Z problemów serbskiej prozy historycznej XIX wieku o tematyce powstań narodowych : nad powieścią Janka Veselinovicia "Hajduk Stanko"

Bogusław Zieliński

Z problemów serbskiej prozy

historycznej XIX wieku o tematyce

powstań narodowych : nad powieścią

Janka Veselinovicia "Hajduk Stanko"

STUDIA ROSSICA PO SNANIENSIA, vol. X X I: 1991, pp. 175-184. ISB N 83-232-0314-8. ISSN 0081-6884., Adam Mickiewicz U niversity Press, Poznań

HISTORIA LITERATUR

POŁUDNIOWO- I ZACHODNIOSŁOWIAŃSKICH

Z PROBLEM ÓW S E R B S K IE J PROZY H IST O R Y C Z N E J X IX W IE K U O TEMATYCE POW STAŃ NARODOW YCH (NAD PO W IEŚC IĄ

JA N K A VESELIN O V ICIA H A J D U K S T A N K O )

SOME P R O B L E M S OF T H E S E R B IA N H IS T O R IC A L P R O S E O F T H E 19TH C E N T U R Y A B O U T T H E N A T IO N A L U P R IS IN G S (ON T H E N O V E L H A J D U K

S T A N K O B Y JA N K O V E S E L IN O V IČ )

BO G U SŁAW Z IE L IŃ S K I

Ab s t r a c t. T he au th or an alyses th e literary an d ideological a sp ects o f Janko V eselinovič

H a jd u k S tanko con tain in g features o f R om an ticism a n d realism .

B ogusław Z ieliński, U n iw ersy tet im . A dam a M ickiew icza, Z akład J ęzy k ó w i L iteratur Słow iańskich, al. N iepodległości 4, 61-874 P ozn ań , P olsk a-P olan d .

Czy litera tu ra serbska w X IX w ., k tó ra chlubi się epiką ludową, posiada powieść historyczną, dotyczącą swej odległej przeszłości? Czy litera tu ra serbska w X IX w. zdołała stworzyć pow;eść historyczną ty pu walterskoto- wskiego? N a te p y tan ia współczesny badacz dziejów litera tu ry serbskiej — Jo v an Deretić odpowiada negatyw nie1. Pom im o owych negatyw nych odpo­ wiedzi, w arto bliżej się przyjrzeć modelowi serbskiej powieści historycznej X IX w. o tem atyce pow stań narodowych, do których można zaliczyć: Pery Todorovicia Sm rt Karadjordjeva, opublikow aną po raz pierwszy w piśmie „Male novine” z 1892/3 r., a w w ydaniu książkowym dopiero w 1928 r ., D ra ­ gutina Ilicia H adži Djera z 1904r. oraz J a n k a Veselinovicia H ajduk Stanko z 1896 r .2

1 Por. J . D o r o t i é , S rp s k i rom an (1800 - 1950), B eograd 1981, s. 94.

* J . D eretić w y m ien ia p ow ieści, trak tu jące o przeszłości bośniackiej: M ilorada Š apčanina H asan aga z 1880 r . , L azara K om arčicia M u čen ici za slobodu z 1907 r . , a ta k że S im y M atavulja U skok, n a te m a t C zarnogóry z p oczątk u X I X w ieku, a op u b lik ow an ą w 1886 i 1892 r. I b id ., s. 106 - 107.

176 В. Z i e l i ń s k i

Wymienione utw ory powstały w końcu X IX lub n a początku X X wieku, tzn. w okresie, kiedy serbski klasyczny realizm począł ustępować na rzecz no ­ wych modernistycznych prądów, dochodzących z Zachcdu. Ze względu n a swój literacko-ideologiczny charakter powieści te sy tu ują się pomiędzy ro m an­ tyzmem i realizmem. Z rom antyzm em wiąże powieść Veselinovicia pojmowanie historii, w myśl którego dzieje mogą kształtow ać indywidualne jednostki, a z realizmem — obecność tendencji, elem enty naturalizm u, ale głównie konstrukcja n a rra to ra „św iadka-w ydarzeń” , n a rra to ra typowego dla rea ­ listycznej powieści współczesnej w tem atyce społecznej. W zakresie ideologii powieść ma wydźwięk konserwatywnej utopii, gdyż ideał umiejscawia w p rze­ szłości i przeciwstawia go rzeczywistości istniejącej. N arzuca się podobieństwo z nieco wcześniejszą ideologią słowianofilstwa rosyjskiego, której źródeł można się dopatryw ać w sytuacji politycznej Serbii i politycznych przekonaniach autora. Analogia ta nie tylko dotyczy utopii retrospektyw nej, ale obejm uje również dom inację pierw iastka nacjonalistycznego i przekonanie, że rdzenne pierwiastki narodowe zachowały się w ludzie.

