Rozpowszechnienie dyslipidemii u mężczyzn i kobiet w wieku 20—74 lat w Polsce.
Wyniki program u W OBASZ
Andrzej Pająk1, Ewa Wiercińska1, Maria Polakowska2, Krystyna Kozakiewicz3, Krystyna Kaczmarczyk-Chałas4, Andrzej Tykarski5, Danuta Gaździk6, Tomasz Zdrojewski7
1Zakład Epidemiologii i Badań Populacyjnych, Instytut Zdrowia Publicznego, Collegium Medicum Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2Zakład Epidemiologii, Prewencji Chorób Układu Krążenia i Promocji Zdrowia, Instytut Kardiologii, W arszawa
3III Katedra i Klinika Kardiologii, Śląska Akademia Medyczna, Katowice 4Katedra Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej, Uniwersytet Medyczny, Łódź
5Klinika Nadciśnienia Tętniczego, Chorób Naczyń i Chorób Wewnętrznych, Instytut Kardiologii, Akademia Medyczna, Poznań 6NZOZ DIAGNOSTYKA przy Instytucie Kardiologii, W arszawa
7Katedra i Klinika Nadciśnienia Tętniczego i Diabetologii, Akademia Medyczna, Gdańsk
Wstęp
Istnieje w yraźna zależność pomiędzy stężeniem lipi
dów we krwi a ryzykiem chorób układu krążenia. Pierw
sze badania dotyczące leczenia hipercholesterolemii w y
kazały, że obniżenie stężenia cholesterolu całkowitego i LDL-cholesterolu o 1% wiąże się z redukcją ryzyka cho
roby wieńcowej o 2%, a w yniki późniejszych prób klinicz
nych z zastosowaniem statyn w skazują, że obniżenie LDL-cholesterolu o 1% w iąże się z redukcją ryzyka choro
by wieńcowej o 1%. Dane epidemiologiczne w skazują, że obniżenie stężenia HDL-cholesterolu o 1% wiąże się ze wzrostem ryzyka choroby wieńcowej o 2-3% . Według uzgodnionego stanowiska 8 europejskich tow arzystw naukowych celem postępowania jest obniżenie stężenia cholesterolu całkowitego do wartości poniżej 5 mmol/1 i LDL-cholesterolu poniżej 3 mmol/l. W niektórych gru
pach szczególnie wysokiego ryzyka zaleca się nawet ob
niżenie cholesterolu poniżej tych w artości. Rola trójglice- rydów jako niezależnego czynnika ryzyka chorób układu krążenia jest nadal przedmiotem dyskusji. W zaleceniach am erykańskich i europejskich uznaje się jednak, że stę
żenie trójglicerydów powyżej 1,7 mmol/l wiąże się z pod
wyższonym ryzykiem chorób układu krążenia i jest zale
ceniem do objęcia opieką [1-3].
O kreślenie częstości w ystępow ania dyslipidem ii ma kluczowe znaczenie dla zdrowia publicznego, gdyż jest to inform acja niezbędna do planowania strategii zw al
czania tych zaburzeń i alokacji odpowiednich środków na ten cel oraz do m onitorow ania skuteczności podję
tych działań. We w cześniejszych polskich badaniach oceniono, że hipercholesterolem ia w ystępuje u ponad połowy dorosłych osób [4-8]. Jednak w yniki tych ba
dań, aczkolwiek przeprowadzone były na dobrze zdefi
niowanych populacjach, nie mogły być uznane za w peł
ni reprezentatywne dla całej populacji polskiej. Ponadto ich porównywalność była ograniczona z powodu różnic w doborze zakresu w ieku badanych osób oraz z powodu różnic w kryteriach rozpoznawania hipercholesterolemii.
Celem tego opracowania je st określenie częstości w y stępowania dyslipidem ii, rozpoznanej na podstawie kry
teriów wg uzgodnionego stanow iska 8 europejskich to w arzystw naukowych oraz określenie skuteczności le
czenia hipercholesterolem ii w populacji mężczyzn i ko
biet w w ieku 20-74 lat, m ieszkańców całej Polski.
