Janusz Górecki, Mateusz
Łastowiecki, Jacek Wrzesiński
Gródek na Ledniczce
Studia Lednickie 4, 197-246
STUDIA LEDNICKIE IV Poznari — Lednica 1996
JA N U S Z G Ó R E C K I, M A T E U S Z Ł A S T O W IE C K I, JA C E K W R Z E S I Ń S K I M u zeu m P ierw szy ch P iastów n a Lednicy
G R Ó D E K N A L E D N IC Z C E
N a leżącej w partii środkow ej Jeziora L ednickiego w yspie L edniczce znajduje się sztucznie usypany nasyp ziem ny pow szechnie określany ja k o gródek stożkow aty.
T erm in g rodzisko stożkow ate w prow adził W . K ow alenko (1938, s. 60), a p o cząt ki ich badań sięgają 1932 roku (G. L eńczyk 1939, s. 19 - 75). T e niew ielkie stanow iska obronne w yw odzą się z Europy Z achodniej, gdzie w ystępują od połow y IX w. N a terenie Polski p o jaw iają się w w ieku X III w raz z nadaniam i książęcym i m ożnow ładcom i rycerstw u.
M im o, iż p ro blem atyka zw iązana z gródkam i stożkow atym i w literaturze a rch eo logicznej i historycznej p o jaw ia się dość często, ich genezy, funkcji i roli nie udało się dotąd w pełni w yjaśnić (Z. W ojciechow ski 1928; M . Sczaniecki 1938; R. Ja k im o w icz 1 9 3 9 - 1948, s. 379; S. M . Z ajączkow ski 1961, s. 139; J. K am ińska 1966, s. 43 - 7 8 ; L. K ajzer 1972, s. 451 - 4 6 5 ; H. Ł ow m iański 1985, 2, s. 532; S. K ołodziejski 1992).
N iepełne ja k dotąd ro zp o zn an ie om aw ianych obiektów o g ran icza się przede w szy stkim do ich rejestracji, a to pow oduje, iż ja k dotąd, nie znam y system u ich ro zm ie szczenia (o ile taki istniał), ich budow y, a także funkcji. P race pośw ięcone gródkom stożkow atym i podejm ujące próby ich rekonstrukcji i w y jaśn ien ia funkcji o p ierają się na przeb ad an y ch kom pleksow o nielicznych obiektach polskich, a także na analogiach zachodnich (J. K am ińska 1978, s. 23 - 32; A. P aw łow ski 1980, s. 75 - 80; T. J. H orbacz; Z. L echow icz 1982, s. 1 7 5 - 177). P rzy om aw ianiu p roblem atyki g ródków sto ż k o w a tych ob o k niew ątpliw ych w pływ ów Z achodu należy także brać pod uw agę w cześniejsze tendencje w yw odzące się z idei budow y grodów w czesnośredniow iecznych. Sam a w ie ża je s t zapew ne typem przejściow ym od w czesnośredniow iecznych obiektów d rew nianych, przez w ieże m urow ane do obro n n eg o dw oru zatracającego stopniow o sw ój charakter obronny (L. K ajzer 1972, s. 4 6 2 - 464).
N a teren ie P olski p o czątek sy stem aty czn y ch b adań nad gró d k am i w iąże się z ro zp o częciem prac arch eo lo g iczn y ch w 1932 r. w P iek arach pod K rak o w em oraz badań nad w arow nią sa n o ck ą (Z antoch 1936). W W ielk o p o lsc e o b sz ern e z e sta w ienie g ródków sto ż k o w aty ch zaw iera p ra c a W . K ow alenki w y liczająca 144 forta- licje tego typu (W . K o w alen k o 1938, s. 178). P o sto su n k o w o długiej przerw ie
prą-198 J. G Ó R E C K I. M . Ł A S T O W IE C K I, 1. W R Z E S IŃ S K I
Ryc. 1. W yspy na Jezio rze L ednickim . ▲ — u sytuow anie zabudow ań dw orskich O — gródek
ce nad gródkam i w znow iono d o piero w 1964 r. o b ejm u jąc nim i g łó w n ie o b ie kty zlokalizow ane na o bszarze Polski Ś rodkow ej (ziem i sieradzkiej i łęczy ck iej, J. K am ińska 1966, s. 4 3 - 7 8 ; 1968, s. 1 4 - 8 8 ) oraz sp oradycznie W ielkopolski (B nin, D ąbrów ka, Jeziorsko, K unow o), czy M a zo w sza (O rszynow o, W ilkanow o, E. N au m o w icz-Ś m ig ielsk a 1973, s. 2 5 0 - 2 5 1 ; T. M a k iew icz 1972, s. 2 2 7 - 2 3 9 ; E. K rauze 1976, s. 3 - 115; 1976 a s. 2 9 3 - 3 2 4 ; 1977, s. 1 - 15; W . S zym ański 1966, s. 55 - 72). ^
N ie ro zp o zn an a dotąd a rc h eo lo g iczn ie p o zo staje d u ża ich g ru p a n a Śląsku (np. n a pograniczu daw nych księstw b rzesk ieg o i leg n ick o -w ro c ta w sk ieg o , A . P a w ło w ski 1978, s. 241 - 2 5 7 ; 1984, s. 1 1 1 - 118), czy w W ielk o p o lsce, g d zie ich lista o b ejm u je o b ecn ie 105 p o zy cji (J. K aźm ierczy k 1966, s. 6 8 0 - 6 8 1 ; Z. K u rn ato w ska, A. Ł osińska 1983, s. 25 - 62; 1985, s. 77 - 85). P od o b n ie w y g ląd a sytuacja na Pom orzu (J. O lczak 1974, s. 2 5 5 - 2 7 8 ) . Stan b adań w M a ło p o lsce podsum
o-G R Ó D E K N A L E D N 1C Z C E 199
R yc. 2. Plan w arstw ico w y L edniczki
w uje p u b lik o w an a ostatn io praca S. K o ło d ziejsk ie g o (1992 i cy to w an e tam w cześ niejsze prace tego autora). W o d n iesie n iu do ziem i ch ełm iń sk iej p o w sta łą lukę w y pełniają p odjęte n ied aw n o b ad an ia stożków m .in. w B achotku, P lem iętach i S łosze- wach (K . G rążaw sk i 1988, s. 317 - 342; A. K ola, G. W ilk e 1980, s. 65 - 87; A. K ola 1991).
2 0 0 ]. G Ó R E C K I, M . Ł A S T O W IE C K l, J. W R Z E SIŃ SK I
R yc. 3. R ozm ieszczen ie w yk op ó w (rys. W. K ujaw a). L in ią przery w an ą o zn a cz o n o p rzek o p z r. 1966, po środku usy tu o w an ie dzw onnicy
G R Ó D E K N A L E D N IC Z C E 2 0 1
T a b e la 1 Z estaw ien ie grup tech n o lo g iczn y ch n aczyń z Ledniczki
w arstw a w czesn o śred n io
w ieczne stalo w o szare ceg lasto szare ceglaste
I n 11 150 118 33 % 3,5 48,1 37,8 10,6 II n 48 393 4 49 234 % 4,2 34,9 39,9 21,0 III n 9 152 223 138 % 1,7 29,2 4 2,7 26,4 IV n 4 52 72 29 % 2,5 33,1 45,8 18,6 V П 16 8 6 VI % 53,3 26,7 20,0 Razem n % 00 755 35,2 862 40,2 440 2 0,2
ków m .in. w B achotku, P lem iętach i Słoszew ach (K. G rążaw ski 1988, s. 3 1 7 - 3 4 2 ; A. K ola, G. W ilke 1980, s. 6 5 - 8 7 ; A. K ola 1991).
W dotychczasow ych badaniach nad L edniczką znajdujący się na niej nasyp ziem ny u znano za gródek stożkow aty. Jego ch ronologię określono na X III - X IV w iek, a fu n kcjonalnie w iązano ze znanym i ze źródeł pisanych k asztelanam i ostrow skim i. W ysu nięto także k oncepcję o funkcjonalnym uzupełnianiu się g rodów na obu w yspach (Led- niczka, O strów L ednicki, M . S okołow ski 1876; F. W aw rzyniak 1936; K. Żurow ski 1953; A. W rzo se k 1961; J. Ł om nicki 1967; J. L eśny 1976), a na podstaw ie m iejscow ych tradycji ustnych p róbow ano szukać p ołączeń m ostow ych L edniczki i O strow a L ed n ic kiego. P rzeprow adzone p enetracje p o dw odne m iędzy w yspam i nie p o tw ierd ziły tych przypuszczeń. N ie zaobserw ow ano tak że konstrukcji (które m ożna by łączyć z m ostem ) m iędzy L edniczką, a W b rzegiem jeziora.
W yspa L edniczką (zw ana też K uchnią P olską lu b K ucharką) p o ło żo n a je s t w p artii środkow ej Jeziora L ednickiego (ryc. 1). A dm inistracyjnie należy do w si R ybitw y i określana je s t ja k o R y b itw y-L edniczka stanow isko 4. L eży w bezpośrednim sąsie dztw ie O strow a L ednickiego ok. 200 m na S-W od tej najw iększej w yspy na je z io rz e oraz ok. 100 m od W brzegu jezio ra. O bejm uje o b szar ok. 1,3 ha. M a ona nieregularny kształt zbliżony do o w alu o dłuższej osi (w ynoszącej ok. 150 m ) usytuow anej na linii E-W . W partii E w yspy znajduje się w zniesienie ok. 6 m nad pow ierzchnię w yspy i ok. 7 m. nad poziom w ody ( 1 1 5 ,7 5 - 116,06 m. n.p.m .) Ś re d n ica podstaw y w zn ie sienia, o zarysie zbliżonym do kola, w ynosi ok. 40,5 m , a średnica płask o uform ow anego szczytu ok. 20 m. O d strony N -W w zniesienia znajduje się półokrągły „garb” ziem ny o m aksym alnej w ysokości ok. 180 cm i szerokości ok. 20 m. u podstaw y. M iędzy nim, a w zniesieniem znajduje się 5 m etrow ej długości zagłębienie (fosa?), którego dno znajduje się ok. 70 cm poniżej lustra w ody (ryc. 2).