Pod względem gatunkow ym powyższe utw ory można podzielić na lite ­ racką kronikę oraz rom ans historyczny. Sm rt Karadjordjeva jest typow ą kro ­ niką, w której w ydarzenia powieściowe dotyczą tragicznej śmierci K aradzior- dzia w 1817 r. W powieści jest ograniczona do m inim um historia powieścio­ wych, fikcyjnych bohaterów; istnieją przede wszystkim w ydarzenia historycz­ ne. W przeciwieństwie do niej powieść H adži Djera D. Ilicia jest typowym romansem historycznym , którego osnowę tw orzą indywidualne losy bohatera, a w ydarzenia historyczne znajdują się w dalszym tle. H ajduk Stanko Veselino­ vicia przekształca się z rom ansu historycznego w literacką historię pierwszego powstania serbskiego. Dwie stru k tu ry powieściowe nie są ze sobą integralnie związane, ale istnieją niezależnie obok siebie3.

H ajduk Sianko rozpoczyna się idyllicznym obrazem maczwańskiej wsi,

w której zamieszkują ludzie pracowici, uczciwi i dobrzy. Ta sielanka przeszka­ dza miejscowemu subbaszy, Turkowi, zwanemu Gruszką, k tó ry zam ierza p o ­ różnić wieśniaków w myśl dewizy: divide et impera. Pom aga mu w tym wsiowy wszędobylski — Marinko. W ykorzystują oni rywalizację do tąd nierozłącznych pobratym ców S tan k a Aleksiči a i L azara M iradžicia o Jeli cę, miejscową p ięk ­ ność, różniąc najpierw obu, później ich rodziny, a w końcu całą wieś. Żądłem intrygi Marinki i Gruszki jest oskarżenie Stanka, deprecjonujące go w oczach całej społeczności lokalnej. W szystko to odbywa się w przeddzień najw ażniej­ szych wydarzeń nowszej historii Serbii — pierwszego pow stania, które ledwo zostało zasygnalizowane w pierwszych rozdziałach i w dwóch początkowych częściach powieści. T em at pow stania zostaje wprowadzony dopiero na początku trzeciej części powieści.

Z problemów serbskiej prozy historycznej 177

W związku z oskarżeniem głównego b ohatera dochodzi do polaryzacji postaci. Gruszka ze swoją gw ardią i niew ierny wobec S tank a pobratým Lazar ze swoją rodziną są przeciwstawieni Stankowi i jego drużynie hajduckiej. Pierwsi są źródłem wszelkiego zła, które zburzyło spokój i uświęcone tra d y c ją zasady społeczności m aczwańskiej, n ato m iast ci drudzy są obrońcami słabych przed silnym i, junakam i bez skazy. Obok „złych” i „dobrych” są chwiejni, niezdecydowani — pozostań wieśniacy. N a początku, w swej niewiedzy, przy­ s ta ją oni do pierwszych, ale z czasem, kiedy in try g a się w yjaśnia, opowiadają się za drugim i.

W konstrukcji intrygi specjalna rola przypada dwóm osobom: Marince i Devie. Marinko jest spraw cą zła, mózgiem i wykonawcą intryg, które spadają n a współrodaków. D eva jest tajem niczym pomocnikiem, rozplatającym nici in try g i w ybaw iającym z opresji Stanka oraz jego hajduków. M arinko jest podm iotem intryg, n ato m iast Deva podm iotem kontrakcji, gdyż w ątki, którego ośrodkiem są te postaci, są ze sobą ściśle powiązane. W Devie można u p a try ­ wać postać kierowniczą w ty m sensie, w jakim ona w ystępuje, n a przykład, w powieściach Fieldinga, Goldsmitha, Radcliffe. Akcja powieści rozwija się według starych schem atów powieściowych z elem entam i m elodramatyczności

i sensacyjności, typowym i dla powieści zabawy.

