Z. Iwanicki
"Oblicza młodości: psychologia
różnicowa wieku dorastania", Bianka
Zazzo, Warszawa 1972 : [recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 10/1, 219-225
jeszcze w p o sta c i p ry m ity w n e j, u ja w n ia ją c e j b ra k d o św iad czen ia, o raz p o szczeg ó ln e fazy o p a n o w y w a n ia ich w zale żn o ści od w ie k u dziecka.
U m ożliw ienie m ałem u d ziec k u sw o b o d y d z ia ła n ia , ro z b u d z e n ie s p o n ta n iczn e j a k ty w n o śc i, w y z w a la in d y w id u a ln e te n d e n c je p o zn aw cze i z a in te re so w a n ia . P isała o ty m ju ż p rzed 60 la ty M a ria M o n te sso ri8·, k tó re j sy stem w y c h o w y w a n ia m a ły c h dzieci sta ł się w o s ta tn ic h la ta c h w w ie lu k ra ja c h n a now o p o d sta w ą d la p ro g ra m ó w p rz e d sz k o ln y c h . E u p ra k s ja (do sk o n ałe w y k o n y w a n ie c e lo w y c h czy n n o ści ru ch o w y c h ) je s t d la d z ie c k a d o b rą o k a z ją do ro z w ija n ia w ła śn ie w y ż e j w y m ie n io n y c h cech . W a ru n k ie m u z y s k a n ia w te j sferze d z ia ła n ia o d p o w ie d n ic h re z u lta tó w je s t u m ie ję tn e p o k ie ro w a n ie ty m i zaję ciam i, a b y sto p ie ń tru d n o śc i n ie p rz e k ra c z a ł p ro g u m ożli w o ści d ziec k a. N ie d a ją c a się zah am o w ać i w y ra ź n ie z a z n a c z a ją c a się a k c e le r a c ją ro z w o ju p sy c h o ru c h o w e g o i e m o c jo n a ln e g o w e w czesn y m d z ie c iń stw ie w y su w a pod ad re se m w sp ó łczesn ej p e d a g o g ik i n o w e z a d a n ia . O m a w ia n a p ra c a A n n y D z ie rż a n k i-W y sz y ń s k ie j d o sta rc z a w sz y stk im z a in te re so w an y m ty m d ziałem p sy c h o lo g ii c e n n y c h w n io sk ó w m a ją c y c h zn aczen ie zaró w n o te o re ty c z n e ja k i p ra k ty c z n e .
T a d e u sz S. G a łk o w sk i
1 P o ró w n a j o b szern e o p ra c o w a n ie z b io ro w e d o ty c z ą c e teg o zag a d n ie n ia , k tó r e u k a z a ło się w trz y to m o w y m w y d a n iu p o d r e d a k c ją Je ro m e H ellm u th a: D isa d v a n ta g e d C hild, N e w Y ork, 1970.
2 Bloom, В. S.: S ta b ility and ch a n g e in h u m a n ch a ra cteristics, N ew Y ork, 1964.
3 P o ró w n a j a rty k u ł J. M az ia rsk ie g o O je d z e n iu z u p y ły ż k ą , k tó r y u k a z a ł się w "P o lity c e " n r 12 z d n ia 24. III. 1973 r.
4 Szum an, S.: G eneza p rze d m io tu , "K w a rta ln ik P sy c h o lo g ic z n y " , P oznań, 1932.
5 R otter, J. B.: S ocial lea rn in g th e o r y and c lin ica l p s y c h o lo g y , E nglew ood Cliffs, 1954.
6 M o n tesso ri, М.: D om y dziecięce, W a rs z a w a , 1913.
Z a zzo , B ianka: O b licza m ło d o ści. P sych o lo g ia ró żn ic o w a w ie k u d orastania (p rzek ład : Z. Z ak rzew sk a). W a rs z a w a : P W N 1972, s.