Do czasu przeprow adzonej przez autorów w eryfikacji, badania na L edniczce pro w adził je d y n ie A. N ow ak w dniach 1 6 - 2 9 sierpnia 1966 r. Prow adzone w ów czas prace w ykopaliskow e o charakterze ratow niczym zw iązane b yły ze staw ianiem na szczycie w zniesienia X V IlI-w iecznej dzw onnicy drew nianej z S okołow a B udzyńskiego
2 0 2 J. G Ó R E C K I, M . Ł A S T O W IE C K I, J. W R Z E S IŃ S K I
T ab ela 2 Z estaw ien ie g ru p tech n o lo g iczn y ch naczy ń w o biektach w yró żn io n y ch n a L edniczce
o biekt liczba e sn o
średnio-w ieczne staiow oszare c eg lastoszare c eg laste
Ib n 21 4 13 4 bruk % 100 19,1 61,8 19,1 Ha n 51 1 3 28 19 bud y n ek 1 % 100 1,9 5,9 54,9 37,3 Ha n 4 2 2 palenisko % 100 50 50 l ia n 23 6 14 3 jam a 1 % 100 26,1 60,6 13,3 Пс n 60 3 16 26 15 fundam ent % 100 5,0 26,7 43,3 25,0 III n 182 50 114 18 bud y n ek 2 % 100 27,5 6 2,6 9,9 I V n 50 1 49 budynek 2 % 100 2,0 98.0 V, VI n 3 0 16 8 6 nasy p stożka % 100 53,3 26,7 20,0
(d. pow . C hodzież). C elem tych b adań było: ustalenie chronologii osadnictw a, jeg o zasięgu i zm iany w czasie oraz ustalenie pierw otnej topografii i m orfologii w yspy. Z ałożono w ów czas 3 w ykopy (N — I, środkow y — II i S — III) o łącznej długości 20 m i szerokości 1 m p rzecinające w zniesienie po osi N-S. P odczas eksploracji w ykop I został poszerzony o 3,5 m na E (w ykop la ) i o 3,5 m na W (w ykop Ib).
W trakcie badań założono także rów sondażow y o szerokości od 20 do 50 cm (usy tuow any na tej samej osi) biegnący od podnóża w zniesienia na N aż do brzegów wyspy. W latach 1989 i 1990 w zw iązku z opracow aniem m ateriałów z badań A. N ow aka przeprow adzono badania w eryfikacyjne stożka. Z ało żo n o 10 w ykopów sondażow ych szerokości 1 m i długości od 2 do 10 m, usytuow anych prostopadle do kierunku starego w ykopu (ryc. 3). D otychczasow e badania w ykopaliskow e pozw alają na w y różnienie następującego układu stratygraficznego na w yspie:
W a rs tw a I — darń (strop 115,35/114,60 - 114,80/114,50 m). Spąg darni na b rze gach stożka tw orzy glina z soczew kam i jezio rn eg o w apna (nasyp stożka), natom iast w części środkow ej ciem na próchnica z gródkam i polepy (w ykop II i III) i kam ieniam i (sondaż S, S „ N 3)'. Inw entarz: 324 ułam ków naczyń w tym 28% stalow oszarych, 56,3% ceglasto-szarych, 12% ceglastych, 12 fr. przedm iotów m etalow ych w tym 5 przebijaków , św ider, 2 bełty kusz i 4 okucia żelazne.
W a rs tw a I b — (115,00/114,60 — 1 1 4 ,70/114,40 m). B ruk kam ienny utw orzony z 2 - 4 poziom ów drobnych kam ieni zalegających w części W stożka (sondaże: S, S,, N 3) i biegnących pasem szerokości 1 , 5 - 2 m rów nolegle do W brzegu stożka, 4 m od je g o skraju; spąg w arstw y Ib stanow i glina nasypu stożka. B ruk ten w yznacza W granicę budynku 2; pełnił zapew ne funkcję dróżki lub ścieżki.
_3
_5
R ye. 4. W y k o p N /8 9 i N2. Profil ściany S (Rys. W . K ujaw a). L eg end a (dotyczy w szystkich rycin): 1 — szara spiaszczo n a próchnica, 2 — spalenizna, 3 — ciem n a próchnica, 4 — sp iaszczona g lin a z k red ą jez io rn ą , 5 — polepa, 6 — piasek, 7 — n u m er w arstw y
O 20
100cm
О
20
100cm
R ye. 6. W y k o p S i . Profil ściany N (R ys. W . Kujawa)
G R Ó D E K N A L E D N IC Z C E 2 0 3 A
i
VI \ J l l lIII-f"
M t *
1
.
M
A - iRyc. 8. A — w ykop N 3 . P rofil ścian y E ; В — W yk o p S I . P rofil ściany W ; С — W y k o p la. (C i — ściana N , С — ścian a W ); D — W y k op N 4 . P rofil ściany N ; E — W ykop N 4. Profil ściany W
C h a ra k te ry sty k a g ru p tech n o lo g iczn y ch naczy ń z L edniczki
T ab ela 3
części p rzybrzeżne
g ru p a liczba
m ieszk a k o lo r po w ierzch n i p rzełom ścian k i g ru bo ść śred n ica w ylew u
do 0,05 0 ,0 5 -0 ,1 < 0,1 czarn y p o p ie laty bru natny ce-g lasty 1 -b a rw n y 2 -b a rw n y w ie lo b a rw n y d o 0,5 0 ,5 -0 ,9 < 0 , 9 do 10 cm 10-15 cm 15 -2 0 cm 2 0 -2 5 cm w czesn o n śre d n io w ieczne 14 5,8 5 35,7 7 50,0 2 14,3 11 78,6 2 14,3 1 7,1 11 78,6 2 14,3 1 7,1 8 57,1 4 28,5 2 14,3 stalo w o - n % szare /0 91 37,7 75 82,4 16 17,6 6 6,6 85 9 3,4 71 81,6 11 12,6 5 5,8 75 82,4 16 17,6 12 12,1 5 5,5 1 1,1 c e g la sto - n sz are % 105 43,6 71 6 7,6 29 27,6 5 4,8 86 81,9 19 18,1 36 34,3 32 30,4 37 35,3 60 57,1 40 38,1 5 4,8 7 6,6 5 4,8 10 9,6 3 2,8 ceg laste ^ 31 12,9 23 7 4,2 7 22,6 1 3,2 31 100 9 29,0 8 25,8 14 45,2 17 54,8 11 35,5 3 9,9 3 9,9
c z ęśc i p rzy d en n e naczy ń g ru b o ść dna w c zesn o n śre d n io w ieczne 9 5,6 4 44,4 5 5 5,6 6 6 6,6 3 33,4 4 4 4,4 3 33,4 2 22,2 4 4 4,4 5 55,6 5 55,6 4 44,4 stalo w o - n szare 41 25,6 18 43,9 2 0 48,8 3 7,3 2 4,9 39 95,1 31 75,6 10 24,4 23 56,1 16 39,0 2 4,9 27 65,8 14 34,2 ce g la sto - n s z are ^ 73 45,4 29 39,7 33 4 5,2 11 15,1 73 100 U 15,1 43 58,9 19 26,0 18 24,5 43 58,9 12 16,6 32 4 3,8 32 43,8 9 12,4 ceg la ste ^ 28 17,4 18 64,3 10 35,7 28 100 10 35,7 11 39,3 7 25,0 13 46,4 13 46,4 17 60,7 11 39,3
G R Ó D E K N A L E D N 1C Z C E 2 0 5
Inw entarz: 21 ułam ków n aczyń w tym 19% stalow oszarych, 61,8% ceglasto- szarych, 19,1% ceglastych.
W a rs tw a II — 1 14,40/114,50 - 114,4 0 /1 14,10 m. n.p.m . W yróżniono ją w n astę pujących w ykopach: I/II/66, Ia/89, N /89, N 3/90. Spąg w arstw y II op ad a w kierunku N i do środka nasypu. U tw orzona została podobnie ja k w arstw a I z brunatnej próchnicy, zaw iera je d n a k w iększą ilość grudek polepy i spalenizny. W części N sto żk a spąg w arstw y stanow i p o lep a i duże kam ienie (budynek 1), natom iast w części S spalenizna i k am ien ie (budynek 2). W arstw a II n arastała p rzy p u szczaln ie po zniszczeniu budow li, w ypełniając zag łęb ien ia po nich.
Inw entarz: 80 fr. naczyń w tym 7,5% całk o w icie obtaczanych, 21,3% stalo w o sza rych, 48,7% ceglastoszarych, 12,5% ceglastych. 64 różne przedm ioty żelazne w tym : 5 bełtów kusz, 2 fr. ostróg, strzem ię, w ędzidło, 5 noży, po zo stałe to gw oździe i różne okucia. W ram ach w arstw y II w yróżniono ja m ę 1 (strop 114,90, spąg 114,30 m). W y stąp iła ona w narożniku S/W stożka. T w orzy ją ciem na próchnica z w ęglam i d rzew nym i i grudkam i polepy. O dsłonięto część S/E ja m y (1,50 m po osi E /W , 0,80 m po osi N /S). Jej w ym iary po osi E /W nie m ogły przekraczać 2 m — stok W stożka. Z alegające na granicy ja m y duże fragm enty polepy z odciskam i roślin łączy ć należy z pozostałościam i ścian. W y stęp u jąca tu d u ża ilość kości zw ierzęcych, ułam ków n a czyń, fr. przedm iotów żelaznych, grzebień z poroża w skazują na jej m ieszkalny c h a rakter. Byłoby to niew ielkie dom ostw o — p ó łziem ian k a o pow ierzchni 4 - 6 m 2, za głębione ok. 60 cm w nasyp stożka.
W a r s tw a l i a — 1 1 4 ,5 0 - 114,30 m — w yróżniono ją w w ykopie 1/66 oraz w sondażach N /89, N ,/9 0 , N 2/90. W arstw a lia utw orzona została ze spalenizny i dużych brył przepalonej gliny. M a k ształt zbliżony do kw adratu o boku długości ok. 4 m, g ranica N do ch o d ziła do N stoku stożka. N ależy j ą łączyć z reliktam i budynku m ie szkalnego (określanego ja k o budynek 1).