Dla potrzeb analizy proponuję wyodrębnić dwie części tej powieści, ta k jak b y nie stanow iły one integralnej całości. Tem atem dwóch pierwszych po­ wieściowych części: „Z drajca” i „Mściciel” jest zdrada, tem atem części trz e ­ ciej — „N ieśm iertelny” — powstanie serbskie przeciw Turkom. Z drada jest tu ta j zawsze świadoma, bohaterowie sta ją przed alternatyw ą: „za” lub „prze­ ciw ” , chociaż istn ieją osoby wprowadzone w błąd. Pojęcie zdrady nie m a cha­ rak te ru stopniowalnego i zawsze jest to czyn o jednoznacznej kwalifikacji m oralnej. B ohaterem „powieści o zdradzie” są konkretne, chociaż malowane legendarno-baśniową p aletą postacie, z których n a czoło wysuwa się Stanko i jego drużyna. B ohaterem „powieści o pow staniu” jest lud, naród, Serbowie, którzy k ształtu ją lub przynajm niej w pływ ają n a dzieje, a Stanko z drużyną są przedstaw icielam i tej zbiorowości. „Powieść o zdradzie” jest w sensie ga­ tunkow ym rom ansem historycznym , historyczną powieścią przygodową, n a ­ to m iast „powieść o pow staniu” jest powieścią historyczną (mając na uwadze ten początkowy e ta p rozwoju powieści w literatu rze serbskiej).

W powieści m ożna wyróżnić dwa podstawowe m otyw y fabularne: motyw waśni dwóch pobratym ców o jedną dziewczynę i m otyw niew innie oskarżonego. Te dwa m otyw y przy różnych p u n k tach zw rotnych akcji spraw iają, że „po­ wieść o zdradzie” jest dynam icznym , utrzym ującym w napięciu czytelnika utworem . O brazy z historii pow stania, przedstaw ione n a k a rta ch „powieści o pow staniu” , w y p ad ają słabo i n ien atu raln ie. R azi nie tylko nieporadność w odtw arzaniu w ydarzeń w czasie i n a większym obszarze, ale również podnio­ sły, p atetyczn y ton. W ątek miłosny między Stankiem i Jelicą spełnia rolę

178 ß. Z i e l i ń s k i

szkieletu, spajającego konstrukcję powieści. (Uwagę zwraca również stosunek w ątk u romansowego do w ątku historyczno-narodowego. Ten pierwszy pojawia się n a początku powieści, po czym znika i ukazuje się ponownie na końcu p o ­ wieści. Podobny zabieg stosuje W. Scott w kilku powieściach: Bob Boy, Wood-

stock, Ivanhoe).

O dnotujem y również słabości powieści, na które zwracał już uwagę V. Gli- g o rić 4. W zakresie stru k tu ry literackiej powieść, podobnie jak cała twórczość Veselinovicia, charakteryzuje się patetycznością stylu, uproszczonym wize­ runkiem postaci, schem atycznym konfliktem opartym na przeciwstawieniu dobra i zla, naiw ną psychologią postaci, m elodram atycznym i sentym entalnym zarysem fabuły.

Należałoby więc określić stanowisko H ajduka Stanko wobec trad y cji w alter- skotowskiej. Oto p y tan ia, na które należy odpowiedzieć: Czy i w jakim stopniu Veseli novi ć nawiązuje do modelu powieści historycznej ty p u w aiters koto- wskiego? Cz y H ajduk Stanko jest w jakiś sposób związany z tra d y c ją lite ra tu ry

rodzimej ?

Veselinoviciowi niewątpliwie nie udało się stworzyć w om awianej powieści wizji artystycznej historycznej epoki, odpowiedniej dla X IX wieku: z a p a try ­ wań, sposobów myślenia, przyzwyczajeń, wierzeń, tem peram entu właściwego ludziom tam tej epoki. Główna przyczyna leży w tym , że Veselinovič przenosił w ydarzenia powieściowe w m ityczno-baśniową przeszłość. W szelako w tekście dostrzec można różnorodne ty p y n arracji i relacji, które świadczą o inten cjach autora, zm ierzających do zarysowania obrazu społeczeństwa i politycznego położenia kraju, a także obyczajów ludności, opinii potocznych czy typów reakcji uczuciowych. W ydaje się, że Veselinovič znał powieść w alterskotow ską i ten wzór literacki, obok serbskiego eposu ludowego, wyraźnie mu przyświecał. R ejestr cech walterskotowskiej powieści mógłby przedstaw iać się następująco:

1) połączenie w ątku romansowego oraz historyczno-narodowego, przy czym w ątek miłosny tw orzy oś konstrukcyjną powieści, 2) obecność m otyw u zem sty, k tó ra opanowuje duszę człowieczą; motyw pojedynków; przeczucie śmierci, wizje, sny prorocze. (Tajemniczość, zagadkowość, nagłe niebezpieczeństw a i niespodziewane ocalenia związane z bohaterem w ątku miłosnego to środki i sposoby, oddziaływające n a w yobraźnię czytelnika, przejęte przez powieść W. Scotta z romansów D. Defoe, Lewina, Radcliffe), 3) występow anie n a rra ­ to ra „przedmiotowego” , k tó ry korzysta z praw wszechwiedzy i posługuje się różnym i typam i narracji i relacji, 4) obrazy n a tu ry jako malownicze i ch a­ rakterystyczne tło wydarzeń powieściowych, 5) występowanie elem entów lu ­ dowych, odtw arzanie odrębności obyczajowych i regionalnych.

Analiza powyższych cech wskazuje, że kostium walterskotow ski jest w p o ­ wieści Veselinovicia powierzchowny. Pisarz zaczerpnął od Scotta pierw iastek

7j problemów serbskiej prozy historycznej 179

aw anturniczy, heroiczno-miłosny oraz historyczno-narodowy, wprowadził postać demonicznego in try g a n ta M arinki oraz postać kierowniczą — D erę, a także m otyw y, które już przed Scottem występowały w rom ansie se n ty ­ m entalnym i heroiczno-miłosnym. Przeszłość narodow a stała się w powieści, co praw da, tem atem literackim , ale nie prowadziła do lepszego rozum ienia te ­ raźniejszości, gdyż realistyczne ujmowanie przeszłości zastąpił pisarz u to pią konserw atyw ną. M aniera sentym entalna, idealizacja bohaterów i ukazyw anie historii w świetle ahistorycznym — wszystko to oddalało powieść od realizm u.

Uzasadnione jest zatem przypuszczenie, że Veselinovič znał model powieści w alterskotow skiej. Sięganie po określone elem enty tego modelu w ynikało z odm iennego celu, jaki przyświecał Veselinoviciowi — idealizowania przeszłości narodow ej. Z aw arta w dziele u topia konserw atywna i narodniacka posiadała również współczesną, polityczną aktualność, o czym będzie mowa dalej.

W budowie powieści daje się także zauważyć wpływ innego wzorca lite ­ rackiego — eposu ludowego. Powieść dotyczy w ydarzeń z la t 1804 - 1813, okresu pierwszego pow stania serbskiego, głównie bitw y pod Miszarem i obrony szańców koło R av n ja n a obszarze Maczwy, rodzinnego k raju pisarza. W tw orze­ niu powieści nie był au to r ograniczony żadnym i źródłami drukow anym i. W prost przeciwnie, w hiperbolizacji bohaterstw a indywidualnego i zbiorowego, w kreacji bohaterów , a przede wszystkim w obdarzaniu ich cechami legendarno- -baśniowymi widać, że Veselinovič stworzył powieść na podstaw ie u stn y ch ludowych relacji i legend oraz zaczerpnął wzory z eposu ludowego5. Z tra d y c ji poezji ludowej przejął przede wszystkim zasady surowej etyki, wiarę w zw y­ cięstwo dobra i praw dy oraz przekonanie o znaczeniu i wartości więzi ty p u patriarchalnego. Również z eposu wywodzi się dążenie do rozwiązań t r a ­ gicznych w konstrukcji losu bohaterów, k tó ra ta k razi w tej powieści z te n ­ d e n c ją 6. Jugosłow iański epos ludowy i ludowa trad y cja u stn a dostarczyły Veselinoviciowi wzorów um iłowania wolności, szacunku dla szlachetności, bohaterstw a i praw dy oraz poszanowania ludzkiej godności. A ktualność te ­ m aty czno-gatunkow a powieści, będącej k o n ty n u ato rk ą ty ch chlubnych w a r­ tości wysokiego i dostojnego eposu, najpraw dopodobniej sprawiły, że u tw ór