F a k ty , k tó r e zgrom adzili w c ią g u o sta tn ie g o p ó łw iecz a stu d ió w n a d p s y c h ik ą d zie c k a i m ło d zieży b a d acze, o raz w y p ra c o w a n e te o r ie sta n o w ią o b ec n ie ro z le g ły i z ró ż n ico w an y m a te ria ł, co raz tru d n ie js z y do cało ścio w eg o u ję cia. W y ra z e m te g o m ogą być, np. p o d ręczn ik i p sy c h o lo g ii ro zw o jo w ej, z w ła
szcza z a w a rty w n ich m a te ria ł b ib lio g ra fic z n y (por. np. p o d rę c z n ik i E lizab eth H u rlo c k : R ozw ój d zie c k a ; R ozw ój m łodzieży. P sy ch o lo g o w ie p o ra d n i, le k a rze, so cjo lo g o w ie i p e d a g o d z y w ied zą n a jle p ie j, ja k n ie w ie lk a je s t re c e p c ja p o s tu la tó w p sy ch o lo g ii ro z w o jo w e j w śró d rodziców , i w ja k m ały m sto p n iu d o k o n u je się p rz e n ik a n ie n a g ro m a d z o n y c h w iad o m o ści do sz e ro k ie g o k rę g u sp o łe c z e ń stw a . C zy ro d zice, in te re s u ją c y się sp raw am i ro z w o jo w y m i i w y ch o w aw czy m i o d p o w ied n io do ich ra n g i w ażn o ści tr a fia ją się rz a d k o ? Ź ró d ła ta k ie g o sta n u rz e c z y są z p e w n o śc ią złożone, je d n a k "b łę d y w y ch o w a w c z e " i tru d n o śc i, k tó r e p ię trz ą się w s to su n k a c h m ięd zy d o ro sły m i a dziećm i, n ie są d z isia j n ik o m u obce.
Z ap rzeczen iem n a iw n y c h p o g lą d ó w o b e z tro sc e n iczy m n ie sk rę p o w a n e j im p u lsy w n o śc i d zie c k a — u trw a lo n y c h b e z w ie d n ie o b se rw a c ja m i je g o za c h o w a n ia np. w g ru p ie je g o ró w ie ś n ik ó w — m oże b y ć o p in ia b a d a c z y teg o p ro b le m u — B laira i B u rto n a, k tó rz y s tw ie rd z a ją ; "w św ie tle s tu d ió w 1 n a d g ru p ą d zieck o u k a z u je się ja k o is to ta b e z tro sk a , w eso ła, p e łn a rad o ści, g d y ty m czasem b a d a n ia in d y w id u a ln e w y d o b y w a ją n a ja w n ie z g o rsz ą p o rc ję n a p ię c ia i k o n flik tó w " 1.
D ziecko od o k re s u szk o ln eg o , z całą sw o ją ró w n o w a g ą i u sp o łe c z n ie niem , sk o n c e n tro w a n e n a c h w ili b ie ż ą c e j i re a ln y m życiu, ta k p e w n e sieb ie i p o z o rn ie ty lk o w o ln e od tru d n y c h p ro b lem ó w — je s t w g ru n c ie rzeczy is to tą n ie z m ie rn ie sk o m p lik o w a n ą . K ry je w so b ie su i g e n e ris d w o isto ść i stan o w i, b y ć m oże, w ięk szą z a g a d k ę n iż p ó ź n ie j w ja k im k o lw ie k w iek u ży cia , w ła ś n ie d la te g o , że w y d a je się ta k p ro s to lin ijn e . B liski i d łu ższy k o n ta k t z dziec k iem u ja w n ia n am g łęb ie k o n flik ty , k tó ry c h is tn ie n ia n ie p o d e j rz e w a liśm y w cale.
W a ż n o ść p ra w id ło w e g o ro z w o ju o k re s u a d o le s c e n c ji n ie tr z e b a p o d k re ś lać. W o k re s ie p rz e jśc io w y m m ięd zy , d ziec ięctw em a p e łn ą d o jrz a ło śc ią , k ie d y m a n ife stu je się ta k o stro p o trz e b a u s ta le n ia w ła sn e j to żsam o ści i d ą żen ie do z n a le z ie n ia o k re ś lo n e g o m ie js c a w św iecie (jest n ią oso b a w ów czas, g d y z a jm u je w sp o łe c z e ń stw ie p o z y c ję o so b y d o ro s łe j p od w zg lęd em fi zycznym , sp o łeczn y m i ek o n o m iczn y m 2) " z ja w ia ją s ię ” z a b u rz e n ia o so b o w o ści w a ru n k u ją c e p ó ź n ie jsz e p rz y s to so w a n ie je d n o s tk i do zaw o d u , ży cia ro d z in n e g o , sp o łeczn eg o , itd.