Inw entarz: 51 fr. naczyń w tym: 1,9% całk o w icie obtaczanych, 5,9% stalo w o sza rych, 54,9% ceglastoszarych, 37,3% ceglastych.
Z w arstw ą Ha łączy ć należy palenisko (nr 1) odsłonięte po N stronie b u dynku 1, zalegające na głębokości 114,60 m. n.p.m . P alenisko utw orzone b yło z cienkiej (ok. 4 cm ) w arstew ki popiołu i przepalonej ziem i o średnicy ok. 80 cm . S ą to p rzypuszczalnie pozostałości kró tk o trw ałeg o o g n isk a -p a le n isk a zw iązane z budow ą budynku 1.
W a rs tw a l i c — strop 1 1 4 ,9 0 /1 1 4 ,5 0 - 114,10 m, spąg: zalega bezpośrednio pod w arstw ą I lub II (S, N ,, N 2). Jako w arstw ę lic o kreślono piasek z gliną, z w ęglam i drzew nym i i 3 poziom am i d użych kam ieni stanow iących p raw dopodobnie w ypełnisko w kopów fundam entow ych o szerokości ok. 50 cm , a głębokości od 30 cm (S, N 5 — cypel N /E ) do 80 cm (S, S ,, N , N 2, N 3, N„ — fu ndam ent S, E i N budynków 1 i 2). G ranicę zew nętrzną — p io n o w ą stanow i nasyp stożka, natom iast do ściany zew n ę trznej do ch o d zą w arstw y Ha, III i IV zw iązane z reliktam i b u d ynków 1 i 2.
Inw entarz: 60 ułam ków n aczyń w tym : 26,7% stalow oszarych, 43,3% ceg lasto szarych, 25% ceglastych.
W a rs tw a III — 114,60/80 (strop) - 113,90 m (spąg) w ystąpiła w w ykopie H/66, sondażach: Ia/89, N3/9O, S2/90. Jest to zniszczona płyta gliniana leżąca na dużych kam ie niach (w ykop 11/66) oraz ciem na ziem ia ze spalenizną, dużym i niekiedy p łaskim i k am ie niam i i fragm entam i polepy (S: la, S 2, N3) opadająca w yraźnie do środka stożka. G ranicę
2 0 6 J. G Ó R E C K I, M . Ł A S T O W IE C K l. J. W R Z E S IŃ S K I
Ryc. 9. R ybitw y — L edniczka, St. 4. U sy tu o w anie ob iek tó w w n ętrza gro d u (Rys. W . K ujaw a)
w arstw y III (a jed n o cześn ie budynku 2) w yznacza w kop fundam entow y głębokości 70 cm o pionow ych ścianach (lic ) uchw ycony w narożnikach budynku 2 (S/E, N/E, N/W ).
Inw entarz: 182 fr. naczyń w tym : 25,7% stalow oszarych, 62,6% ceglastoszarych, 9,9% ceglastych. 24 różne przedm ioty żelazne w tym : 7 beltów kusz, I kółko g w iaź d ziste ostrogi, nóż z k ościaną okładziną rączki, pozostałe to różne nieokreślone przed m ioty żelazne, 2 fr. grzebieni z poroża.
W a r s tw a IV — 11 4 ,20/114,0 (strop) - 114,0/113,80 m (spąg). U chw ycono ją j e dynie w sondażach la i N 3 — pod w arstw ą III. T w orzy j ą ciem na ziem ia z soczew kam i spalenizny, zaleg a bezpośrednio na w arstw ie VI — nasypie stożka. Ł ączy ć j ą p rzy puszczalnie n ależy z okresem w znoszenia budynku 2 lub krótkotrw ałym nieco w cześ niejszym budynkiem (m ała m iąższość w arstw y).
G R Ó D E K N A L E D N IC Z C E 2 0 7
W a r s tw a V i V I — Strop 1 1 4 ,9 0 /1 1 3 ,9 0 - 112,00 — spąg. Stanow ią one nasyp stożka utw orzony z żółtej gliny z grupkam i w apna jezio rn eg o i soczew kam i szarej ziem i pochodzącej z row u — fosy w idocznego w części N wyspy.
W a r s tw a V I I — Strop 111,65 m n.p.m — calec. Celem uch w y cen ia w arstw niż szych nasypu na w ykopie 11/66 w ykonano sondaż obejm ujący środkow ą partię tego w ykopu. Jest on oddalony 8 m od S skraju w ykopu III, a je g o długość w ynosiła 2 m. N ad celem znajdującym się na w ysokości 111,65 m zaleg ają następujące w arstw y: a — ja s n y p iasek nadcalow y z m ateriałam i neolitycznym i,
b — popielaty piasek z m ateriałem w czesnośredniow iecznym ,
с — sz ara pró ch n ica z reliktam i osadnictw a w czesnośredniow iecznego — na tych w arstw ach osadniczych zalegają niw elacyjno-nasypiskow e w arstw y:
d — żółtozielona glina,
e - h — w arstw y gliny i próchnicy z m ateriałem m ieszanym w czesnośredniow ie cznym i średniow iecznym .
C alec znajduje się ok. 3,5 m poniżej poziom u m ajdanu gródka, tw orzy go glina z przew arstw ieniam i w apna jezio rn eg o . C elem ro zp o zn an ia części N w yspy w 1966 roku w ykonano sondaż biegnący od N brzegu w yspy do podnóża stożka. N ie stw ier dzono w arstw kulturow ych. B ezpośrednio pod d arn ią zaleg a zielonkaw y iłek — calec. W odległości 7 m od brzegu poziom calca podnosi się о ок. 1 m, na tej w ysokości dochodzi do w ybierzyska — fosy, obniżając się ok. 1,80 m. W e w głębieniu fosy obok hum usu zalega w arstw a torfu (40 cm ) oraz 40 centym etrow a w arstw a spływ i- skow ej gliny.
W w yniku bad ań sondażow ych na L edniczce w yróżniono 4 zespoły w arstw odpo w iadające: 1. osadnictw u przed w zniesieniem sto żk a (w arstw a V II), 2. czasom jeg o u sypania (w arstw y V, V I), 3. zabudow ie gródka (w arstw y lia , b, с, III i IV ), i 4. czasom je g o zniszczenia (w arstw a I i II).
1. P ierw otna p o w ierzchnia w yspy w yniesiona b yła ok. 3 m p o nad lustro w ody i opadała łagodnie od S ku N.
W n iew ielkim sondażu (w ykonany w w ykopie 11/66) u chw ycono calec (111, 65 m n.p.m .) utw orzony z gliny i jezio rn eg o w apna, a nad nim 2 w arstew ki piasku i szarej p róchnicy z pojedynczym i skorupam i pradziejow ym i (neolit — 1, kultura łu ży ck a — 3, k ultura p rzew o rsk a — 1) i w czesnego średniow iecza — od X do X III w ieku.
2. W części S/E (najw yższej) w yspy usypano stożek 3,5 m w ysokości i średnicy u podstaw y 45 m, a na szczycie 22 m. Do je g o u sypania b rano ziem ię z N części, tw orząc jed n o cześn ie rów — fosę oddzielającą stożek od pozostałej części w yspy. W nasypie znaleziono ułam ki naczyń w czesnośredniow iecznych (26 fr.), stalow osza- rych (26 fr.), ceglastoszarych (4 fr.) i ceglastych zw iązanych z czasem w znoszenia sto żk a i je g o użytkow ania.
3. N a szczycie stożka odsłonięto relikty zabudow y rozm ieszczone w je g o części środkow ej i W (ryc. 9).
B u d y n e k 1 o w ym iarach 4 x 5 m usytuow any był w N partii stożka. D olne partie ścian na w ysokości ok. 80 cm w ykonane były z 3 poziom ów dużych kam ieni łączonych spiaszczoną g lin ą (zew nątrz kam ieni w idoczny je s t pionow y w ykop, a do ściany w e w nętrznej do ch o d zą w arstw y zw iązane z użytkow aniem budynku — lia (ryc. 4, 8 D -E, 9). T rudno pow iedzieć, z czego w ykonane były ściany nad k am ieniam i. Brak
S
K
T
?
2 0 8 J. G Ó R E C K I, M . Ł A S T O W IE C K l. J. W R Z E S IŃ S K I
R yc. 10. R y b itw y — L edniczka, st. 4. P rzedm ioty z brązu: 8, 9 , 15, 16, żelazne: — 5, 6 , 7, 10, 13, 14, 17, 18, szklane — 11, 12, z kości — 1, z p o ro ża — 2, 3, 4 (rys. M arlena W ieczorek)
G R Ó D E K N A L E D N IC Z C E
209
wokół budynku kamieni i wyraźnych śladów drewna raczej wyklucza stosowanie tych materiałów, natomiast zalegająca we wnętrzu domostwa duża ilość przepalonej gliny mogłaby wskazywać na wykorzystanie tego surowca. Podłogę budynku stanowiła ubita glina na podkładzie kamiennym. W rumowisku domostwa występowała duża ilość ułamków naczyń glinianych (z przewagą naczyń ceglastoszarych — 54,9% i ceglas tych — 37,3%). Z innych zabytków na wymienienie zasługują gwoździe i okucia żelazne, narzędzia kowalskie, takie jak przebijaki, punce oraz przedmioty użytku co dziennego: noże, sprzączki, fr. grzebienia. Zabytki te pozwalają datować czas użyt kowania domostwa na 2 połowę XIV i XV wiek.
B udynek 2 — o wymiarach 8 X 5 m ustytuowany byl w środkowej partii stożka, oddalony od budynku 1 o 1 m na S. Ściany E obu budynków biegły na jednej linii. Podobnie, jak w budynku 1, ściany: S, E i N oraz podłoga wkopane były w nasyp stożka na głębokość 1,10 m. D olne p a n ie tych ścian wykonane były tak ie z 3 poziomów dużych kamieni. W ystępujące licznie duże bryty polepy wskazywać by mogły, iż wy ższe partie ścian były z gliny. Podłogę stanowiły płasko ułożone kamienie. Być może pozostałością wejścia do budynku (pozostałością schodów) jest 1,80 m długie, łagodne „zbocze” wyłożone kamieniami, odkryte przy narożniku N ściany W (ryc. 5, 8A). Sądząc po dużym zagłębieniu kamiennej posadzki, przypuszczać należy, że budynek 2 mógł być dwupoziomowy. Wzdłuż jego ściany W biegła 1 , 5 - 2 metrowej szerokości dróżka wyłożona kamieniami (ryc. 6).