5 I b id ., s. 198 - 199.

6 B a ch tin p isze n astęp u jąco o w izerunku boh atera, k tórego cech y u leg ły hiper- bolizacji: ,,C złow iek p rzed staw ion y w w ysok ich gatu n k ach , op artych n a d y sta n sie , to człow iek ab solu tn ej przeszłości i oddalonego obrazu. W zw iązk u z ty m jest c a łk o w ic ie sp ełn ion y i zak oń czon y. Określa go w praw dzie w zn iosłe boh aterstw o, ale w ią że się o n o z b ezap elacyjn ą gotow ością, zam k n ięciem w d a n y m określeniu, niem ożn ością p rzek ro cze­ nia raz danej tożsam ości. P on ad to cechuje go p ełn e u zew nętrznienie. P o m ięd zy p r a w d z iw ą is to tą b oh atera i jego zew n ętrzn ym i g estam i n ie m a najm niejszej rozbieżności. W sz y s tk ie m ożliw ości b oh atera u rzeczyw istn iły się do k ońca w jego zew n ętrzn ym sta tu sie sp o łe c z ­ n y m , w ca ły m jego losie [ ...] ” — M. B a c h t i n , E pos i rom an. W : M. B a ch tin , D ia lo g , ję z y k , literatura, W arszaw a 1983, s. 284.

180 В. Z i e l i ń s k i

funkcjonuje wśród czytelników najpierw jako ludowy „elem entarz p atrio ­ ty cz n y ” 7, a obecnie jako jedna z najbardziej popularnych powieści z przeszłości Serbii X IX wieku dla młodzieży.

Z aw arta w powieści idea konserw atywna, gloryfikacja patriotyzm u i mo­ ralnych wartości narodu serbskiego posiada swój literacki oraz pozaliteracki, polityczny sens. W ty m drugim znaczeniu idea ta była skierowana ostrzem w reakcyjną politykę rządu M ilana Obrenovicia i później jego syna — A leksandra8. Veselinovió był czynnym działaczem opozycyjnej p a rtii rad y ­ kalnej, k tó ra swój program wywodź«ła z ideologii rewolucyjnego dem okraty Svetozara Marko vicia i reprezentowała interesy w arstw średnich i niższych.

Idee S. M arkovicia o oświacie wśród ludu w latach 70. i 80. utorow ały sobie drogę do Szkoły Wyższej w Belgradzie, a później nab rały rozgłosu w całej Serbii. „P raca u podstaw ” zafascynowała również młodego Veselinovicia, wówczas nauczyciela szkół powszechnych w rodzinnej Serbii i członka partii radykalnej, kilkakrotnie więzionego przez reżim Obrenoviciów. W „Listach ze w si” z la t 1900, 1902, 1904 i 1905 dał wyraz rom antycznem u um iłowaniu patriarchálnej wsi, jej system u zadrug oraz przekonaniu, że cywilizacja zniszczyła wieś oraz harm onię i szczęście patriarchalnego serbskiego życia, przekreśliła wiejską idyllę.

Isto tą ideologii narodniackiej zaw artej w powieści była idealizacja praw o­ sławia, samowładztwa i narodowości. S tara Serbia reprezentuje, podobnie jak u Słowianofilów rosyjskich, oryginalny ty p rozwoju społecznego. Prawosławie stanow i czystą, nieskażoną przez racjonalizm postać chrześcijaństwa. P o d sta ­ wowymi kom órkam i organizmu społecznego były wspólnoty, o parte n a ko­ lektyw nym w ładaniu ziemią, wspólnocie w iary i obyczaju, rządzone przez zgromadzenie członków wspólnoty, które rozstrzygały spraw y sporne, zgodnie z tra d y c ją n a zasadzie jednomyślności, a nie większości9. Je d n o stk a związana była ze zbiorowością bezpośrednio, a jej postępowanie w yznaczały tradycyjne norm y społeczne10. Nie m a ona popaść w konflikt ze społeczeństwem. Zgoda ze społeczeństwem rodzi pełne zadowolenie duchowe, optym izm i spokój we­ w nętrzny. Stosunki między władzą a ludem o parte były n a zaufaniu, a miejsce w hierarchii społecznej wyznaczała nie własność, ale osobowość. N arodniactw o idealizowało patriarch aln ą rodzinną zadrugę, o p a rtą na gospodarce naturalnej, idealizowało wieś i życie wiejskie. W zadrudze Veselinović up atryw ał fundam ent serbskości i narodu serbskiego, gdyż chłop jest, jak mówił: „ n aš domaćin,

7 P or. V . G l i g o r i é , op. c i t . , s. 199. Por. toż J . S k o r l i ć , Janko V eseinović. W: tenże, P isc i i k n jig o , t. I I , B eograd 1955, s. 283.

8 P o r . J . S k o w r o n e k , M. T a n t y , T. W a s i l e w s k i , H istoria S ło w i a n południow ych

i zachodnich, W arszaw a 1977, s. 495 - 499.