Materiał i metody
Cele i m etody projektu W OBASZ oraz dobór badanej grupy zostały ju ż szczegółowo opisane w publikacji ni
niejszego suplem entu [9]. Poniższy opis zaw iera w skró
cie inform acje dotyczące tylko tego opracowania. Bada
ną populację stanowili m ężczyźni i kobiety w w ieku 20-74 lat na stałe zam ieszkali w Polsce. W każdym w o jew ództw ie wylosow ano do badania 6 gmin. W każdej z tych gmin wylosow ano z bazy PESEL próbę 100 m ęż
A d re s do k o re sp o n d e n c ji:
prof. dr hab. med. Andrzej Pająk, Zakład Epidemiologii i Badań Populacyjnych, Instytut Zdrowia Publicznego, Wydział Ochrony Zdrowia, Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, ul. Grzegórzecka 20, 31-531 Kraków, tel. + 48 12 424 83 21, faks +48 12 421 86 60
czyzn i 100 kobiet. W sum ie, po w ykluczeniu osób, któ
re nie spełniały kryteriów kw alifikacji, w próbie znalazło się 8 603 mężczyzn i 9 019 kobiet. Do badania zgłosiło się 6 392 mężczyzn i 7 153 kobiety (zgłaszalność odpo
w iednio: mężczyźni - 74,3%; kobiety - 79,3%).
Protokół badania przew idyw ał pobieranie krwi żyl- nej w system ie próżniowym , z zastosow aniem ujedno
liconego sprzętu od badanych będących na czczo (12 godz.). W czasie pobierania krwi badany pozostawał w pozycji siedzącej. Czas użycia opaski uciskowej ogra
niczono do 1 min. Pobrana krew była przechowywana w temp. +4oC i przed upływem 4 godz. przekazana do odw irow ania. Surow ica przed w ykonaniem analiz była zam rożona w temp. - 2 0 oC. Stężenie lipidów oznaczano w jednym centralnym laboratorium (Instytut Kardiologii w W arszaw ie) objętym zew nętrzną kontrolą jakości przez Center fo r D isease Control w Atlancie. Cholesterol całkow ity oznaczano m etodą enzym atyczno-kolorym e- tryczną (CHOD/PAP), LDL-cholesterol obliczono wg w zo ru Friederwelde'a, jeżeli stężenie trójglicerydów było
<400 mg/dl. W przypadku stężenia TG>400 mg/dl stę żenie LDL oznaczano jednorodnym testem kolorym e
trycznym . HDL-cholesterol oznaczano jednorodnym te stem kolorym etrycznym . Trójglicerydy oznaczano m eto
dą enzym atyczno-kolorym etryczną. A nalizy w ykonano, posługując się autoanalizatorem INTEGRA 40 0 i goto
w ym i zestaw am i firm y Roche.
Hipercholesterolem ię rozpoznawano w przypadku stężenia cholesterolu całkowitego >5 mmol/l lub LDL- -cholesterolu >3 mmol/l. Ciężką hipercholesterolem ię rozpoznawano w przypadku stężenia cholesterolu cał
kowitego >8 m mol/l i/lub LDL-cholesterolu >6 mmol/l.
Niskie stężenie HDL-cholesterolu rozpoznawano u m ęż
czyzn, gdy stężenie HDL-cholesterolu było <1 mmol/l, a u kobiet, gdy stężenie HDL-cholesterolu było <1,2 mmol/l. Hipertrójglicerydem ię rozpoznawano, gdy stę
żenie trójglicerydów było > 1,7 mmol/l.
Dane dotyczące poinform owania o w ystępowaniu hipercholesterolem ii oraz o leczeniu dietą i/lub leczeniu farm akologicznym uzyskano na podstawie w yw iadu przeprowadzonego wg standardowego kw estion ariu sza. Za leczoną uznano osobę, która była poinform owa
na o podwyższonym stężeniu cholesterolu i m iała zle
cone leczenie od co najm niej 14 dni oraz przyjm owała leki w okresie ostatnich 3 dni przed badaniem . Leczenie uznano za skuteczne, jeżeli stężenie cholesterolu całko
witego było < 5 mmol/l i stężenie LDL-cholesterolu by
ło < 3 mmol/l.