W g a tu n k u lu d zk im d w a ro d z a je k o n flik tu u w a ż a się za p o n ad czaso w e; k o n flik t p łci i p o k o leń . P ie rw sz y — z a p e w n ia ciąg ło ść g a tu n k u , k o n flik t m ięd zy p o k o le n ia m i p rz y c z y n ia ' się do o d n o w y w a rto ś c i n a d a ją c y c h sen s n a sz e m u życiu. Ze w sp o m n ień ro d z i się n a d z ie ja , z p rzeszło ści p o w sta je p rzy szło ść. G łó w n a Tola w ty m p ro c e s ie o d n o w y p rz y p a d a m ło d zieży . P rz e m ia n y często o d b y w a ją się w n a s tro ju n a ta rc z y w o ś c i i p o śp ie c h u , a to s p r a w ia, że m łodzież w ieczn ie p rz e ż y w a k ry z y s . Z p e w n y c h je d n a k o b jaw ó w m ożna w n io sk o w ać, iż "k ry z y s" m ło d o ści p rz y b ie ra o b ecn ie n o w e fo rm y ; o sk a rż e n ia d o ty c z ą n ih ilizm u , b ru ta ln o śc i, a p a tii i le k c e w a ż e n ia , b ra k u id eałó w i d u c h a w alk i, n e g a c ji w szelk ieg o tra d y c jo n a liz m u . N a rz u c a się
sp o strzeżen ie, że "k ry z y s m ło d zieży " n ie je s t c h y b a niczym in n y m ja k k o m e n ta rz e m do n a p ię ć i p o ra ż e k ś w ia ta d o ro s ły c h , ow ocem ro zb ieżn o ści, j a k ie to w a rz y s z y ły ż y c iu sta rsz e g o p o k o le n ia . Są to p rz e m ia n y d o k o n u ją c e się p o d sta ły m n a p o re m a sp ira c ji, fo rm u ło w a n y c h n a now o przez k a ż d e d o ra s ta ją c e p o k o le n ie , co o czy w iście n ie zn aczy w cale, że m łodzież zaw sze i w szęd zie w y s tę p u je ja k o "w y ro c z n ia p ra w d y ".
P re z e n to w a n a k s ią ż k a B ianki Zazzo tr a k tu je o p sy c h o lo g ic z n y c h ró ż n i c a c h w ie k u d o ra s ta n ia . A u to rk a (Polka z p o ch o d zen ia) je s t p sy ch o lo g iem ; w sw oim stu d iu m a n a liz u je ró ż n ic e m ięd zy c z te re m a re p re z e n ta ty w n y m i g ru p a m i m ło d zieży fra n c u sk ie j z ró ż n y c h śro d o w isk sp o łe c z n o -k u ltu ro w y c h . G ru p y te, ró ż n ią c e się ro d zajem , ty p e m i d łu g o śc ią tr w a n ia n a u k i, o b ejm u ją; 1) m łodzież liceu m (k tó rej czas k sz ta łc e n ia je s t n a jd łu ż sz y ); 2) u czn ió w śre d n ic h szk ó ł p e d a g o g ic z n y c h (ich p ro fil zaw o d o w y i p e rs p e k ty w y p ra c y są w y ra ź n e ); 3) u c z n ió w z a w o d u (z k ró tk im trw a n ie m sz k o le n ia i n a ty c h m ia st po nim p o d e jm u ją c y c h p racę); 4) m łodzież p ra c u ją c a (ma o n a n a j k ró tsz y o k re s d o ra s ta n ia ). T e c z te ry k a te g o r ie m ło d zieży ro z p a try w a n e są p o n a d to z u w z g lę d n ie n ie m d w ó ch g ru p w ie k u (k ry te riu m sta n o w i w ie k 17 la t); an a liz a p o ró w n a w c z a p ra c y d o ty c z y z a in te re s o w a ń m łodzieży, je j a sp i ra c ji, d ążeń , sto su n k u do ro d zicó w , in n y c h osób d o ro sły ch , sto su n k ó w m ię dzy p łcio w y c h , sto su n k u do p e łn o le tn io śc i p ra w n e j, m o ra ln e j i zaw o d o w ej. P ra c a z b u d o w a n a je s t z trz e c h części o b e jm u ją c y c h łącz n ie 10 ro z d z ia łów . C zęść w stę p n a je s t s ta ra n n ie z re d a g o w a n y m zary se m h isto ry czn y m ro z w o ju p ro b le m u ; om ów ieniem m e to d y b a d a w c z e j i sto so w a n y c h w n ie j te c h n ik oraz op isem b a d a n y c h przez Zazzo p o p u la c ji.