• A . W a l i c k i , W kręgu konserwatyw nej u to p ii, W arszaw a 1964, s. 20 - 21. 10 I b id ., s. 30.

Z problemów serbskiej prozy historycznej 181

ču v ar našeg lepog jezika i običaja, branitelj vere i svega lepog i dobrog, što je on naša slika i ponos, koji nam je ime očuvao kroz čitavih p et veko v a ” n .

U topia konserw atyw na zaw arta w powieści Veselinovicia w opozycji po­ wieściowego i współczesnego pisarzowi św iata przeciw staw ia dwie form acje historyczne, dwa ty p y więzi łączącej jednostkę z kolektyw em , dwa ty p y spo­ łeczeństwa. Isto tę tego przeciwstawienia w yjaśnia typologia, stworzona przez F . Tönniesa, operująca przeciwstawieniem „G em einschaft” i „Gesellschaft” 12. Veselinovič w dobie rozwoju kapitalizm u, u trw alania się stosunków zinstytu cjo­ nalizowanych, opartych n a kontrakcie, konwencji praw nej oraz przym usie państw ow ym i ekonomicznym, wysuwał ideał retrospektyw ny, ideał wspólnot trad y cji i obyczaju, które istniały n a podstaw ie organicznych, niezracjonaiizo-

wanych i niesformalizowanych więziach społecznych.

Dla powieści historycznej ważny jest istniejący w świadomości społecznej obraz historycznego zdarzenia, przejm ow any i utrw alan y w formie narodowego sym bolu. W powieści Veselinovicia różnorodne konsekwencje pociąga za sobą m it kosowski, idea zem sty za klęskę n a Kosowym Polu. F ab ularyzacja i w y­ korzystanie w powieści owej idei posiada różnorodne sensy; jest ponadindy- w idualnym sposobem porozum iewania się a u to ra z czytelnikiem, a tak że w ska­ zuje kierunek in terp retacji (przez aprobatę bądź negację). Idea m itu kosowskie­ go wraziła się w różnorodne w arstw y dzieła. Określiła ona dychotom ię św iata przedstawionego postaci — Serbowie i T urcy są sobie przeciwstawieni w sposób nie dający się pogodz'ć. Pow iadam ia o ty m n a rra to r na jednej z pierwszych stron powieści podczas prezentacji bohaterów: „On jest Turek, a ja jestem Serb i nic nas nie łączy! [...] Co dla niego jest życiem — mnie grozi śmiercią; co dla mnie jest radością — jem u przynosi nieszczęście!” 13 Przeciwstawienie Serbów i Turków zaznacza się w aspekcie narodow ym , religijnym , cywilizacyjnym, stylu życia i system u wartości. Dla Veselinovicia samo słowo „Serb” i „T u rek ” zawiera w sobie te sensy. Nie przypadkiem zdrajca M arinko jest człowiekiem leniwym, służalczym, cynicznym kłam cą i zaprzańcem , n atom iast L azar po zdradzieckim zam achu n a życie S tan k a u kazany jest w konwencji degradacji i porów nany do żmii.

Zem sta kosowska określiła dążenia rew indykacyjne Serbów i sferę etyki społecznej. Realizacja zemsty kosowskiej pociągała za sobą obowiązek protestu i walki w myśl dewizy: „Siła jest prawem, a prawo siłą” . Kosowo zrodziło zemstę, a czyn zem sty m iał przynieść wolność, mimo przelewu krwi, a naw et rzezi, k tó rą powstanie niosło ze sobą. T rudną spraw ę dylem atów etyki i polityki oraz walki podejm uje w powieściach pop, k tó ry potwierdził nakaz realizacji zem sty kosowskiej, rozdzielając to, co dobre, od tego, co sprawiedliwe.

11 C yt. za V . G l i g o r i ć , op. c it ., s. 180. 13 P or. A . W a l i c k i , op. c it ., s. 135 - 142.

182 В. Z i e l i ń s k i

Kosowo zachwiało wiarę w teleologicznie pojęty proces historyczny. Serbia s ta ła się ofiarą historii, ale hajducy i pow stańcy m ają być, w myśl tej koncepcji, sprawiedliwymi wykonawcam i zem sty kosowskiej, feniksami Serbii, odrodzo­ nym i z prochów Kosowego Pola, którzy, poprzez przywrócenie Serbii wolności, w łączają ją w przerwane ogniwa procesu historycznego.