Tabela I. Częstość (%) w ystępowania hipercholesterolem ii, hipercholesterolem ii ciężkiej, hipertrójglicery- dem ii oraz niskiego stężenia HDL-cholesterolu u m ężczyzn i kobiet w g w ojew ództw i w całej Polsce (od
setki standaryzow ane na w iek)
W ojew ództw o H iperch o lestero lem ia ogółem
H iperch o lestero lem ia ciężka
H ipertrójgliceryd em ia N iskie stężen ie H D L
M K M K M K M K
dolnośląskie SA AS 1 Z BA Zl lS lÓ
kujawsko-pomorskie l l lA Z A BS Zl l l lS
lubelskie S l Sl 1 l ZÓ ZG 9 l9
lubuskie ÓS Ól B A Z9 lS lS l l
łódzkie lB Ól 1 Z ZS l l l l ZG
małopolskie ÓS Ól Z Z ZS l9 lG lS
mazowieckie ÓA S9 1 Z ZÓ lA lB lÓ
opolskie Ó9 ÓS B B BS ZA lS ZG
podkarpackie ÓG SÓ 1 Z BG l l lG lB
podlaskie l l ÓG 1 Z BZ ZG lA l9
pomorskie lÓ l l A A BS ZA lÓ ZG
śląskie l l lG Z S BB ZG ZG l l
świętokrzyskie ÓB SS 1 Z Z9 l l lS lS
warmińsko-mazurskie ÓS Ól Z l BG ZG lS ZZ
wielkopolskie lÓ ÓS 1 B AG ZB ZG lS
zachodniopomorskie lÓ lÓ 1 S B l Bl lZ l9
Polska Ól ÓA Z B Bl ZG lS l l
R o zp ow szechnienie d yslip id e m ii u m ężczyzn i kobiet w w ie k u Z G -lA lat w Polsce S 3
W yniki przedstawiono w postaci odsetków stand a
ryzowanych na w ie k (częstość w ystępow ania dyslipide
mii) oraz odsetków zw ykłych (częstość leczenia). Za po
pulację standardow ą przyjęto populację Polski wg sza
cunku na 30 czerwca 2004 r. Obliczenia w ykonano, po
sługując się pakietem SAS w ersja 8.2.
Wyniki
Do analizy zakw alifikow ano 6 392 mężczyzn i 7 153 kobiety.
W Tabeli I przedstawiono częstość w ystępow ania hipercholesterolem ii ogółem, ciężkiej hipercholestero
lem ii, hipertrójglicerydem ii oraz niskiego stężenia HDL- -cholesterolu u mężczyzn i kobiet w g w ojew ództw a i w całej Polsce, a na Rycinie 1. skum ulow aną częstość w ystępow ania dyslipidem ii wg w ojew ództw a i w całej Polsce.
Hipercholesterolem ię stwierdzono u 67% mężczyzn i 64% kobiet w Polsce (hipercholesterolem ia ciężka od
powiednio u 2% i 3%). U 5% m ężczyzn i 2% kobiet stwierdzono hipertrójglicerydem ię z prawidłowym stę
żeniem cholesterolu całkowitego i LDL-cholesterolu,
a u 2% mężczyzn i 3% kobiet izolowane niskie stężenie HDL-cholesterolu (Ryciny 1., 2.). W sum ie w badanej próbie dyslipidem ię stw ierdzono u 74% m ężczyzn i 69% kobiet. Stwierdzono znaczne zróżnicow anie czę
stości w ystępow ania dyslipidem ii w zależności od w o jew ó d ztw a. U mężczyzn dyslipidem ia w ystępow ała n aj
częściej w w ojew ództw ie kujaw sko-pom orskim (83%), a najrzadziej w w ojew ództw ie lubelskim (64% ). U ko
biet dyslipidem ia w ystępow ała najczęściej w w o je
w ództw ie zachodniopom orskim (82%), a najrzadziej w w ojew ództw ie dolnośląskim (55%).
