Mirosław J. Hoffmann
Wystawa "Prusowie. Dzieje i kultura
ludu bałtyjskiego"
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 501-504
1998
Wystawa „Prusowie. Dzieje i kultura ludu baltyjskiego”
E kspozycja p rz y g o to w an a została przez Państw ow e M uzeum A rcheologicz ne w W arszaw ie z inicjatyw y C en traln eg o M uzeum M orskiego w G d ań sk u . Po raz pierwszy p re zen to w a n a była w kw ietniu 1997 r. w G d a ń sk u , podczas uroczystych o b chod ów tysiąclecia m ęczeńskiej śmierci św. W ojciecha. N astęp nie gościła w P aństw ow ym M uzeum A rcheologicznym w W arszaw ie, a od 11 m a rc a 1998 r. m o ż n a ją podziw iać w b aro kow y ch salach olsztyńskiego zam ku — M uzeum W arm ii i M a z u r w Olsztynie.
T w órcy (kom isarz — G raży n a Iw anow ska, autorzy scenariusza — A n n a B itner-W róblew ska, G ra ż y n a Iw an ow ska, A ndrzej P iotrow ski, a u to r p rojek tu plastycznego — J a n Ż ab k o -P o to p o w icz) zrealizow ali ekspozycję o bard zo wysokim poziom ie m ery toryczny m i plastycznym . Prezentow anych jest n a niej praw ie 1,1 tys. zabytkó w z k ilk u n astu m uzeów i instytucji naukow ych, m .in. z m uzeów w O lsztynie, B iałym stoku, G d a ń sk u , M alb o rk u , T o ru n iu , G rud ziądzu i E lblągu o raz in sty tu tó w archeologii uniw ersytetów w T o ru n iu i W arszaw ie, a także In sty tu tu A rcheologii i E tno logii Polskiej A kadem ii N a u k w W arszaw ie. G o dny podkreślenia jest fa k t, że p o n ad je d n a czw arta ekspo natów pochodzi ze zbiorów M uzeum W arm ii i M a z u r w O lsztynie. Są to zarów no zabytki z b ad a ń daw nych, k tó re do 1945 r. znajdow ały się w M uzeum Prussii w K rólew cu, ja k rów nież p rzedm ioty pozyskane dzięki w ykopaliskom prow adzonym w ostatnich latach. O dbiór ekspozycji ułatw iają obcokrajo w com dwujęzyczne opisy — w a n gielskim i polskim .
Z asiedlający o b sza r m iędzy N iem nem a d o ln ą W isłą Prusow ie od n o to w an i zostali w źródłach pisanych w IX w. przez G eo grafa B aw arskiego, je d n a k ich dzieje sięgają bardziej odległych czasów , co najm niej początków naszej ery. Proces form o w an ia się i stabilizacji plem ion pruskich trw ał p o n ad tysiąc lat i szczególnie w yraźnie czytelny jest w źródłach archeologicznych na M azu rach i Półw yspie Sam bijskim . O bserw ow an a na tych obszarach ciągłość k u ltu ro w a — w idoczna m .in. w użytko w aniu przez kilk a — a naw et kilkanaście — wieków tych sam ych nek ropolii — pozw ala d o p atry w ać się rów nież ko ntynuacji zasiedlenia. A u to rzy w ystaw y pom inęli je d n a k pierwszy etap dziejów P rusów — okres stabilizacji ich o sad n ictw a o raz początki fo rm o w ania się grup tery to ria l nych. O graniczyli się d o przedziału czasow ego między VI a X IV w., a więc do okresu pełnego rozw oju, rozk w itu o raz u p ad k u cywilizacji pruskiej.
Szczególnie interesującą k u ltu rę stw orzyli Prusow ie w V I— VII w. C h a ra k teryzow ała się o n a n iesp o ty k an ą w tej części E u ro py k o ncentracją elem entów stroju i ozdób prow eniencji zachodnioeuropejskiej, naddunajskiej oraz n ad c z a r
Komunikaty
nom orskiej. N ajb ard ziej bo d aj p rzeko nu jącą in terp retacją tego jest hip o teza 0 grupie G a lin d ó w , któ rzy w raz z G o tam i wyemigrowali na południe E u ro p y , a n a przełom ie V i VI w. ich potom kow ie powrócili do ziem przod kó w — n a M azury. W śród zw yczajów pogrzebow ych szczególnie interesujące było um iesz czanie p rzep alo n y ch szczątków zm arłego w glinianych naczyniach z a o p a t rzonych w ok rąg łe lub p ro sto k ą tn e otw ory (tzw. popielnicach okienkow ych) oraz obyczaj g rzebania koni. K o n ie — z reguły sam ce — składan o d o grobów nie spalone, a n ierzad k o za k o p y w an o je żywcem. W yposażano je w ozdobne, b o gato zdobione rzędy i p a ra d n e elem enty ogłow ia. U wielu zw ierząt stw ierdzono podczas b a d a ń archeozoologicznych patologiczne zm iany kośćca, co sugeruje, że chow ano przew ażnie o so bniki chore.