W powieści H ajduk Stańko uwagę zwraca n a rra to r „przedm iotow y” , jawny, podobny do n a rra to ra realistycznej powieści o tem acie społecznym. N arrator ten panuje n ad światem przedstaw ionym , k tó ry ukazuje z historycznego d ystansu oraz dysponuje pewną wiedzą o przeszłości. W ystępuje zarówno jako historyk-kom entator i wyraziciel powszechnych opinii, jak i świadek w yda­ rzeń. Specyfiką narracji historycznej jest konieczność „obiektyw izow ania” i odnoszenia relacji do faktów poświadczonych źródłowo, a zatem swoiste ograniczenie n a rra to ra w jego kreacyjnej swobodzie. W tym względzie H ajduka

Stanko można zakwalifikować do powieści historycznej tylko warunkowo. Poza

n arracją wszechwiedzącą można się dopatrzyć w powieści narracyjnej postaw y epickiej: znany z eposu ludowego to n narracji gęślarza14, sławiący bohaterstw o powstańców i lam entujący nad cierpieniam i współrodaków. Łączy on w sobie zarówno legendę, jak i au tentyczn y przekaz i przydaje powieściowej narracji romantycznego u ro k u 15.

W arto zwrócić tak że uwagę na oryginalną cechę powieści Veselinovicia — koncepcję osobowości. W iąże się ona z jego idealizacją przeszłości: w idyllicz­ nym św ieciena łonie n a tu ry żyją praw i, szlachetni i łagodni ludzie. Osobowość bohaterów, głównie sfera emocjonalna i zasady etyki są w sposób n atu ra- listyczny zdeterm inowane. W myśl naiwnej teorii osobowości, wyłożonej przez pisarza w powieści, w człowieku tkw ią zarodki zarówno dobra, ja k i zła, a zwyciężają te, które wcześniej zostają obudzone. Założenia determ inizm u przesądzają, że postaci nie ulegają ewolucji, nie zm ieniają się pod wpływem „ak cji” , chociaż m otywam i ich działań pozostają emocje i afekty.

Veselinović nie przeprowadził gruntow nej analizy psychologicznej postaci; wgłębianie się w tajn ik i duszy zastępował podziałem postaci według schem atu czarno-białego. N atu rę człowieka utożsam iał z psychiką człowieka. Analiza psychologiczna w ystępuje w charakterze rekapitulacyjnym w stosunku do w y ­ darzeń, jakie czytelnik już zna z akcji utw oru. A naliza t a nie wgłębia się w sp ra­ wy obce czytelnikowi powieści. Postać zn a jd u je się na rów nych praw ach ż czytelnikiem , tyle że m a prawo stosować własne oceny i posługiwać się swoim system em wartości.

Różnice pom iędzy „powieścią o zdradzie” a „powieścią o p ow staniu” obejm ują również odm ienne rozum ienie historii. Przedstaw iona w „powieści o z d ra d z ie ” historia bliska jest jej rom antycznem u rozum ieniu, w myśl którego

14 V . G l i g o r i ć , op. c it ., s. 206. ls Ibid.

Z problemów serbskiej prozy historycznej 183

więzi narodowe tworzy „m istyczny związek pokoleń” 16. K oncepcja t a u za­ sadnia trwałość najważniejszych idei, obyczajów, insty tucji oraz wskazuje wzory postaw.

H istoria, będąca głównym przedm iotem narracyjnego kom entarza „ p o ­ wieści o pow staniu” , różni się od historii w „powieści o zdradzie” . Veselinović trak to w ał dzieje jako zam kniętą całość o znam ionach prawdziwości, k tó ra od współczesności różni się nie tylko realiam i, ale także odm ienną koncepcją człowieka. Wszelako większą wagę przykładał Veselinović nie do obiektywnego, dającego się zweryfikować obrazu wydarzeń, lecz do ich w artościowania ze względu n a znaczenie historyczne i w artość aktualną. Pow stania dokonuje naród świadomy swej roli i miejsca w procesie historycznym , społeczeństwo odmienne od swego obrazu z „powieści o zdradzie” . Jednocześnie „poziom ” oglądu historii w „powieści o pow staniu” podniósł się ze szczebla najniższego, ludowego, występującego w „powieści o zdradzie” i objął przywódców pow sta­ nia — legendarnego K aradziordzia i jego otoczenie.