W tabeli II przedstawiono częstość poinform owania o podwyższonym stężeniu cholesterolu, częstość lecze
nia dietą lub lekam i obniżającym i stężenie cholestero
lu i skuteczność tego leczenia wśród m ężczyzn i kobiet z hipercholesterolem ią. 76% m ężczyzn i 69% kobiet nie było poinformowanych o w ystępow aniu hipercholeste
rolemii. Dalsze 14% mężczyzn i 18% kobiet było poin
form owanych o podwyższonym stężeniu cholesterolu we krw i, jed n a k nie stosowało diety i nie przyjm owało leków celem jego obniżenia. 7% mężczyzn i 11% kobiet z hipercholesterolem ią stosowało leczenie dietą lub
Tabela II. Liczebność i odstetek osób niepoinformowanych o konieczności leczenia z powodu
hipercholesterolem ii, poinform owanych, ale nieleczących się, leczących się nieskutecznie oraz leczących się skutecznie
W ojew ództw o N iepo info rm o w an i P oinform ow ani
i nieleczeni
Leczeni niesk u teczn ie
Leczeni sku teczn ie
M K M K M K M K
n % n % n % n % n % n % n % n %
dolnośląskie (N=388) lAZ lÓ lZ l Ó1 Z l lA B9 ZG S A ZS lA l l Ó lZ Ó
kujawsko-pomorskie (N=661) ZSZ l S ZSS ?ó BS lZ S l lS ZÓ S ZS S Ó Z Z l
lubelskie (N=499) l9 S SG lÓS Ól ZA lG AS lS l9 S Z9 lZ l B 9 A
lubuskie (N=571) ZG9 lA ZlÓ 7A AZ lS AS l l lS S ZG l lS S Ó Z
łódzkie (N=662) ZSS SG ZSS 7S BS l l Al lZ ZS S BS lG Ó Z l Z
małopolskie (N=429) lAB lZ lÓG Ó9 BG lS AZ lS ZG lG ZS l l S B A Z
mazowieckie (N=507) lSZ lZ lAG SS BA lB S l ZZ ZA 9 B9 lS lB S lS l
opolskie (N=503) lSG l l ZGl 77 Z9 lZ Al lS ZZ 9 l9 l A Z l G
podkarpackie (N=407) lAA lA lAG ÓÓ BG lS AB ZG lA l ZZ lG Ó B S A
podlaskie (N=547) l9 S l l lB l S1 SÓ ZG lG ZÓ lÓ Ó SZ l9 lG A S B
pomorskie (N=612) ZZB l9 ZAZ 7A AG lA SS lS l9 l ZÓ S l G B l
śląskie (N=533) ZGl l9 ZGl 72 ZS l l AS lÓ l9 l BG l l Ó Z B l
świętokrzyskie (N=446) lÓZ lZ lAÓ ÓÓ AA ZG S l ZA lB Ó l9 9 Ó B S lG
warmińsko-mazurskie (N=534) ZGB l l ZGG Ó8 Al lS BÓ Zl lS Ó ZÓ 9 Ó Z l Z
wielkopolskie (N=635) ZGS lG ZAl 73 SB lS AÓ lA ZB S B9 lZ lA S S l
zachodniopomorskie (N=630) ZBl lS ZBl 71 BS lZ SÓ l l ZG l BÓ l l l l A A l
Polska (N=8 593) BlBA lÓ BGlS Ó9 SSÓ lA l9 S lS Z9S l AlB l l l Z l B lGZ Z
lubelskie podkarpackie dolnośląskie świętokrzyskie mazowieckie lubuskie małopolskie Polska opolskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie podlaskie śląskie łódzkie pomorskie zachodniopomorskie kujawsko-pomorskie
□ hipercholesterolemia ciężka
□ hipertrójglicerydemia bez hipercholesterolemii
□ hipercholesterolemia z wyłączeniem ciężkiej
□ izolowane niskie stężenie HDL-cholesterolu
Rycina 1. Częstość w ystępow ania dyslipidem ii u mężczyzn w g w ojew ództw i w całej Polsce (odsetki standaryzow ane na wiek)
środkam i farm akologicznym i, jed nak nie osiągnęło ce
lu leczenia. Tylko u 3% m ężczyzn i u 2% kobiet z hiper- cholesterolem ią osiągnięto cel leczenia, sto sując dietę lub środki farm akologiczne. Stwierdzono pewne różni
ce pomiędzy w ojew ó dztw am i, dotyczące częstości le
czenia i jego skuteczności, jed n a k odsetek osób z hi- percholesterolem ią, u których osiągnięto cel leczenia, był niski w e w szystkich w ojew ództw ach i w yn osił n aj
w ięcej 6% u mężczyzn (województwo dolnośląskie) i 10% u kobiet (województwo św ięto krzyskie). Wśród osób leczonych 38% u m ężczyzn i 52% u kobiet było le
czonych tylko dietą. Wśród pozostałych, którzy przyj
m owali leki obniżające stężenie cholesterolu, 44% m ęż
czyzn i 49% kobiet nie stosowało diety.