N a przełom ie VII i V III w. n astąp ił kres u żytkow ania większości fu n k cjonujących d o tą d osiedli i cm entarzysk. Ja k się przyjm uje, zbliżał się wówczas do k o ńca proces fo rm o w an ia się plem ion pruskich. K a ta liz ato rem przem ian w tej części środkow ej E u ro p y była najpew niej ekspansja Słow ian, w w yniku której n astąp iło przerw anie dotychczasow ych szlaków handlow ych i k ierun kó w pow iązań k ultu ro w y ch .
G łów ną rolę w w yznaczaniu now ych szlaków oraz organizacji han dlu w strefie B ałtyku odegrali W ikingow ie, którzy n a wybrzeżu pruskim prow adzili przede w szystkim ożyw ioną działalność han dlo w ą, a w m niejszym ch y b a stopniu zajm ow ali się organizow aniem w ypraw łupieżczych. Śladem ich p o b y tu jest rozległa o sa d a — em p o riu m o d k ry ta w ostatn ich latach nad jeziorem D ru ż n o , w Janow ie P o m o rsk im . O śro d ek ten z wielkim praw d op od ob ień stw em m o żn a identyfikow ać ze znanym z relacji W u lfsta n a T ru so . M odel osady w Janow ie jest jednym z ciekaw szych elem entów prezentow anych n a wystawie. M ieszkańcy em porium trudnili się — oprócz h and lu — głównie o b ró b k ą szkła, p o ro ża, kości 1 bursztynu. N iek tó re w ytw ory — np. bursztynow e zawieszki w kształcie m łotk ów T h o ra — pow staw ały n a zam ów ienie odległych odbiorców . O żyw iona działalność rzem ieślnicza i h an d lo w a T ru so załam ała się, gdy w X w. pow stał konk uren cyjny o śro d ek w G d a ń sk u .
U schyłku I tysiąclecia, w przededniu misji W ojciecha Sław nikow ica, Prusow ie należeli do o statn ich po gan w E uropie. Ich religia —- po d o b n ie ja k innych ludów bałtyjskich — o b ra cała się w kręgu kultu przyrody. P rzedm iotem czci P rusów były drzew a, źródła, kam ienie, zjaw iska atm osferyczne, ciała astraln e o raz w szystkie zw ierzęta. O d daw an o im cześć n a łonie n atu ry — w świętych gajach, n a p olach i nad w odam i. M iejsca te były w yłączone spod w yrębu drzew , zasiew ów o ra z połow ów . Tchnieniem boskim była więc przesyco na cała p rzy ro d a. W ielką rolę w sferze wierzeń odgryw ali też zm arli, któ ry ch palon o n a stosie w raz z d o b ytkiem żywym i m artw ym . N iew ykluczone, że m aterialnym reliktem wierzeń daw nych m ieszkańców tych ziem są posągi kam ienne, tzw. b aby, znane z ziem pruskich w liczbie dw udziestu jeden egzem plarzy. K o n c e n tru ją się one w trzech rejonach: pom ezańsko-sasińskim (osiem posągów ), galindzkim (sześć rzeźb) oraz b arck o-natang ijsk im , gdzie zarejestrow ano rów nież sześć bab kam iennych. Zw iązek term inologiczny bab i bałbałów , czyli o b ro b io n y ch bloków kam iennych tow arzyszących p om nikom daw nych T u rk ó w w ydaje się bezsporny. N iejasna jest n ato m iast ich geneza, ja k o
że w ystępują zaró w n o w E uropie Z achodniej oraz Skandynaw ii, ja k rów nież w Azji C entralnej o ra z n a U krainie. Ziem ie pruskie są obszarem największej koncentracji w czesnośredniow iecznych posągów w Środkow ej i Z achodniej E uropie. T reść i funkcję pruskich posągów określano różnie — od przedstaw ień bóstw , do pom n ik ó w k om em oratyw nych. N iew ykluczone, że w yobrażały za służonych d la swej społeczności P rusów , którzy zginęli na obczyźnie. N a jb a r dziej bodaj interesującym składnikiem ekspozycji jest rek o n stru k cja sa n k tu ariu m pruskiego ze świętym dębem , kam ieniem ofiarnym o raz trzem a b abam i kam iennym i.