Inwentarz znaleziony w budynku 2 to 232 ułamki naczyń, z przewagą pochodzących z naczyń ceglastoszarych (62,6%) i stalowoszarych (27,5%) oraz liczne gwoździe i oku cia żelazne, bełty kuszy, 2 kółka gwiaździste ostróg, nóż z kościaną okładziną rączki, 2 fr. grzebieni (tabi. X, XII, XIII). Przedmioty te pozwalają datować budynek 2, po dobnie jak budynek 1, na 2 połowę XIV i XV wiek.
B udynek 3, Na wysuniętym S/W cyplu stożka, 4 m na W od narożnika S odsłonięto fragment budynku 3. Była to niewielka półziemianka o owalnym (?) kształcie ( 4 - 6 m2), o ścianach wykonanych z gliny (ryc. 9), zagłębionych 60 cm w nasyp stożka (ryc. 6, 8B). Znalezione tu drobne kości zwierzęce, ułamki naczyń glinianych (23 fr. naczyń stalowoszarych, ceglastoszarych i ceglastych), nieokreślone przedmioty żelazne, fr. grzebienia z poroża wskazują na jej mieszkalny charakter. Mała powierzchnia pół- ziemianki i usytuowanie na wysuniętym cyplu, sugeruje, iż była to strażnica z widokiem na dojście do gródka od strony lądu.
Z zabudową gródka łączyć należy także odkryte fragmenty 2 murów (?) kamiennych łączonych spłaszczoną gliną. „Murek” S — wysokości lm i szerokości 0,5 m, biegnie od kamiennej dróżki w kierunku wysuniętego cypla S-E (ryc. 7), drugi szerokości 0,5 m i wysokości 0,3 m o kierunku N-S, odsłonięto w natożu N-E stożka 5 m od E ściany budynku 1 i 2. Po obu stronach wspomnianych „murków” zalega warstwa I powstała z osypywania się wywyższonej partii S i E stożka. Trudna je s t do określenia ich funkcja, być może były to fundamenty nieskończonych budynków lub ogrodzenie zabezpieczające przed osuwaniem się ziemi z wyższej (wał?) S i E części stożka (ryc. 2, 9).
Badania na gródku pozwoliły w dużej części rozpoznać jego zabudowę. W części środkowej nasypu usytuowane były 2 budynki mieszkalne o łącznej powierzchni ok. 60 m2. Po ich stronie E i S usypany był przypuszczalnie „wał” ziemny wysoki ok.
2 1 0 J. G Ó R E C K I, M . Ł A S T O W IE C K I. 1. W R Z E S IŃ S K I
1 m zabezpieczony m urkiem kam iennym przed osuw aniem . W ejście do budynków było od strony W. Tu też należałoby się spodziew ać zejścia z grodu. R ów nież od strony W w yspy spodziew ać się należy po łączen ia je j z lądem . P rzeprow adzone m iędzy w yspą, a b rzegiem W je z io ra zw iadow cze b ad an ia podw odne nie potw ierdziły doty chczas istnienia tu m ostu, o reliktach k tórego w sp o m in ają starzy m iejscow i rybacy.
M A T E R IA Ł Y R U C H O M E
Z badań na L edniczce w ydobyto 2145 ułam ków naczyń, z których częściow o w y- lepiono jed y n ie 2 dzbany. Pozostałe fragm enty pochodzą w w iększości (81,9% ) z części środkow ych naczyń.
P rzy opracow yw aniu ceram iki z L edniczki przyjęto ogólnie stosow any p odział na g rupy technologiczne (W . D zieduszycki 1982, s. 29; K. G rążaw ski 1988, s. 317; W . H ensel 1950, s. 3; M . P erzyńska-H olasow a 1977, s. 270; A. N iesiołow ska i in. 1960, s. 112).
1. N aczynia ręcznie lepione
a. górą obtaczane, b. całk o w icie obtaczane, 2. N aczynia ręcznie lepione, silnie obtaczane
a. w ypalane w atm osferze redukcyjnej (stalow oszare), b. w ypalane w atm osferze u tleniającej (ceglasztoszare i ceglaste).
A n aliza tabeli 1 i 2 z podanym podziałem w yróżnionych g rup naczyń w w ydzie lonych w arstw ach w skazuje na zbliżony ch arakter zespołu n aczyń w w arstw ach, co pozw ala na łączn e ich om aw ianie. O bok ceram iki w ystąpiły też przedm ioty żelazne, brązow e, w ykonane z ołow iu, p o ro ża oraz szkła. C ały ten zespół, na który składa się 121 zabytków podzielono na k ilk a kategorii. P ierw szą z nich określono ja k o osprzęt żelazny (I), następną ja k o n arzęd zia i p ółfabrykaty kow alskie (II), k olejne zaś ja k o narzędzia do obróbki drew na (III), narzędzia rolnicze (IV ), sprzęt gospodarstw a d o m ow ego i elem enty odzieży (V ). K ategorię p o siad ającą du ży w alor chronologiczny stanow ią m ilitaria (V I), w śród których m am y elem en ty zw iązane z bronią sieczną (okucie pochw y m iecza), strzelczą (bełty kuszy) oraz elem enty rzędu k ońskiego i o p o rządzenia jeździeckiego. W reszcie odrębną g rupę stanow ią przedm ioty w ykonane z p o roża i kości oraz sz k ła (VII).
Z aprezentow any w yżej p o d ział na określone kategorie przedm iotów p osiada c h a rak ter system atyzacyjny. G łów ne kryterium sy stem atyzacji stanow i fu n k cja przedm iotu. Spośród tego ilościow o zdyferencjonow anego zespołu najw ięcej, bo aż 67 p rzed m iotów w ystąpiło w w arstw ie II, znacznie m niej znalazło się w w arstw ach III (30 egz.), I (12 przedm iotów ), czy w reszcie w w arstw ie IV (10 zabytków ) oraz V i VI (2 przedm ioty).
N aczynia grupy 1 (a,b) stanow ią zaledw ie 1 - 4% całości zespołu i pochodzą p rz y p uszczalnie nie z okresu użytkow ania gródka, a z X - X III w ieku, kiedy to przed w zniesieniem gródka teren w yspy b y ł użytkow any, brak je d n a k danych, by bliżej określić je g o charakter.
G rupa 2a naczyń stanow i 35,2% całości m ateriału i ch arakteryzuje się jed n o lity m popielatym kolorem ścianek, jed n o b arw n y m w w iększości (81,6% ) przełom em . B lisko
G R Ó D E K N A L E D N IC Z C E 2 1 1
połow a (44,9% ) fragm entów je s t zdobiona. S ą to p raw ie w yłącznie spiralne żłobki, niekiedy z d o datkiem linii falistej lub ornam entu w ykonanego radełkiem . N aczynia ze śladam i po lero w an ia ścianek spotykane są b ard zo rzad k o (1,7% ).
D na naczyń stalow oszarych są płaskie, u 7,4% z nich stw ierdzono w ystępow anie pierścienia przykraw ężnego, n a 29,1% podsypkę, a ślady o d cin an ia u 7,4% . N aczynia w ypalane w atm osferze utleniającej są najliczniej rep re zen to w an e (60,4% ) w zespole ceram iki z Ledniczki. W grupie tej w yróżniono 2 zb io ry ró żn iące się kolorem ścianek. D o zbioru 1 zaliczono n aczynia koloru ceg lasto szareg o o niejednolitym zabarw ieniu. S tanow ią one 40,2% . C h a rak tery zu ją się przew ażnie zb liżonym do b ru n atn eg o (z ró ż nym i odcieniam i) kolorem ścianek i zróżnicow anym przełom em od je d n o - do w ielo barw nego.
U dział ułam k ó w naczyń ceglastoszarych w p o szczególnych w arstw ach je s t zbliżony (od 37 do 4 5,8% ) i o ok. 10% przew yższa u dział u łam ków z naczyń stalow oszarych.
Z d o b ie n ie spiralnym i żłobkam i stw ierdzono u 37,4% zespołu, są to p o d obnie ja k u naczyń stalow oszarych praw ie je d y n e w ątki. N aczy n ia ceglastoszare m iały d n a płaskie (90,4% ), stosow anie podsypki stw ierdzono na 31,5% , a p ierścień przykraw ężny u 20,6% , zaś 6,8% den p osiada znak garncarski o kształcie k rzyża, szprychow ego k o ła czy szachow nicy (tab. X).
N aczy n ia ceglaste w ykazują cechy zbliżone do om ów ionych ceglastoszarych. P rze w aża d ro b n a do 0,05 do m ieszk a (74,2% ), podobny je s t ko lo r przeło m u i gru b o ść śc ia nek. D na są w yłącznie płaskie, ślady podsypki stw ierdzono u 28,6% , a odcinania u 14,3%.
M O R F O L O G IA N A C Z Y Ń
U ksztłtow anie górnej części naczy n ia i k raw ędzi w skazują, że w zesp o le ceram iki z L edniczki przew ażały form y o esow atym profilu z lekko baniastym b rzuścem , m niej od garnków je s t dzbanów , nie stw ierdzono m is, an i rondli na nóżkach.
K lasyfikację m orfologiczną naczyń przeprow adzono w oparciu o ukształtow anie brzegów i kraw ędzi.
W yróżniono 11 grup naczyń.
Do grupy 1 (tabl. 1 - 1 , 3 ) zaliczono naczy n ia z w ychylonym i na zew nątrz b rzegam i i ukośnie ściętą kraw ędzią. M ie szczą się tu w szystkie naczy n ia całk o w icie obtaczane. W śród n aczyń stalow o i ceg lasto szary ch sta n o w ią one ok. 9% , a u d z ia ł ich m aleje do 3% w grupie n aczyń ceglastych. Je st to form a n aczyń pow szechnie w y stęp u jąca we w czesnym średniow ieczu.