D yskusja
Przedstawione w yniki w skazują, że w iększość, tj. ok.
70% , dorosłych mężczyzn i kobiet w Polsce ma dyslipi- dem ię, która zw iększa ryzyko w ystąp ienia chorób ukła
du krążenia, a wśród nich ok. 90% ma podwyższone stężenie cholesterolu. Postępowanie w hipercholeste- rolemii na poziomie populacyjnym należy uznać za nie
skuteczne, gdyż ok. 90% osób z hipercholesterolem ią nie je st o tym poinform owana lub nie leczy się, mimo
posiadania inform acji, a zaledw ie ok. 2-3% leczy się i osiąga cel leczenia.
Znaczne rozpow szechnienie zaburzeń lipidowych i słaba sku teczn ość postępow ania są szczególnie nie
pokojące w zestaw ieniu z info rm acją, że w latach 2001-200 3 sprzedaż leków o b niżających stężenie cholesterolu i trójglicerydów w o tw artych aptekach w zrosła o 75% i osiągnęła w arto ść ponad 0,5 mld zło tych [10]. W skazuje to, że strategia zw alcza n ia d y slip i
dem ii w Polsce w ym aga racjo n alizacji. Przyjm ując za
lecenia w g uzgodnionego sta n o w isk a 8 europejskich to w arzystw naukow ych [1, 2] oraz w yn iki projektu W O BASZ, w procesie opracow ania strategii zw a lc za nia dyslip idem ii należałoby uw zględnić następujące przesłanki:
• w próbie reprezentatywnej dla populacji polskiej w w ieku 20-74 lat 26% mężczyzn i 31% kobiet nie miało dyslipidem ii, która zw iększa ryzyko chorób układu krążenia i w zw iązku z tym poza zaleceniem kontroli stężenia lipidów osocza przed upływem 5 lat i poza oddziaływaniem w ram ach strategii ogólnopo- pulacyjnej nie wym agało objęcia opieką;
• u 2% m ężczyzn i 3% kobiet, u których stwierdzono ciężką hipercholesterolem ię, należy ja k najszybciej
R o zp ow szechnienie d yslip id e m ii u m ężczyzn i kobiet w w ie k u 2o -7 4 lat w Polsce S 5
dolnośląskie podlaskie lubelskie
i 1 1
1 1
i 1 1 1
podkarpackie mazowieckie
1 11
i 1 1
świętokrzyskie małopolskie Polska
i i
i 1 1
1 1
warmińsko-mazurskie 1 1 1 1
łódzkie i i
lubuskie i i
opolskie wielkopolskie śląskie kujawsko-pomorskie pomorskie
1 1 1 1 Il 1
1 1 1 1
zachodniopomorskie i i
0 s io is 2o 2s bo Bs 4o
□ hipercholesterolemia ciężka
□ hipertrójglicerydemia bez hipercholesterolemii
4s so ss 6o 6s 7o 7s So S3
□ hipercholesterolemia z wyłączeniem ciężkiej
□ izolowane niskie stężenie HDL-cholesterolu
Rycina 2. Częstość w ystępowania dyslipidem ii u kobiet wg w ojew ództw i w całej Polsce (odsetki standaryzow ane na w iek)
podjąć intensyw ne leczenie dietą. W iększość z tych osób najprawdopodobniej nie osiągnie celu leczenia, stosując tylko dietę, i będzie w ym agać leczenia fa r
makologicznego;
• 65% mężczyzn i 61% kobiet z hipercholesterolem ią kw alifikow ało się do niefarm akologicznego leczenia i znaczna część tej grupy może osiągnąć pożądane stężenie lipidów w e krw i, ograniczając się do tego postępowania. Pozostała część będzie w ym agać le