Veselinovicia charakteryzuje swoisty konserw atyw no-rom antyczny histo- ryzm. U jego podstaw leżała koncepcja „żywiołu historycznego” , k tó ra stanow i całościowy wyraz najgłębszej isto ty kolektywnej duszy narodu, m anifestującej się w organicznym rozwoju jego dziejów, ducha i wytworów. Z koncepcji tej wynikało potępienie racjonalizm u i autonom ii jednostek jako sił d estru k cy j­ nych, dezintegrujących, niszczących historycznie ukształtow ane więzi spo­ łeczne. Jednostka powinna być całkowicie podporządkow ana świadomości ponadindyw idualnej. W myśl tej koncepcji isto tn y i właściwy b y t n aro d u objawia się wr przeszłości, k tó rą przedstaw ił pisarz w sposób staty czny i ahisto- ryczny z pu nk tu widzenia niezm iennej n a tu ry człowieka.

БОГУСЛАВ ЗЕЛИНЬСКИ К ПРОБЛЕМАТИКЕ СЕРБСКОЙ ИСТОРИЧЕСКОЙ ПРОЗЫ XIX ВЕКА НА ТЕМУ НАЦИОНАЛЬНЫХ ВОССТАНИЙ (О РОМАНЕ ЯНКА ВЕСЕЛИНОВИЧА Г А Й Д У К СТАНКО) Р е з ю м е Известное произведение Я. Веселиновича Гайдук Станко (1896 г.) и сегодня является одним из популярнейших романов о прошлом Сербии XIX в. По своему художественно-идеологическому характеру этот роман располагают между романтизмом и реализмом. С романтизмом роман Веселиновича соединяет понимание истории, по которому историю могут формировать отдельные личности, с реализмом — присутствие в романе тенденции, элементы натурализма, но главным образом конструкция рассказчика „свидетеля происшествий” . В сфере идеологии роман имеет оттенок консер­ вативной утопии.

184 В. Z i e l i ń s k i Автор затрагивает вопрос определения жанра этого романа, выделяя в нем два неза­ висимых друг от друга типа — исторический приключенческий роман, исторический ро­ манс, художественную хронику сербского восстания, а также проблему его отношения к на­ родному эпосу и модели волтерскотовского романа. В заключении автор проводит анализ понимания истории, выступающего в романе Веселиновича. Писателя, утверждает автор, характеризует своеобразный консервативно- -романтический историзм. В его основе лежит концепция „исторической стихии”, которая является комплексным выражением глубочайшей сути коллективной души народа. SOM E P R O B L E M S O F T H E S E R B IA N ” H I S T O R I C A L P R O S E O F T H E 19TH C E N T U R Y A B O U T T H E N A T IO N A L U P R I S I N G S (O N T H E N O V E L B Y JA N K O V E S E L IN O V IČ H A J D U K S T A N K O ) b y BOGUSŁAW Z IE L IŃ SK I S u m m a r y

A w ell-know n w ork b y J . V eselin ovič H a jd u k S ta n k o o f 1896 an d a t p resen t is one o f th e m o st popular n o v els from th e p ast o f th e 19th c e n tu r y Serbia.

B ecau se o f its literary-ideological character th is n o v e l is p la ced b etw een R o m a n ­ ticism and realism , y e s e lin o v ic ’s n o v el is con n ected w ith R o m a n ticism b y th e in te r p r e ta ­ tio n o f h istory accord in g to w hich th e h isto ry m a y be shaped b y sin gle in d iv id u a ls. I t is con n ected w ith realism b y th e presence in th e n o v el o f ten d en cies, elem en ts o f n atu ralism , but m ain ly th e con stru ction o f narrator „ w itn ess o f th e e v e n ts” . In th e field o f id e o lo g y th e n o v el has an im p lication o f th e con serv a tiv e u to p ia .

T he author undertakes problem s o f th e genre, d istin g u ish in g in it tw o ty p e s e x is tin g in d ep en d en tly o f each oth er — historical ad ven tu re n o v e l, h isto rica l rom ance and literary chronicle o f th e Serbian uprising, and also undertak es th e p roblem o f its relation to th e folk epos and th e m odel o f S c o tt’s n ovel.

T o conclude th e author undertakes a n a n a ly sis o f u n d erstan d in g h isto ry occurring in V eselin o v ic’s n o v el. T he au th or claim s th a t w h a t is ch aracteristic o f th e w riter is a peculiar conservative-rom an tic ahistorism . A t its b asis w as th e con cep tion o f “ h isto rica l elem en t” w hich co n stitu tes a com prehensive exp ression o f th e d eep est essen ce o f th e co llective spirit o f th e nation .