G rupę 2 (tabl. V III - 1, V - 5) tw o rzą naczy n ia z cy lin d ry czn ą szyjką, n ieznacznie p ogrubionym brzegiem i ściętą ukośnie do w nętrza kraw ędzi. P rzypuszczalnie w ię kszość naczyń z c y lin d ry czn ą szy jk ą to n iew ielkie dzbanki. U dział ich w śród naczyń stalow o- i ceglastoszarych w ynosi ok. 6% , n ato m iast w śród ceram iki ceglastej dochodzi do 13%.
N aczy n ia z b rzeg iem ukształtow anym w kołnierz i w rębem na po k ry w ę to 3 grupa (tabl. Ш - 6 , 12, V I - 3 , 10, V I I - 2 ) . W śró d n aczyń stalow o- i ceg lasto szary ch ich udział dochodzi do 15%, a ceglastych do 22,6% . Podobne naczynia w ystępują
po-2 1 po-2 1. G Ó R E C K I, M . Ł A S T O W IE C K l, J. W R Z E S IŃ S K I
Rys. 12. R ybitw y — L ed n iczk a, st. 4. N ó ż z ro g o w a o kładziną (rys. M . W ieczorek)
w szechnie w X IV w. (Poznań, W arszaw a, T oruń, C edynia, M ogilno). P ojaw iają się ju ż w w ieku X III (Poznań) i trw ają w w ieku X V (Cedynia).
G rupy 4,5,6 i 7 to p ow szechnie w ystępujące w średniow ieczu naczy n ia z brzegiem ukształtow anym w k ołnierz, bez wrębu na pokryw ę. R óżnią się uform ow aniem kra w ędzi. Spotykam y w śród nich kraw ędzie zao krąglone (tabl. I - 5, II — 2, IV — 9), ścięte poziom o (tabl. I - 10, I I I - 2 , I V - 4 ) , ukośnie do w nętrza (tabl. 1 - 9 , I I - 7 , I V - 6 ) , czy obustronnie poszerzone (tabl. 1 - 8 , IV - 5).
W śró d naczyń stalow oszarych przew aża 4 i 5 grupa (15,2% i 18,3% ), natom iast m niejszy je s t udział 6 grupy (7,5% ). Ł ącznie w ym ienione 4 grupy n aczyń są form ą d om inującą (50% ) w śród n aczyń stalow oszarych. U dział tych form sp a d a do 33,6% u n aczyń ceglastoszarych, p rzy zbliżonym rozkładzie poszczególnych g rup (od 9,3% do 13,1% ). N iew ielki pro cen t (12,8% ) stanow ią one w grupie naczyń ceglastych.
Z b liżo n e u kształtow anie brzegów naczyń w ystępuje p ow szechnie n a ziem iach po l skich w X IV w ., a grup 5 i 6 rów nież w X V w. (A . N iesiołow ska i in. 1960, s. 270; T . N aw rolski 1972, s. 285; J. K ruppé 1961, ryc. 17. 18).
N aczy n ia z pogrubionym i w przekroju prostokątnym brzegiem , bez w rębu na pokryw ę, zaliczono do 8 grupy (tabl. I - 11, I V - 3). W śród naczyń stalow o- i cegla stoszarych stanow ią niew ielki odsetek (6 - 8% ), nieco w iększy ich udział stw ierdzam y w gru p ie naczyń ceglastych (12,8% ).
G rupę 9 (tabl. 1 - 4 , I V - 7 ) tw orzą garnki z k rótkim , pogrubionym , w przekroju kw adratow ym b rzegiem i w rębem na pokryw ę. S tan o w ią one niew ielki odsetek (sta- low oszare 3,2% , ceglastoszare 5,6% , ceglaste 9,7% ) zespołu naczyń z L edniczki. P o dobne form y naczyń stalow oszarych w ystępują w P oznaniu w 2 pol. X III i w XIV wieku.
G rupa 10 (tabl. I - 13, II - 4) to naczynia z brzegiem w yciągniętym ku górze i w rę bem na pokryw ę. L iczącą się grupę stanow ią o n e w śród ceram iki ceglastej (16,1% ), w pozostałych 2 grupach w y stę p u ją w pojed y n czy ch przypadkach.
wychy-G R Ó D E K N A L E D N IC Z C E 2 1 3
O 1 2 cm 2 9
Ryc. 13. R ybitw y — L ed n iczk a, st. 4. F ragm ent polepy z o dciskam i palców (fot. M . Jó zw ik o w sk a)
lonym na zew nątrz, nieznacznie pogrubionym , w przekroju trójkątnym i ukośnie na zew nątrz ściętą kraw ędzią. W ystęp u ją one w m ałym procencie w śród naczyń stalow o- i ceglastoszarych. N aczynia o grubych ściankach z b rzeg iem w ychylonym p o d kątem prostym na zew nątrz zaliczono do 12 grupy. W ystęp u ją one w pojedynczych eg zem plarzach w śród ułam ków brzegów naczyń z L edniczki. P ojedynczo w ystępują także n aczynia z b rzegiem w yciągniętym ku górze, bez w rębu na pokryw ę, które zaliczone zostały do 13 grupy (tabi. V - 7 ) .
G rupę 14 tw o rzą m ałe naczynia z prostym b rzegiem i k raw ędzią ściętą poziom o lub uk o śn ie na zew nątrz.
G rupy naczyń 1 1 - 1 4 w ystępują na terenie W ielkopolski w X III i X IV w. (skarb m onet z K alisza w naczyniu z poł. X IV w ., J. K ruppé 1967, ryc. 37: 14; M . Ł astow iecki 1977, s. 18).
K rótka charakterystyka tech n ik i w ykonania i m orfologii n aczyń z L edniczki p o zw ala datow ać je ogólnie na 2 poł. X IV i X V w iek. W sk azu je na to duży procent (ok. 30) ceram iki stalow oszarej, która w W ielkopolsce p o jaw ia się w 2 poł. X III w. (A. N iesiołow ska i in. 1960, s. 112; I. S ikorska-U lfik 1977, s. 164), w K ruszw icy ceram ika o tradycjach w czesnośredniow iecznych w 1 poł. X IV w. dochodzi je sz c z e do 45% (W. D zieduszycki 1980, s. 363), w yraźne p o w iększenie udziału ceram iki re dukcyjnej następuje w końcu w ieku X IV i p o czątk ach XV (do 50% , K. G rążaw ski 1988, s. 317). Ł ączy się z ty m zm niejszenie o dsetka naczyń brunatnoszarych (naw ią zujących do tradycji ceram iki w czesnośredniow iecznej) od 98% w początkach XIV w. do ok. 40% w jeg o końcu (K. G rążaw ski 1988). O koło 20% całości zespołu ceram iki z L edniczki to n aczynia w ypalone w atm osferze utleniającej n a jed n o lity kolor ceglasty.
G R Ó D E K N A L E D N IC Z C E 215
T ab ela 4 C h a raktery sty k a den naczyń z L ed n iczk i
grupa
liczba w y odrę bnione wyodrębione podsypka ślady znak tech n o lo g iczn a płaskie w klęsłe płaskie w klęsłe odcinania garncarski w czesnośrednio- n w ieczn e % 9 9 100 4 44,4 I 11,1 sta lo w o sz a re ^ 41 37 90,2 4 9,8 12 29,1 3 7,4 1 2 ,4 ceg la sto sz a re ^ 73 53 72,6 13 17,8 5 ' 6,8 2 2,8 33 31,5 8 10,9 5 6,8 ceglaste ^ 28 23 82,1 5 17,9 8 28,6 4 14,3 1 3,6
Wypal w atmosferze utleniającej pojawia się w XIV w., a upowszechnia dopiero w XV w. (B. Gierlach 1975, s. 107; W. Dzieduszycki 1980, s. 363). N a podobne datowanie wskazuje także morfologia naczyń z Ledniczki z przewagą brzegów ufor- mownych w kołnierz, które w Poznaniu, Warszawie i w Krakowie występują powszech nie w 2 pol. XIV i w XV w.
O S P R Z Ę T Ż E L A Z N Y G R Ó D K A N A L E D N IC Z C E (I)
Duży zespól przedmiotów metalowych — głównie żelaznych uzyskanych z gródka na Ledniczce zawiera znaczną ilość zabytków stanowiących osprzęt obiektów zabu dowy stałej — zlokalizowanych w obrębie grodu. W badaniach natrafiono na 34 przed mioty zaliczone do tej kategorii.
a . K lu c z e
Z Ledniczki znamy 1 klucz (93/66) wykonany ze sztabki żelaznej o przekroju owalnym, z ramieniem zakończonym okrągłym uchem i wydłużonym piórem przy stosowanym do otwierania zamków o złożonej konstrukcji (tabi. X, 6).
b. W rz e c ią d z e
1. W rzeciądz (124/66) składający się z ogniwek odkutych z pręta o przekroju prostokątnym grubości 0,5 - 0,6 cm. Ogniwka są wydłużone, w częściach środkowych mocno przewężone (tabi. XI, 10).
2. W rzeciądz (111/66) 16,5 cm długi, wykonany ze sztabki zwężającej się ku dołowi, w części górnej zaopatrzony w podłużny otwór (tabi. XI, 7).
Wrzeciądze należą już od średniowiecza do najbardziej powszechnych urządzeń służących do zamykania drzwi pomieszczeń mieszkalnych i gospodarczych. Egzem plarze znane z Ledniczki reprezentują używany niemal do współczesności typ wrze- ciądzów ogniwkowych (Z. Jasiewicz 1963, s. 1 1 3 -1 1 5 ).
c. Z a su w y (ry g le )
1. Masywna zasuwa (143/66) długości 16 cm, wykonana ze sztabki o przekroju prostokątnym, o wymiarach 1,5 x 0,5 cm. W środkowej partii zasuwy, na jej szerszym boku znajduje się skobel przylegający do sztabki grzbietem (tabi. XI, 5).