Ziemie pruskie z licznymi jezioram i i rzekam i o raz urozm aicon ą rzeźbą terenu pozw alały ich m ieszkańcom n a budow ę osiedli w m iejscach o n atu ra ln ie o b ronnych w alorach. N ierzadko osady te były d o d atk o w o um acniane kam ien- no-ziem nym i w ałam i o ra z palisadam i. D rew niane chaty m iały konstruk cję zrębow ą i były często zagłębione w ziemi. Tow arzyszyły im paleniska, w ędzarnie i jam y zasobow e d o przechow yw ania żywności. P o d staw ą gosp od ark i P rusów była u p ra w a prosa, jęczm ienia i pszenicy, hodo w la bydła, koni, owiec i świń o raz m yślistw o i rybołów stw o. Ź ró d ła archeologiczne potw ierdzają wysokie um iejęt ności o b ró b k i m etali, p o ro ż a i b urszty nu o raz znaczny poziom garn carstw a i tkactw a.
W X w . Prusow ie zaczęli ulegać — po dobnie ja k inne społeczeństwa E urop y — procesom rozw ojow ym zw iązanym z rodzącym i się stosunkam i feudalnym i. N astępo w ał rozkład form acji plem ienno-rodow ych, pogłębiało się zróżnicow anie m ajątk o w e i społeczne. N ieliczna lecz najznaczniejsza g rup a m ożnych (nobiles) w yróżniała się pozycją polityczną i bogactw em . T rzo n pruskiej społeczności stanow iła je d n a k w olna ludność chłopska, k tó ra m iała wpływ n a losy włości poprzez wiece, n a k tó re przybyw ali wszyscy wolni. M im o zm ian społecznych i rozw oju gospo darczego, P rusow ie nie zdołali utw orzyć państw a, a procesy ku tem u zm ierzające stłum ione zostały przez szereg czynników politycznych.
Prusow ie utrzym yw ali przyjazne sto su nki z państw em M ieszka 1. Pom agali m u naw et w p o d p o rz ąd k o w an iu M azow sza i P om orza. Jed n a k ju ż w czasach Bolesław a C h ro b re g o w ybuchły k on flikty z pogranicznym i plem ionam i p ru s kimi. P ok o jo w ą p ró b ą ich uspoko jenia m iała być zakończo na niepow odzeniem m isja ch rystianizacy jna W ojciecha Sław nikow ica. Z atarg i prusko-polskie nasili ły się za rząd ó w B olesław a K rzyw ou stego , któ ry ja k podał G all A nonim „---k azał bydło i ludzi zabierać do n iew o li brańców pruskich porozsyłał tedy n a osady i przeznaczył do upraw y roli. W ten sposób zaludnił Prusam i wiele wsi” . S ytuacja zm ieniła się na niekorzyść Polski z początkiem X III w., z pow odu postępującego rozbicia dzielnicow ego i zw iązanego z tym rozproszenia sił. M ilitarn a ak ty w n o ść i m ob ilność P rusów zwiększyła się do tego stop nia, że w swoich łupieżczych w ypraw ach regularnie pustoszyli M azow sze i ziemię chełm ińską, d ocierając naw et do M ałop olski. W ów czas to K o n ra d M azow iecki postanow ił wezwać n a pom oc rycerzy Z ak o n u K rzyżackiego.
P ro w ad ząc p odb ój, K rzyżacy pustoszyli grody i osiedla o raz niszczyli siedliska i pola, przesiedlając P rusów na odległe nieraz tereny. N iektó rzy członkow ie p o d b ijan eg o ludu uciekali n a Litwę lub do Polski. Przyczyniło się to do ro z p ad u d aw nych s tru k tu r społecznych i pow iązań gospodarczych.
T w orząc p odw aliny gospo darcze swego państw a, K rzyżacy prow adzili szeroko za k ro jo n e akcje kolonizacyjne, k tóre ściągnęły bardzo licznych o sa d ników niem ieckich. P row ad ziło to d o ogrom nych przeobrażeń w stru k tu rze etnicznej pow stającego org anizm u państw ow ego. C h ło pska ludność a u to c h to n i czna zo stała zd o m in o w an a przez napływ ow y etnos obcy, a znaczna część pruskich nobiles przyjęła chrześcijaństw o i otrzym ując n ad a n ia ziemi od Z ak o n u weszła do klasy feudałów . Proces zan ikan ia św iadom ości etnicznej P rusów zaczął się ju ż u schyłku X III w. i dotyczył głównie w arstw y m ożnych. L udność pospo lita, m im o zakazów i obow iązków ponoszonych na rzecz nowej władzy, znacznie dłużej zachow yw ała poczucie własnej odrębności. K u lty w o w an ie daw nych o brzędów i zw yczajów przeżyw ało się jeszcze długo po po db oju krzyżackim . Proces u tra ty pruskiej tożsam ości trw ał najpew niej aż do X V I w. W pierw szym bow iem w ykazie absolw entów królewieckiej A lbertyny — z p o ło wy XVI w.), jeszcze cz tern astu z nich uw ażało się za Prusów .