M e to d ą w p ro w a d z o n y c h p rzez a u to rk ę b a d a n ia c h b y ła in tro s p e k c ja k ie ro w a n a , do k tó r e j n a le ż ą sto so w a n e te c h n ik i; k w e stio n a riu s z w y p e łn ia n y p rzez m łodzież zb io ro w o (anonim ow o lub im ien n ie) o raz ro zm o w a in d y w i d u a ln a . K w e stio n a riu sz słu ży ł w ięc ja k o p rz y g o to w a n ie w y w ia d u in d y w i d u a ln e g o i p o z w a la ł n a o cen ę re p re z e n ta ty w n o ś c i p o p u la c ji b a d a n y c h pó ź n ie j za p om ocą sta n d a ry z o w a n e g o w y w iad u . (N a m a rg in e sie w a rto p o d k re ś lić, że w n io sk i o k a p ita ln y m zn aczen iu u z y sk a n o m eto d ą, k tó r a w y w o ły w a ła i cią g le w y w o łu je ty le zastrzeżeń , p o s ia d a ją c zn a n e p sy ch o m etro m o g ra n ic z e n ia 3. M oże to b y ć p rz y k ła d e m ro z s ą d n e j i sk u te c z n e j k o n tro li a p ó źn iej in te rp re ta c ji z a sto so w a n ia w y g o d n e j te c h n ik i k w e stio n a riu s z o w e j, g d y zna się z a sa d y b u d o w y i p o słu g iw a n ia się te g o ro d z a ju narzędziem ). S tw ie rd z e n ia k w e stio n a riu s z a (33) d o ty c z y ły p ięć z a sa d n iczy ch g ru p (cech), k tó r e "... p o z w a la ją w y s ta rc z a ją c o o cen ić p rz e d s ta w ie n ie , ja k ie m łodzież tw o rz y so b ie o sw y m o k re s ie życia, a p rz y ję ta k a te g o r y z a c ja u ja w n ia dość p re c y z y jn ie sy ste m w a rto ś c i" (s. 52). P rz y ję te k a te g o rie d o ty c z y ły cech: 1) w y ra ż a ją c y c h p o s ta w y a u to a firm a c ji (ek sp an sja, o p o zy cja , e g o cen try zm ; p o s ta w y n o n k o n fo rm is ty c z n e ; p oczucie sam eg o sieb ie); 2) is to tn y c h d la o b razu sam eg o sieb ie, k tó r y ch cem y w y tw o rz y ć u in n y c h (p o trzeb a a p ro b a ty , p o d o b a n ia się i im p o n o w an ia); 3) o k re ś la ją c y c h p o s ta w y i p o trz e b y
je d n o s tk i w s to su n k a c h z in n y m i ludźm i (p o staw a to w a rz y s k a , p o sz u k iw a n ia sy m p a tii lu d zi); 4) św ia d c z ą c y c h o ro z s z e rz a n iu się w ła sn e g o " ja " (w ar to śc i i z a in te re s o w a n ia sp o łeczn e; 5) u ja w n ia ją c y c h p ry m a t u czu cio w o ści lu b p ry m a t ro zu m u w zac h o w a n ia c h .
K w e stio n a riu sz z a w ie ra ł p o n a d to 5 d o d a tk o w y c h p y ta ń ; o sta tn ie z n ich d o ty c z y ło z g o d y n a p rz e p ro w a d z e n ie in d y w id u a ln e g o w y w ia d u .
B ad an a w te n sp o só b m łodzież z a ry s o w a ła sw oim i o d p o w ied zia m i c z te r y " p o r tre ty " p sy c h o lo g ic z n e : w ła sn e j g ru p y , m ło d zieży p łci o d m ien n ej oraz " p o r tre ty " g ru p d o ro s ły c h o bu płci. N a jb a rd z ie j zn aczące d la k ażd e g o "p o rt re tu " c e c h y są w y zn aczo n e przez o k re ś le n ia k ra ń c o w e w k w e stio n a riu sz u . U z y sk an e w te n sposób " p o r tre ty " s ta n o w iły p o d sta w ę o p isu ; p o ró w n a n ia ich są w ła śc iw y m p rzed m io tem z a in te re s o w a ń B. Zazzo i celem b a d a ń . Po r ó w n a n ia p rz e p ro w a d z iła o n a n a d w ó ch "p o zio m ach "; n a jp ie rw w za k re sie je d n e j p o p u la c ji (o k re śla ją ją k a te g o rie sp o łe c z n o -k u ltu ra ln e ) s k o n fro n to w a ła ce c h y ró ż n ic u ją c e c z te ry " p o rtre ty " , po czym , d la ró ż n y c h p o p u la c ji (zestaw io n y ch param i) p rz e p ro w a d z iła an a liz ę zm ian z a c h o d z ą c y c h w " p o rt re ta c h " i c e c h a c h ró ż n ic u ją c y c h , n a k re ś lo n y c h przez m łodzież p o szczeg ó l n y c h g rup.