216
J. G Ó R E C K I, M . Ł A S T O W IE C K I, i , W R Z E S IŃ S K IЛ З
Ryc. 15. Rybitw y — L ed n iczk ą, st. 4. fragm enty ceram iki z w arstw y I: 1, 2 — gó rą obtaczane, 4 - 6 — stalow oszare, 7 - 1 3 — ceg lasto szare (rys. M . W ieczo rek )
2. Z asu w a (99/66) ze sztabki o prostokątnym przekroju zw ężającym się nieco z je d nej strony. Przekrój sztabki w ynosi 1,4 X 0,4 cm , w jej środku przym ocow ano podobnie ja k przy pierw szej z zasuw skobel (tabi. X I, 6).
A nalogiczne zasuw y znam y z w ielu stanow isk archeologicznych m .in. z pobliskiego O strow a L ednickiego (m ateriały niepublikow ane), czy. np. z Plam ięt (A. K ola 1985, s. 7 2 - 7 4 , tab. IX , 1, 2) o raz B achotka (K. G rążaw ski 1989, s. 330, ryc. 14/3).
N adm ienić m ożna, iż zasuw y takie otw ierano kluczam i hakow atym i, których dolne ram ię zahaczając o zęby zasuw y przesuw ało j ą poziom o w dow olnym kierunku.
G R Ó D E K N A L E D N IC Z C E 2 1 7
R yc. 16. R ybitw y — L edniczka, st. 4. F rag m en ty naczy ń ceg lasty ch z w arstw y II a (rys. M . W ieczorek)
d. Skoble
Z badanego stanow iska uzyskano 1 pew ny i 1 praw dopodobny skobel używ any przy konstrukcji zam ków do drzw i lub zam ków skrzyń. Pierw szy z nich (125/66) odkuto ze sztabki żelaznej o przek ro ju prostokątnym ; je d n o z ram ion skobla je s t ob- lam ane, drugie ostro, dw ustronnie zw ężone (tabl. X I, 4). D rugi z przedm iotów w yko nany także ze sztabki żelaznej o różnie zagiętych do środka ram ionach m ógł także spełniać funkcje sk o b la (9/89).
F orm y skobli d otrw ały do w spółczesności; we w czesnym średniow ieczu i średnio w ieczu w ystępow ały zarów no na terenie grodów ja k i osad o tw arty ch (Poznań, G niezno, C zersk, Plem ięta, S iedlątków , B achotek).
e. Haki
1. H ak składający się ze zw ężającego się o d k utego ze sztabki żelaznej trzpienia i o dchodzącego od niego haczykow atego zaczepu.
2. H ak (2/90) w ykonany ze sztabki uszkow ato zagiętej z je d n e j strony (tabl. X , 18). 3. N iew ielki h ak (20/90) w ykonany z rozkutej i zakończonej uszkow ato sztabki.
f. Obejmki
K ółko żelazne (obejm ka, 104/66) w ykonane ze sztabki o przekroju kolistym , na środku lekko spiralnie skręcona. K ońce obejm ki zachodzą nieznacznie na siebie.
2 1 8 J, G Ó R E C K I, M . Ł A S T O W IE C K I, J. W R Z E S IŃ S K I
Ryc, 17. R y b itw y — L ed n iczk ą, st. 4. F ragm enty ceram iki z w arstw y III i IV: 1 - 6 — stalow oszare, 7 - 1 1 , 14 — ceg lasto szare, 12, 13 — c eg laste (rys. M . W ieczorek)
G R Ó D E K N A L E D N 1C Z C E 2 1 9
g. Okucia
1. Fr. okucia (126/66) z cienkiej blaszki żelaznej o grubości 0,1 cm .
2. K oliście w ygięte okucie (139/66) w ykonane z blaszki o grubości 0,05 cm naciętej u spodu.
3. Fr. okucia (119/66) z blachy żelaznej o grubości 0,2 cm . 4. N iew ielki fr. o k u cia (67/66) z blachy żelaznej.
5. O kucie żelazne (71/66) grubości 0,2 cm.
6. O kucie żelazn e (płytka, 141/66) o w ym iarach 4,5 x 3 cm z 3 otw oram i n a nity — w jed n y m z n ich tkw i niew ielki nit.
7. Fr. okucia z blachy żelaznej o grubości 0,1 c m n a którego w ew nętrznej stronie zachow ały się resztki drew na.
8 - 10. N iew ielkie fr. okuć (10/90, 13/90 i 25/90) z blachy żelaznej grubości od 0,1 do 0,3 cm.
h. Gwoździe
W w arstw ach kulturow ych L edniczki n atrafiono te ż n a g w oździe, których znale ziono 13 egz. Stan ich zachow ania w m om encie od k ry cia był na o gół zły — p o za 2 gw oździam i, k tórych głów ki się zachow ały, reszta spośród nich n a o gół w y stą p iła w e fragm entach (kolce). G w oździe b yły zapew ne różnej w ielkości, ich zachow ane trzpienie zw ężają się ku dołow i; w przekroju p o p rzecznym gw oździe m iały najczęściej form ę 4 -boczną. Z e w zględu na w spom niany fragm entaryczny stan ich zachow ania p rzepro w adzenie klasyfikacji gw oździ (opartej choćby o kryterium w ielkościow e) n ie je s t m ożliw e. Jeden z gw oździ z niew ielką stożkow atą g łów ką (4/90) określić m ożem y ja k o podkow iak (tabl. X , 5).
Stw ierdzona długość gw oździ w ynosiła od 1,9 do 6,4 cm .
N A R Z Ę D Z IA I P Ó Ł F A B R Y K A T Y K O W A L S K O -Ś L U S A R S K IE Z G R O D U N Â L E D N IC Z C E (II)
W zespole m ateriałów z L edniczki znaczną część stanow ią narzędzia oraz p ó łfa brykaty zw iązane z produkcją kow alsko-ślusarską. Z aliczono tu p rzebijaki, klin i sztab- kę żelazną. Ł ączn ie w grupie tej znalazło się 21 przedm iotów .
Stan ich zachow ania b y ł bardzo dobry. D om inują w śród nich przebijaki, których 16 odkryto w obrębie gródka. T e używ ane do w ykonyw ania na gorąco otw orów oraz w ytłaczania gniazd, na p rzykład w produkcji p odków , narzędzia o sią g ają długość od 7 do 11 cm . P odstaw a ich je s t 4 -b o czn a, góra z reg u ły nie ro zklepana, co św iadczy, iż stanow iły one now y p rodukt w ytw órczości kow alskiej. O kazy z L edniczki są na rzędziam i 1 — stronnym i, przy ich użyciu p rzebijany p rzed m io t ustaw iano zapew ne na podkładce.
Do grupy tej zaliczo n o także klin żelazny (103/66) w ykonany ze sztaby o podstaw ie okrągłej (tabl. X I, I I ) . 2 T en długi ok. 18 cm klin m ógł spełniać fu n k cję pom ocnika
2 G o szczący w m u zeu m n a L e d n icy d r T o rste n K em p k e zw ró c ił uw ag ę, iż teg o ro d za ju p rzed m io ty m ogły p e łn ić tak ż e fu n k cję serca d z w on u . T a k a in te rp re tac ja su g eru je, iż g ródki sto ż k o w ate w o g ó łe m ogły m. in. p e łn ić ro lę „sy g n aliza c y jn ą ” — o strz e g aw c z ą (?).
2 2 0 J . G Ó R E C K I, M . Ł A S T O W IE C K I, J. W R Z E S IŃ S K I
R yc. 19. R y b itw y — L ed n iczk a, st. 4. F ragm enty ceram iki z w arstw y IV: 2 — całk o w icie obtaczane, 1, 3 - 6 — stalow oszare, 7 - 1 1 , 13 — ceg lasto szare, 12, 14, 15 — ceg laste (rys. M . W ieczorek)
G R Ó D E K N A L E D N IC Z C E 2 2 1
R yc. 20. R y b itw y — L edniczka, st. 4. Frag m en ty ceram ik i z w arstw y VI: 5, 6 — pradzieje, 7 — całk o w icie o b taczane, 1 , 2 — stalow oszare, 3 — ceg lastoszare, 4 — ceg laste (rys. M . W ieczorek)
kow alskiego, podobnie ja k w ykonana z cienkiej sztabki długości 11 cm p u n ca (tabl. XI, 8, 26/90).
Do p ó łfab ry k ató w k o w alsk ich zaliczyć m o żn a w y g iętą k o liście m asy w n ą sztab- kę (109/66) o o stro u fo rm ow anych ko ń cach , 4 -b o czn ą w przek ro ju oraz niew ielką sztabkę o w ym iarach 6 x 0 ,4 cm , czy też tró jk ą tn ą w p rzekroju, łu k o w ato w ygię tą sztabkę (141/66) długości 6,5 cm , a także m ałą sztabkę (112/66) o w ym iarach 7 x 1,1 cm .
W zw iązku z b rak iem śladów p raco w n i kow alskiej w o b ręb ie gró d k a na L edniczce, suponow ać m ożna, iż w szy stk ie o m ów ione w yżej przed m io ty zw iązane są z w arszta tem eg zy stu jący m w pob liżu grodu. T ru d n o w chw ili obecnej do ciec, czy w arsztat taki zlo k alizo w an o p o za w ałem gródka, czy też na którym ś z p o b lisk ich brzegów jezio ra.
T ab ela 5 G ru p y m o rfo lo g iczn e naczy ń z L ed n iczk i
10 11 12 13 14 liczb a tec h n o lo g iczn e w czesn o - 13 13 śred n io - n 100 100 % w ieczn e sta lo w o sz a re n 92 9 6 14 14 17 7 4 6 3 1 2 1 8 1 % i0 0 9 7 6 4 1S t 15 2 18 3 1 5 4 2 6 4 ___________3.2 1,1 2 ,2 1.1 8,5 1,1 . n 107 10 6 14 10 14 12 11 9 6 1 2 1 9 2 c e g a s o s z a r e % ^ ^ ^ [ 3 ^ ^ ^ 1Q3 g 4 ___________5 .6 0 ,9 1.8 0 ,9 8,4 1.8 ■ n 92 1 4 7 2 1 1 1 4 3 5 1 1 8 % 100 3,2 12,9 2 2 ,6 6 ,4 3 ,2 3 ,2 3.2 12,9___________9,7 16,1_________________________3,2 3,2
22
2
J- G Ó R E CK I, M . Ł A S T O W IE C K l, J. W R Z E S IŃ S K IG R Ó D E K N A L E D N IC Z C E 2 2 3
N A R Z Ę D Z IA D O O B R Ó B K I D R E W N A (П1)
S krom ny zespół narzędzi do obróbki drew na składa się ze św idra oraz toporka ciesielskiego. Przedm ioty te, podobnie zresztą ja k narzędzia kow alsko-ślusarskie, na leżą do form pospolitych w e w czesnośredniow iecznej P o lsce i używ anych do czasów n am w spółczesnych.
