu³y rodzaj obiektu, którym mo¿e byæ: „Las”, „Ur.” (uroczysko) „£¹ka”, „Lasek”, „Bór”. Nie jest to zaskoczeniem. W bazie danych PRNG rodzaj jest jednym z atrybutów nazwy, st¹d dwuwyrazowe toponimy pozostawiane s¹ zwykle tylko wtedy, gdy jeden z wyrazów jest przymiotnikiem (np. Las Pêcherski). W 40 przypadkach (35%) nazwy na mapie i w PRNG ró¿ni¹ siê od siebie nieznacznie (np. Chojna i Choina). Charakterystycz-ne s¹ tutaj b³êdy w zapisie nazw zdarzaj¹ce siê na mapie (np. Grabowy Gr¹t zamiast Grabo-wy Gr¹d). W 19 przypadkach (17%) w danym miejscu Grabo-wystêpuj¹ dwie ró¿ne nazGrabo-wy (np. Bory i Las Ryski). To stosunkowo niewiele, szczególnie je¿eli wzi¹æ pod uwagê du¿e zró¿ni-cowanie obu Ÿróde³. Wreszcie, zaledwie w 4 przypadkach (4%) ró¿nice wynikaj¹ z przesta-wienia kolejnoœci wyrazów w nazwie (np. Droga Krêta i Krêta Droga). Suma procentów okreœlaj¹cych wszystkie 4 warianty przekracza 100, gdy¿ czasami niektóre z nich wystêpuj¹ ³¹cznie (np. Las Kielarszczyzna i Kilarszczyzna).

Spoœród wszystkich badanych toponimów, tylko 115 (18%) pochodzi od nazw umiesz-czonych na mapie 1:25 000 w pobli¿u innych obiektów, g³ównie miejscowoœci. Natomiast wœród 379 nazw obszarów leœnych, których nie opisano w PRNG tego typu toponimów jest 75 (20%). Oznacza to, ¿e pozosta³e 304 nazwy nale¿¹ do kategorii nazw zagro¿onych. W skali ca³ego kraju nazw takich mo¿e byæ kilka tysiêcy.

Podsumowanie

Wyniki przeprowadzonych badañ wskazuj¹, ¿e mapa 1:25 000 wydana w latach piêædzie-si¹tych XX wieku przez Sztab Generalny Wojska Polskiego jest cennym materia³em Ÿród³o-wym dla Pañstwowego Rejestru Nazw Geograficznych, w zakresie nazw obszarów leœnych. Wprawdzie na mapie oznaczono kilkakrotnie mniej toponimów, jednak a¿ 60% z nich nie figuruje w PRNG. Bior¹c pod uwagê liczbê przebadanych arkuszy mo¿na za³o¿yæ, ¿e w skali ca³ego kraju mo¿e byæ to kilka tysiêcy toponimów. Dalszych badañ wymaga uzyskanie od-powiedzi na pytanie – czy nazwy te s¹ nadal u¿ywane w spo³ecznoœciach lokalnych, czy te¿ nie. Mo¿na odnieœæ wra¿enie, ¿e tak du¿e zró¿nicowanie wystêpowania toponimów na ma-pie 1:25 000 i w PRNG wynika st¹d, ¿e w obu tych Ÿród³ach opisywane s¹ ró¿ne obszary leœne. Trudno okreœliæ co jest tego przyczyn¹.

W obu badanych przypadkach, tj.: mapy topograficznej w skali 1:25 000 i rejestru PRNG zwraca uwagê du¿e zró¿nicowanie zagêszczenia toponimów, i to zarówno w skali subregional-nej, jak i lokalnej. Tylko czêœciowo jest to uwarunkowane zró¿nicowaniem lesistoœci badanego regionu. Wartoœæ obu tych Ÿróde³ charakteryzuje siê zatem du¿¹ zmiennoœci¹ przestrzenn¹.

Na mapie 1:50 000, w porównaniu z map¹ 1:25 000, oznaczonych jest stosunkowo nie-wiele toponimów leœnych. Ró¿nica ta okaza³a siê znacznie wiêksza ni¿ mog³oby to wynikaæ z ró¿nicy skali. Stopieñ generalizacji mapy 1:50 000 w zakresie tego elementu treœci jest znaczny. Wynika st¹d, ¿e mapa 1:25 000 jest znacznie lepszym Ÿród³em do badania toponi-mów obszarów leœnych.

W artykule wykorzystano wyniki badañ projektu sfinansowanego ze œrodków Narodo-wego Centrum Nauki pt. „Toponimy leœne na polskich mapach topograficznych”.

Literatura

Czopek-Kopciuch B., 2012: Prace Komisji Nazw Miejscowoœci i Obiektów Fizjograficznych przy MSWiA. Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji, tom 23.

Go³aski J., 2012: Wprowadzanie dawnych polskich nazw na wspó³czesnych mapach. Archiwum Fotograme-trii, Kartografii i Teledetekcji, tom 23.

Olenderek T., 2011: Toponimy na wykorzystywanych w turystyce mapach obszarów leœnych. Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leœnej 3.

Olenderek T., 2012: ród³a informacji o nazwach miejscowych na przyk³adzie obszarów leœnych. Acta Scientiarum Polonorum. Administratio Locorum 2.

Sobczyñski E., 2000: Historia S³u¿by Geograficznej i Topograficznej Wojska Polskiego. Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa.

Zarêba R., 1979: Propozycja ustalenia nazw du¿ych kompleksów leœnych. Sylwan, 1. Abstract

The Polish National Register of Geographical Names (PRNG) contains two hundred thousands of topo-nyms. Many of them describe forested areas or objects associated with silviculture. For several years, PRNG was regularly complemented and thus became the most valuable source of geographic names information on the Polish territory. The military topographic maps of 1:25000 and 1:50000 published in the period 1955-1965 were used as a research material for this paper. The possibilities of using these maps as supplementary material for PRNG with regard to the names of forest areas were analyzed. The search of selected categories of toponyms included 480 sheets of 1:25000 maps and corresponding 120 sheets of 1:50 000 maps of the Mazowsze region. It was found that the location of forest toponyms in PRNG and on the studied maps is uneven. The PRNG contains significantly more forest toponyms, but it does not include as much as 60% of names shown on military maps. Moreover, the map of 1:25000 is a better research material, as the names of forest areas on the 1:50000 maps are very generalized.

dr Tomasz Olenderek tomasz_olenderek@sggw.pl