" P o d sta w o w y m n a rz ę d z ie m w n a sz e j p ra c y b y ł — z d a n ie m Zazzo — w y w iad in d y w id u a ln y , k tó r y je s t te c h n ik ą p e w n ie js z ą i b a rd z ie j g ię tk ą od p isem n eg o k w e s tio n a riu s z a " (s. 56). W y w ia d s ta n d a ry z o w a n y um ożliw ił u z y sk a n ie w y ższeg o (w sto su n k u do k w e stio n a riu sz a ) poziom u sto so w a n y c h śro d k ó w b a d aw czy ch . S ta n d a ry z o w a n y z e sta w o b e jm o w a ł p o n a d 150 p y ta ń .
J a k w y żej w sp o m n ian o — p o d sta w o w ą z a sa d ę p o ró w n a ń w b a d a n ia c h ró ż n ic o w y c h sta n o w ił c z y n n ik sp o łeczn o k u ltu ra ln y . L iczebności g ru p w a h a ły się w p rz e d z ia ła c h 91— 216 osób (dla b a d a ń k w estio n ariu szem ) i 67— — 108 osób zg ło szo n y ch do w y w ia d u . R o zp ięto ść w ie k u w y n o siła 15—20 lat. C h a ra k te ry s ty k a b a d a n e g o " m a te ria łu " je s t p rz e jrz y śc ie p rz e d s ta w io n a w ta b e la c h .
P rzy b a d a n ia c h ró ż n ic o w y c h p ro b lem re p re z e n ta ty w n o ś c i p ró b z p o p u la c ji n ie je s t is to tn y w te j m ierze, co ic h w ła śc iw y d o b ó r, tj. ta k i, k tó r y p o zw ala n a w y d o b y c ie z p o ró w n a ń c z y n n ik ó w zm ien n o ści o z n a c z e n iu og ó l n y m 4. O g ó ln y c h a ra k te r m a ją c z y n n ik i (zm ienne), k tó r e a d o le s c e n c ji (pa m ię ta ć n a le ż y , iż je s t to ty lk o k o n stru k t) n a d a ją k sz ta łt, a w ięc: śro d o w is ko, poziom k u ltu ra ln y , płeć, w iek, poziom in te lig e n c ji, itd.
G łó w n y sp o só b p ro w a d z e n ia a n a liz y w stu d iu m Zazzo p o le g a n a b a d an iu ró żn ic w y s tę p u ją c y c h m ięd zy g ru p am i m ło d zieży d o b ra n e j k o n tra sto w o z p u n k tu w id z e n ia p e w n e j zm ien n ej. W in te rp re ta c ji stw ie rd z a n y c h tu p o d o b ie ń stw a u to r k a je s t o stro żn a. N iem n iej je d n a k w n o si, że p e w n e p o d sta w y n ie p o d le g a ją ró ż n ic u ją c y m c z y n n ik o m śro d o w isk o w y m oraz że rz e c z y w iśc ie (a n ie ty lk o sztu czn ie czy h ip o te ty c z n ie ) is tn ie je k ilk a o g ó l n ie jsz y c h teg o ty p u czy n n ik ó w .
sieb ie. J e s t on o k re ś lo n y w „ k o n tra śc ie " z in n y m ty p o w y m o b razem s ta n o w iący m p rz e d s ta w ie n ie g ru p y o k re ś lo n e j zaim kiem „m y". W te j części p ra c y a u to r k a w y su w a p y ta n ie : ja k i je s t ty p o w y sposób o d czu w an ia, w y o b ra ż a n ia so b ie sw o je j o d ręb n o ści? L udzie bow iem p y ta n i o ich w ła sn y o b ra z w b e z p o śre d n im p o ró w n a n iu z o b razem lu d zi so b ie p o d o b n y ch , o k re ś la ją , n ie z a le ż n ie od ró żn ic in d y w id u a ln y c h , p e w ie n o b raz ty p o w y , tzw . w sp ó ln y d la o g ó łu je d n o s te k . W te j k w e stii a u to r k a s tw ie rd z a „ ...p o rtrety n a sz y c h g ru p są w y ra ź n ie o d m ien n e, że w w ięk szo ści cech y , k tó r e się n a n ie sk ła d a ją , w y s tę p u ją ja k o o d m ian y i w y k a z u ją sto p n io w a n ie . A ta k ż e że n ie k tó re c e c h y m ało się ró ż n ią m iędzy p o szczeg ó ln y m i p o rtre ta m i, u ja w n ia ją c w sp ó ln e p o d ło że" (s. 385).