O dkryty na L edniczce św ider (136/66) należy do typu tzw . ślim akow atego (ły ż kow atego). T en dobrze zachow any o k az m a długość 19,8 c m i średnicę o strza (drążenia otw oru) 1,5 cm (tabi. X I, 12). G órna część św idra p rzezn aczo n a do um ocow ania rę kojeści je s t dw ukrotnie ścięta. Jej obłam ane zakończenie było p rzypuszczalnie ro zk le p an e w blaszkę. Przy pom ocy św idra w iercono m .in. otw ory w drew nie.
W zajęciach gospodarczych (w tym i w ciesielstw ie) używ ano różnego typu to porków . Fragm ent niew ielkiego toporka ciesielsk ieg o (84/66) pochodzący z terenu gró d k a należy do typu z w yodrębnionym obuchem i ostrzem łukow atym odchylającym się ku dołow i (tabi. X I, 2). Z bliżony to p o rek znam y z gródka w S iedlątkow ie (J. K a m ińska 1968, s. 63, tab. 1/3).
N arzędzia do obróbki drew na z L edniczki trudno p rzyporządkow ać do określonego w arsztatu. M ogły być one używ ane zarów no w ciesielstw ie, koło d ziejstw ie, ja k i g o spodarstw ie dom ow ym .
N A R Z Ę D Z IA R O L N IC Z E (IV )
Z espół różnego typu narzędzi uzupełnia fr. w y konany z taśm y żelaznej łukow ato w ygiętej i ząbkow anej przy kraw ędzi głow ni sierp a długości 20,5 cm i szerokości
1,2 cm odkryty na L ed n iczce (tabi. X I, 9).
T e pow szechne w użyciu narzędzia rolnicze w ystępują często w P olsce, znam y je m .in. z gródków w P lem iętach ( X I V - X V w .; M . K ochanow ski 1985, s. 160, tabl. X X II, 5, 6), czy z P iek ar (X V w .).
S P R Z Ę T G O S P O D A R S T W A D O M O W E G O I E L E M E N T Y O D Z IE Ż Y Z G R O D U N A L E D N IC Z C E (V )
W ob ręb ie gródka na L edniczce odkryto 33 przed m io ty p rzew ażnie frag m en tary cznie zachow ane, k tó re zaklasyfikow ano ja k o uży w an e w gospodarstw ie d o m ow ym oraz ja k o elem enty odzieży.
a. Noże żelazne
N a L edniczce natrafiono na 6 noży z których 3 m iały trzpień w y odrębniony d w u stronnie, zaś pozostałe w ystąpiły ja k o części głow ni. Te bardzo pospolite w średnio w ieczu o d kuw ane ze sztab ek narzędzia zachow ały się ja k o niew ielkie fragm enty o dłu gościach o d 8,9 c m do 11,5 cm .
F orm y noży są długotrw ałe i p ow szechne, w iększość ich cech m a d la klasyfikacji noży c h arak ter akcydentalny, zaś analogie d la nich są bardzo liczne i n iew iele m ów iące.
2 2 4 J . G Ó R E C K I, M . Ł A S T O W IE C K I, J . W R Z E S IŃ S K I
ч
о
Ryc. 21. Rybitwy — Ledniczka, st. 4. Fragmenty ceramiki z warstwy II: 1 — całkowicie obtaczane, 2 - 5 — stalowoszare, 6 - 7 — ceglastoszare (rys. M. W ieczo rek )
G R Ó D E K N A L E D N IC Z C E 2 2 5
b. In n e p rz e d m io ty co d z ie n n e g o u ż y tk u 1. H aczyki na ryby
U sytuow anie grodu na w yspie sprzyjało rybołów stw u. P rzebadane w arstw y d ostar czyły także używ anych przez rybaków 2 żelaznych haczyków do w ędek, z których lepiej zachow any (80/66) b y ł zaopatrzony w zadzior, zaś z drugiej strony w w yw inięte n a zew nątrz uszko (tabi. X I, 3). K olejny z haczyków zachow any w n iew ielkim frag m encie także m iał koniec w yw inięty w uszko.
Do grupy tej zaklasyfikow ano także okucie brązow e, ucho od w iad ra oraz przed m ioty, których funkcję trudno jed n o zn acz n ie określić.
2. O kucia brązow e
Z aliczono tutaj 7 egz. okuć. To niew ielkie fr. w ykonanych z blachy brązow ej okuć ozdobnych (skrzyni?). N iektóre z tych okuć zaopatrzone były w otw ory po nitach niegdyś w nich tkw iących.
Pierw sze z nich to okucie z cienkiej blachy o w ym iarach 6 x 2,1 cm ; zachow ały się w nim 4 otw ory po nitach, usytuow ane na skrajach o k u cia param i.
D rugi egz. (83/66) to zachow ane w e fr. taśm y brązow e okucie z 6 otw oram i na nity; zach o w an a długość 8 cm , szerokość taśm y 4 cm (tabi. X, 8).
K olejne okucie to niew ielka blaszka brązow a o w ym iarach 2,3 x 2,4 cm. W grupie prostokątnych fr. okuć zachow ało się także okucie z taśm y o w ym iarach 6,5 x 2,5 cm z w ypukłą listw ą w środku. W śród okuć na uw agę zasłu g u ją 3 ostatnie spośród nich, tj. okrągła blaszka brązow a (134/66) i 2 fr. okuć- ob ejm naczynia? (146/66, 110/66).
O krągłe okucie (m oże kapeluszow ate okucie księgi — ja k sugeruje prof. Z. K ur natow ska) o średnicy 4,5 cm w ykonano z cienkiej blaszki w ypukłej pośrodku. Przy kraw ędzi okucia zachow ały się 3 otw ory po nitach — w jed n y m z nich tkw ił je szcze niew ielki b rązow y nit (tabi. X, 9).
Fr. blachy brązow ej lekko zagiętej zw iązany je s t z paleniskiem odkrytym w ew nątrz gródka. W e fr. tym 13,5 cm długim zachow ały się 3 otw ory po nitach (tabi. X , 15). S uponow ać m ożna, iż odnaleziony fr. blachy stanow i część o bręczy ja k ie g o ś n aczynia (drew nianego lub brązow ego), którego średnica w ynosiła 19 cm.
Fr. zbliżonej obręczy w ykonany z cienkiej blachy z jednej strony w achlarzow ato się zwężającej. W tej 14 cm długiej i 2,4 cm szerokiej obręczy zachow ało się 5 niew ielkich otw orów po nitach (tabi. X, 16) — w jed n y m z nich tkw ił jeszcze brązow y nit. O kucie to (obręcz) zw iązane je s t podobnie ja k poprzednie spośród nich z paleniskiem w arstw y IV.
3. U cho od w iadra w ykonane ze sztabki żelaznej o 4-bocznym przekroju; grubość sztabki w ynosi 0 ,4 cm , zaś zachow ana długość u ch a dochodzi do 4,5 cm.
4. Sprzączki
W trakcie eksploracji gródka natrafiono na 3 fragm entarycznie zachow ane sprzączki żelazne. S ą to:
1. Fr. zaczepu sprzączki (108/66) w ykonany z taśm y żelaznej w ygiętej w kółko do po łączen ia z ram ą; długość zaczepu w ynosi 3,7 cm (tabi. X, 17).
2. S prz ączk a ostrogi z k w adratow ą ram ą (88/66) o w ym iarach 2 x 2 cm oraz z w y g iętym zaczepem (tabi. X, 14). (K. W achow ski 1984, s. 61 - 65).
3. S przączka (28/90) o prostokątnej ram ie oraz w ygiętym kolcu; w ym iary ram y: 2,8 x 2 ,2 cm , długość kolca ok. 2,5 cm (tabi. X, 13).
T a b e la 6 G ru p y o rn am e n tó w n aczy ń z Ledniczki
1 2 3 4 5 6 7
p o lero w an e
G ru p a liczb a orn am en to - nieo rn am en- QflDB ^
tec h n o lo g ic z n a w an e to w an e — ч «.-. п я л П ® BE
SŁ
Ш
w czesn o - n 88 31 57 28 3 1 śre d n io w ie cz n e %________|(» ___________3 5,2 64,8 87,1 9,7 3,2_________________________________________________________ „ „ l n w n „ a „ n 755 340 415 320 5 2 2 1 1 6 stalo w o szd re %________10Q___________^ ^ ^ __________13__________ 0 6 __________ 0 6 __________ 0 2 __________ 0 2 __________ 1,7 n 862 3 1 4 548 302 4 6 1 1 c e g la sto sz a re % iq q ___________36Д _________ 6 0 6 _________ 9 0 4 __________1 2__________ 1 3 _______________________ 0 3 _______________________ 0,3 n 440 319 121 314 3 2 c a g ia sie %________1Q()___________^ _________3^3__________9^5__________^9_______________________ 0 6 ____________________________________________G R Ó D E K N A L E D N 1C Z C E 2 2 7 5. Z abytki o nieokreślonej funkcji
1. K ółka na L edniczce w ystąpiły w 3 egz. Jedno z nich to żelazne w ykonane z płaskiej sztabki kółko o średnicy 3 cm , drugie zachow ało się w form ie niew ielkigo fragm entu, kolejne kółko to egz. z blaszki brązow ej od zew nątrz płaskiej, od w ew nę trznej strony w klęsłej — je g o średnica w ynosi 3,8 cm.
2. A m o rficzn a ołow iana płytka o w ym iarach 8 x 4 cm , p rzep alo n a w ogniu. 3. Przedm iot żelazny o w ym iarach 2 x 2 cm stanow iący praw dopodobnie część w iększej całości (okucia?).