N a p o d sta w ie z a ry s o w a n e j k o n c e p c ji te o re ty c z n e j i p rz y ję te j m e to d y k i b a d a ń Zazzo p o p rz e d z a an alizę o d n ie sie ń cz a so w y c h ta k ie g o o b razu sp e c y fik ą o b ra z u sam ego sie b ie (część II). B a d a n y p rz e p ro w a d z a ł p o ró w n a n ie sieb ie z sam y m so b ą sp rz e d d o k o n a n e j e w o lu c ji o raz z so b ą p rzyszłym , po z a jś c iu zm ian (p rzeczu w an y ch lub u p ra g n io n y c h ). A u to rk a b a z u je tu n a h ip o te z ie (k tó ra w b a d a n ia c h n ie z u p e łn ie z o sta ła p o tw ie rd z o n a ), że o d n ie s ie n ia czaso w e o b razu sam eg o siebie, w y s tę p u ją c e w o k re s ie ro z w o jo w y m , a szczeg ó ln ie w s y tu a c ji p rzeło m o w ej, c h a ra k te ry s ty c z n e j dla w ie k u d o ra s ta n ia , u ja w n ia ją o ry g in a ln y sposób a u to a firm a c ji m łodego
czło w ie k a. '
U sta le n ia , ja k ie z n a jd u je m y w te j części p ra c y , są n a s tę p u ją c e : 1. M łodzież szkół p rz y g o to w u ją c y c h do zaw o d u n a u c z y c ie la d o m ag a się w czesn eg o u z n a n ia je j przez p ra w o za p e łn o le tn ią i au to n o m iczn ą.
2. P o sta w a p o z o sta ły c h trz e c h g ru p w o b ec p rz e p isó w p ra w n y c h zm ienia się w z ale żn o ści od z ró ż n ico w an ia d zied zin ży cia lu d zi d o ro sły ch .
3. M łodzież szk o ln a ceni n a jb a rd z ie j p e łn o le tn io ść p ra w n ą , m łodzież p r a c u ją c ą i b lisk a ro zp o c z ę c ia p ra c y — n ie z a le ż n o ść m a te ria ln ą . A u to n o m ię m o ra ln ą d o c e n ia ją w y ż e j w y k sz ta łc e n i, n ie z a le ż n o ść p ra k ty c z n ą — m łodzież o w y k sz ta łc e n iu p o czątk o w y m .
W n io s e k Zazzo, że n ie m ożna „...m ów ić o o g ó ln ej sz ty w n e j p o sta w ie o p o zy cji, o k o n se k w e n tn y m s ta n o w isk u p ro te s tu " , tru d n o p rz y ją ć w o b ec in n eg o s tw ie rd z e n ia w te j k w e stii: „C ałą m łodzież c h a ra k te ry z u ją a s p ira c je do a u to n o m ii” (s. 205). P a m ię ta ć m usim y, iż p rz y w y so k im sto p n iu o g ó l n o ści b a d a n ia cech m o g ą on e b y ć w b a d a n e j p o p u la c ji o rto g o n a ln e , nie- o rto g o n a ln e (w zale żn o ści od p rz y ję te j d e fin ic ji o p e ra c y jn e j cech y ) lub h e te ro g e n ic z n e (w ielo w y m iaro w e). J e ś li n a rz ę d z ie b a d aw cze je s t h e te r o g en icz n e (jak w p rz y p a d k u p ra c y Zazzo), to p ro g n o z a je s t o g ó ln a lecz in te rp re ta c ja z o sta je p rz e p ro w a d z o n a n a p o d sta w ie p o ję ć te o re ty c z n y c h (a n ie e m p iry czn y ch , co m a m ie jsc e ra c z e j p rzy p ro g n o z a c h szczegółow ych). J e s t to w ażn e d la w szy stk ich , k tó rz y d o k o n u ją u o g ó ln ie ń (w o p a rc iu o w y n ik i p o m iaru ja k ie jś zm iennej) ; c zęsty m b łęd em to w a rz y sz ą c y m n ie u z a s a d n io n e m u „ ro zciąg an iu " w n io sk ó w je s t ich n ie św ia d o m a e k stra p o la c ja .
(J e d n ą z w ielu z a le t p o d e jś c ia o p e ra c jo n is ty c z n e g o je s t e lim in a c ja te g o ty p u błędów ).
C zęść trz e c ia o m aw ian e j p ra c y je s t opisem e k s p a n s ji sam ego sieb ie w s to s u n k a c h społecznych! Z a ry so w a n a je s t o n a ja k o te n d e n c ja i ja k o sta n is tn ie ją c y (o d p o w ied n ik s ta ty c z n ie i d y n a m ic z n ie p re z e n to w a n e g o „ p rz y s to so w a n ia "5 lub ja k o sta n u i p ro c e s u in n eg o k o n s tru k tu p s y c h o lo g icznego, tj. „ n ie p o k o ju ”8), p rz y zało żen iu , że „ zak res w ła sn e g o „ ja " m ierzy się je d n o c z e śn ie w ie lo ra k o śc ią i ja k o ś c ią s to su n k ó w in te rp e rs o n a ln y c h i sp o łeczn y ch , c h a ra k te re m śro d o w isk a , w iążąceg o go siln iej lub sła b ie j, w a rto ś c ią z a in te re s o w a ń i w y b o ró w , ró ż n o ro d n o śc ią p u n k tó w w idzenia, k tó re m ło d y czło w ie k p rz y jm u je p rz y o cen ie in n y c h i sam eg o sie b ie " (s. 271).
W y c z e rp u ją c ą an alizę z a g a d n ie n ia p rz e p ro w a d z a a u to r k a w c z te re c h ro z d z ia ła c h te j części k siążk i, tr a k tu ją c y c h o: ro d z in n y c h u w a ru n k o w a n ia c h p ra g n ie ń e m a n c y p a c ji m ło d zieży ; isto c ie ro zb ieżn o ści m ięd zy p o k o len iam i; p o s ta w a c h w o b ec p o k o le n ia ró w ie śn ik ó w , d e te rm in a n ta c h h o ry z o n tu sp o łecz n eg o b a d a n y c h g ru p m łodzieży.
P rz y ję ta przez B. Zazzo h ip o te z a (zasadniczo p rz e c iw s ta w n a tra d y c y jn e j k o n c e p c ji w ie k u d o ra s ta n ia ) w ie lo ra k o śc i o k re s u a d o le s c e n c ji o p ie ra się n a d e fin ic ji a d o le s c e n c ji (p rzy jm o w an ej przez n a js z e rz e j ro z u m ie ją c y c h te n te rm in , an tro p o lo g ó w ; B. M alin o w sk ieg o , R. B enedict, A . K ard in era, R. L intona), w m y śl k tó r e j n a jw a ż n ie jsz e są n ie ty le p rz e m ia n y p sy ch o - b io lo g iczn e, lecz z ja w is k a to w a rz y s z ą c e w ra s ta n iu m ło d zieży w ży cie sp o łecz n e ludzi d o ro sły c h . J e s t to im p lik a c ja p rz y ję te j za p o d sta w o w ą tezy, że ż y c ie sp o łeczn e je s t ró ż n e w ró ż n y c h śro d o w isk a c h . Z a k ła d a n ą w ie lo ra - k ość a d o le sc e n c ji, m im o is tn ie n ia w ie lu cech w sp ó ln y ch , p o tw ie rd z iły w y n ik i b a d a ń . J e s t o n a k o n k re tn ą rz e c z y w isto śc ią , zap rzeczen iem o stry c h g r a nic m ięd zy d z iec iń stw em i sta tu s e m cz ło w ie k a d o ro słeg o .
W y d a je się, że w sto su n k u do b a d a ń n a d o k re se m d o ra s ta n ia , ob o k w a ru n k ó w ży cio w y c h i ro z w o jo w y c h (co b y ło zam ierzo n y m p rzed m io tem s tu dium Zazzo), n a le ż y p rz e p ro w a d z ić an alizę sp o łe c z e ń stw a i to n ie ty lk o w p łaszczy źn ie jeg o o b e c n e j s tra ty fik a c ji, lecz ró w n ie ż w a sp e k c ie d o k o n u ją c y c h się w nim p rz e m ia n 7 (a k c e n to w a li to w sw o ich p ra c a c h : M ar- g a re d M ead, C ly d e K lu ck h o h n i in n i a n tro p o lo d z y społeczni). O czyw iście, re a liz a c ja ta k ie g o p ro je k tu m o żliw a je s t w y łą c z n ie p rzy u d ziale w ie lu d y s cy p lin , tj. p sy ch o lo g ii, so cjo lo g ii, p ed a g o g ik i. N a u w a g ę sz c zeg ó ln ą z a słu g u ją p o s tu la ty Zazzo, k tó r e p o w in n y b y ć u w z g lę d n ia n e przez w y c h o w a w ców i p e d a g o g ó w w o p ty m a ln e j sty m u la c ji p ro c e su d y d a k ty c z n o -w y c h o w aw czeg o . P o stu la ty te są k o n se k w e n c ja m i p sy ch o lo g iczn y m i czasu tr w a n ia i ja k o ś c i sam ej ad o le sc e n c ji. Do g łó w n y ch a u to rk a zalicza: k sz ta łc e n ie lu d zi o o tw a rty c h p e rs p e k ty w a c h , p rz y g o to w y w a n ie d o ra s ta ją c e j m łodzieży do m o żliw y ch p rzem ian sp o łeczn y ch , trw a lsz a niż d o tą d „ p ra c a " n a d h ie ra r c h ią w a rto ś c i w o k re s ie a d o lescen cji.