4. A m orficzny fr. żelazny o w ym iarach 5,3 x 2 cm. 5. B laszk a żelazna długości 2,5 cm.
6. Przedm iot żelazny w form ie blaszki o w ym iarach 5,5 x 0,7 cm .
7. Przedm iot żelazny w form ie łukow ato w ygiętego okucia na jed n y m z końców 2-stronnie ściętego; długość fr. w ynosi 3,6 cm.
8. A m orficzny fr. żelazny o w ym iarach 5,6 x 1,4 cm.
M IL IT A R IA Z G R O D Z IS K A N A L E D N IC Z C E (V I)
a. Elementy związane z bronią sieczną — okucia pochwy miecza
W m ateriale zabytkow ym z L edniczki natrafiono na 1 okucie pochw y (obejm y) m iecza w ykonane z taśm y żelaznej sklepanej na końcu. S zerokość taśm y w ynosiła 1 cm ; obejm ow ała ona pochw ę 4,8 cm szeroką, w ykonaną zapew ne z m ateriału o rga nicznego (tabl. X II, 15).
b. Noże bojowe
W części N gródka w ystąpiły fr. głow ni n o ż a -ta sa k a (21/90) o długości ok. 17 cm , szerokości 2,7 cm , grubości tylca 0,9 cm . W tym sam ym rejonie natrafiono na bardzo dobrze zachow any fr. noża (18/90), praw dopodobnie bojow ego, z trzpieniem opraw nym w rękojeść z poroża spojoną z trzpieniem 5 nitam i, których pierw szy łączy się z n ie w ielkim podw ójnie stożkow atym w ystępem (ogranicznikiem ). Z jed n ej strony głow ni, w pob liżu trzpienia, odciśnięto znak krzyża (tabl. X III)3.
c. Broń strzelcza (miotająca)
B roń m iotającą reprezentują na L edniczce groty bełtów do kuszy (14 szt). Ten rodzaj broni trudno poddaje się an alizie z uw agi na n iezm ienność form w czasie, tj. m ałą czułość typologiczną. Pew ne rezultaty klasy fik acja typologiczna grotów dać m oże w przypadku, gdy dysponujem y dużym liczebnie zbiorem bełtów (np. z gródka w Ple- m iętach — 294 egz. grotów bełtów , czy z O pola — O strów ka — 270 grotów ; A. K ola, G. W ilke 1985, s. 108; K. W achow ski 1983 (1982), s. 168), co w przypadku grotów z L edniczki z uw agi na niew ielki liczebnie zbiór nie m a m iejsca.
P raw ie w szystkie analizow ane groty z L edniczki (tabl. X II). k tórych stan zach o w ania był w m om encie odkrycia na ogół dobry, rep re zen tu ją typ grotu z tulejką, odpow iadający typow i II grotów w g A. N adolskiego (1954, s. 65, tabl. X X X II).
Cha-3 B yć m o że nó ż ten w ja k iś sp o só b n a w ią zu je d o typu noży , ja k ie o d k ry to w O rło w ie i N ow ym S ączu (L. K a jz er 1990, s. 2 43, 261).
2 2 8 J. G Ó R E C K I. M . Ł A S T O W IE C K I. J. W R Z E S IŃ S K I
Ryc. 22. R ybitw y — L edniczką. st. 4. F ragm enty ceram iki z w arstw y П1: 1, 2 — całk o w icie obtaczane, 3 - 6 , 8 — stalow oszare, 7, 9 - 14 — ceglastoszare, 1 5 - 2 0 — ceglaste (rys. M . W ieczorek)
G R Ó D E K N A L E D N IC Z C E 2 2 9 rakteryzują się one na ogół dość krępym lub w ysm ukłym kolcem m ającym w sw ej n aj szerszej partii przekrój kw adratow y lub rom boidalny. M aksym alna szerokość kolca przypada przew ażnie na 2/3 w ysokości. A naliza długości kolców w skazuje na zdecy dow aną przew agę grotów o kolcach długości od 3,1 do 4,6 cm (10 okazów ), tylko je d e n z grotów posiada kolec 5,6 cm długi. G roty, o czym w spom niano, zaopatrzone są w tulejki — średnica ich o siąg a z reguły od 1,1 do 1,5 cm . W yjątkiem wśród g rotów je s t egz. z trzpieniem (2/89) i k olcem o przekroju 4-b o czn y m (tabi. X II, 7) dla którego analogię stanow i grocik z T yczyna (J. K am ińska 1966, s. 52).
W edług badaczy czeskich groty z biegiem czasu sta ją się krótsze; ok. 1400 r. p o jaw ia się tendencja do skracania obsady tulejki, zaś w ciągu XV w. daje się zauw ażyć w ydłużenie szyi grotu (podajem y za J. K am ińską ( 1968, s. 5 8 - 5 9 , przypis 29)4. Z b liżo n e do bełtów z L edniczki groty w ystępują bardzo często w Polsce n a gródkach rycerskich (Pęczniew , T yczyna, P lem ięta, S iedlątków ); A. K ola, G . W ilke 1985, s. 108 - 126; J. K am ińska 1966, s. 58, 59) i na stanow iskach osadniczych w ielo w ar stw ow ych (O p o le-O stró w ek ; К W achow ski 1983 (1982), s. 1 6 7 - 1 9 7 ) .
W spom nieć m ożna, iż zw iązane z k uszą groty były na naszych ziem iach, ja k i sam a kusza, w użyciu od X II w. — G all A nonim w spom inając o obronie B ytom ia podaje, że brali w niej udział kusznicy (1985, s. 140); w ciągu w ieku X V I u ży cie kuszy stopniow o zanika.
d. Elementy rzędu końskiego i oporządzenia jeździeckiego
O drębną grupę m ilitariów odkrytą w obrębie gródka na L edniczce stanow ią: w ę dzidło, ostrogi lub ich elem enty o raz podkow y.
Jedyne w ędzidło (145/66) znane z grodu rep rezen tu je ty p w ędzidła dw udzielnego (odpow iadającego typow i I w ędzideł w podziale A N adolskiego (1954, s. 87) sk ład a ją c e g o się z prętów zakończonych kółkam i. Ś rednica tych zapobiegających w ysunięciu się w ędzidła z pyska konia kółek w ynosi 5,5 cm , w przekroju są one koliste. M ię- d zyzębia w ędzideł są dw uczęściow e długości 10 i 10,5 cm łączone haczykow atym i zagięciam i (tabl. X II, 1).
K onstrukcja w ędzideł tego typu je s t szeroko rozp o w szech n io n a w e w czesnym śre dniow ieczu i d ługotrw ała (A. N adolski 1954, s. 87, 88, tab. X L). Z bliżone w ędzidła znaleziono w gródkach w P lem iętach (A. N ow akow ski 1985, tab. X IV , 1, 4 - 6 ) , R a ciążu (M . K ow alczyk 1986, tab. L X V I)), czy B achotku (K. G rążaw ski 1989, s. 336, ryc. 17, 7).
E lem entem rzędu końskiego je s t także znalezione na L edniczce w y konane z żelaznej blachy strzem ię (105/66), z którego zachow ał się trójkątny kabłąk i fr. łukow atej stopki pozw alający na zaklasyfikow anie je g o do typu II strzem ion w yróżnionych przez A. N a dolskiego (1954, s. 89, tab. LX I 3, 4).
4 W szy stk ie g ro ty z L ed n iczk i zo stały zw a ż o n e (p o k o n serw acji). P o d zielić j e m o żn a na 2 k ateg o rie w agow e: g ro tó w lżejszy ch i cię ż sz y ch ; p o sz czeg ó ln e g ro ty w ażyły: 1. 6 8 /6 6 — 8,19 g (u sz k o d z o n a tulejka, tabl. X II, 3), 2. 8 9/66 — 19,10 g, 3. 9 0/6 6 — 9,80 g (u sz k o d zo n a tu lejk a, tabl. X II, 4), 4. 114/66 — 12,22 g, 5. 118/66 — 18,60 g (tabl. X II, 2), 6. 127/66 — 21 ,1 0 g (tabl. X II, 6), 7. 2/8 9 — 4 ,75 g (tabl. X II, 7), 8. 4/8 9 — 19,53 g (tabl. X II, 9), 9. 5/8 9 — 2 2 ,9 0 g (tabl. X II, 8), 10. 8/89 — 16.93 g, 11. 6/9 0 — 23,25 g (tabl. ХП , 16), 12. 9 /9 0 — 2 6 ,4 6 g (tabl. X II, 14), 13. 15/90 — 15,80 g, 16. 19/90 — 14,20 g (jedy n ie tu lejk a).
T a b e la 7 Z e sta w ie n ie zab y tk ó w z L edniczki
w arstw a O sp rzęt żelazny N a rz ę d zia i półfab ry k aty ko w alsk ie N arzęd zia do obróbki d rew na N a rz ę d zia ro ln icze S p rz ęt g o sp o d arstw a do m o w eg o
i elem en ty od zieży M ilitaria i o p o rząd zen ie jeź d z iec k ie
P rzed m io ty z poroża, ko ści i szkła k lu c z e w rz e c ią d z e z a su w y s k o b le h a k i o b e jm k i o k u c ia g w o ź d z ie p rz e b ij a k i i k li n y p u n c e sz ta b k i fr ТЭ * 4*5 i O Û. O sie rp y n o ż e h a c z y k i na ry b y oku cia b rą z o w e uc ho do w ia d ra sp rz ą c z k i nie o kreślone okucie po chwy m ie c z a n o że b o jo w e g ro ty w ę d z id ło s tr z e m ię o s tr o g a k ó łk o o s tr o g i p o d k o w a o p ra w ka k o ś c ia n a pł oz a k o ś c ia n a o k ła d z in a g rz e b ie n ia g rz e b ie ń 0 1 b rą z o w e ż e la z n e o ło w ia n e I 1 5 2 П 2 2 1 1 5 10 8 1 2 4 2 4 2 2 5 III 2 1 4 2 2 2 I 1 5 1 2 2 2 IV 1 1 2 2 2 V, VI 2 1 2 2 2 3 I 10 13 16 1 4 6 2 7 3 8 2 14 2 2 2 3 2