N a jw ię k sz e „ w ra ż e n ia " w tr a k c ie le k tu ry k sią ż k i Z azzo ro b i je j w y ra ź n y p ro g ra m b a d a ń i k o n s e k w e n tn a je g o re a liz a c ja m e to d ą w n ik liw y c h an aliz p sy c h o lo g ic z n y c h , p o p rz e d z a ją c y c h o stro ż n e in te r p r e ta c je em p iry czn eg o m a te ria łu . P ra c a Zazzo sta n o w i p o u c z a ją c y p rz y k ła d , j a k o w o c n y m oże b y ć w y siłe k fo rm u ło w a n ia ja s n y c h od p o w ied zi n a „ p ro s te p y ta n ie " . R e c en z o w a n a p ra c a z a słu g u je n a u w a g ę p e d a g o g ó w i p sy ch o lo g ó w , a le zro zu m ian a m oże b y ć ró w n ie ż i przez n ie s p e c ja listó w . ^
Z. Iw a n ic k i
1 B lair, A., W ., B urton, W ., H.: G ro w th and d e v e lo p m e n t o i th e p re a d o le sc e n t, N ew Y ork 1951, 7.
2 H u rlo ck , E.: R o zw ó j m ło d z ie ż y (p rzek ład : В. H o rn o w sk a, В. R osem ann). W a rs z a w a 1965 P W N , 15.
3 por. пр.: K reu tz, М .: M e to d y w s p ó łc z e s n e j p sy c h o lo g ii, W a rs z a w a 1962 PZW S.
4 N o w a k o w sk a , М.: P e w n e p s y c h o lo g ic zn e p r o b le m y p s y c h o m e tr a , „P rze g ląd P sy c h o lo g ic z n y " 1969, n r 17, 15—28.
5 L azarus, R., S.: A d ju s tm e n t an d p e rs o n a lity , N e w Y ork 1961 M c-G raw - -H ill, 16.
6 S p ielb erg er, C., D. (ed.): T h e o ry and resea rch on a n x ie ty . [W:] A n x ie t y a n d b e h a v io r, N e w Y o rk 1966 A cad em ic P ress, s. 3— 20.
7 C zerw iń sk i, M .: P rze m ia n y o b y c za ju , W a rs z a w a 1969 PIW .
NORBERT ŻM IJEW SK I
MASZYNY MATEMATYCZNE W PSYCHOLOGII
P o s tę p u ją c y ro zw ó j te c h n ik i k o m p u te ro w e j w y ra ż a się w co ra z szerszym i w sz e c h stro n n ie jsz y m z a sto so w a n iu m asz y n m a te m a ty c z n y c h w b a d a n ia c h n a u k o w y c h . S zczególnie in te re s u ją c e je s t w y k o rz y s ty w a n ie k o m p u te ró w w p sy ch o lo g ii. D ziedzina ta , o p e ru ją c a d u żą ilo śc ią d a n y c h o trz y m y w a n y c h w w y n ik u b a d a ń , n a p o ty k a n a w ie le tru d n o ś c i p rz y ic h ścisły m o p ra c o w y w an iu . W ie lo c z y n n ik o w a a n a liz a d a n y c h z a jm u je często b ard zo d u żo czasu. D zięki z a sto so w a n iu o d p o w ie d n ic h p ro g ra m ó w p ro c e s te n m o żn a zn aczn ie sk ró cić. In n a tru d n o ść , z ja k ą b o ry k a się p sy c h o lo g ia , w y n ik a z o g ra n ic z o n e j m o żliw o ści e k sp e ry m e n to w a n ia . I tu te c h n ik a k o m p u te ro w a n ie s ie d użą pom oc w p o sta c i m ożliw ości p ro g ra m o w a n ia m o d eli lu d zk ieg o z a c h o w a n ia się w ró ż n y c h sy tu a c ja c h . Jeszcze in n y ro d z a j u słu g o d d a je p sy ch o lo g ii 15 1 Studia P h ilo so p h iae C h ristia n ae