czenia farm akologicznego, jed nak decyzja o podjęciu farm akoterapii powinna być oparta o ocenę ogólne
go ryzyka;
• dalsze 5% mężczyzn i 2% kobiet kw alifikow ało się do poradnictwa w zakresie doboru w łaściw ej diety i/lub stylu życia, celem zw alczenia izolowanej hipertrójgli- cerydem ii. U części z tych osób może w ystępow ać hi- pertrójglicerydem ia rodzinna, która najczęściej w y
maga dodatkowo leczenia farm akologicznego;
• izolowane niskie stężenie HDL-cholesterolu w ystępu
je u 2% mężczyzn i 3% kobiet. Osoby te w ym agają poradnictwa w zakresie zm iany stylu życia i szczegól
nego zwrócenia uwagi na zagrożenie innymi czynni
kam i ryzyka.
Znaczna część dorosłych w Polsce nie w ym aga fa r
m akoterapii, a jedynie pełnego w ykorzystania niefar- makologicznych metod leczenia. U pozostałych w ła ści
we odżywianie się i zdrowy styl życia w znacznym stop
niu w aru n ku ją skuteczność farm akoterapii. Dlatego pilną potrzebą je st zapew nienie odpowiedniego syste mu poradnictw a, który będzie skuteczny w instruow a
niu i m otyw ow aniu zagrożonych osób w zakresie ko
niecznych zmian w diecie i w stylu życia, a także potra
fi skłonić osoby zakw alifiko w an e do farm akoterapii do system atycznego przyjm owania leków w dawce, której skuteczność udowodniono w badaniach klinicznych.
Piśmiennictwo
1. DeBacker G, Ambrosini E, Borch-Johnsen K, et al. Third Joint Task force of European and other Societies on Cardiovascular Disease Prevention in Clinical Practice. European guidelines on cardiovascular disease prevention in clinical practice. Eur Heart J 200; 24: 1601-10
2. Prewencja chorób układu krążenia. Wytyczne ESC. Kardiol Pol 2004; 61: supl. I.
3. National cholesterol education program expert panel. Third report of the Expert Panel on Detection, Evaluation and Treat
ment of High Blood Cholesterol in Adults (Adult Treatment pa
nel III). Full Report. World Wide Web 2001.
4. The WHO MONICA Project. (Prepared by: Pająk A, Kuulasmaa K, Tuomilehto J, et al.) Geographical variation in the major risk factors of coronary heart disease in men and women aged 35-64 years. World Health S ta t 0 1988; 41: 115-38.
5. Stan zdrowia ludności byłego woj. tarnobrzeskiego w roku 2001. Część III. Podstawowe wyniki badania przekrojowego.
Program POL-MONICA BIS. Biblioteka Kardiologiczna Nr 81, In
stytut Kardiologii, W arszawa 2002.
6. Stan zdrowia ludności byłego woj. tarnobrzeskiego w roku 2001. Część. IV. Podstawowe wyniki żywieniowe. Program PO- L-MONICA BIS. Biblioteka Kardiologiczna Nr 82, Instytut Kar
diologii, W arszawa 2002.
7. Program NATPOL-PLUS. Katedra Nadciśnienia Tętniczego i Diabetologii Akademii Medycznej w Gdańsku. Gdańsk 2003.
www. natpol. pl.
8. Psychospołeczne i żywieniowe czynniki ryzyka chorób układu krążenia. Książka danych. Zakład Epidemiologii i Badań Popu
lacyjnych. Instytut Zdrowia Publicznego, Collegium Medicum Uniwersytet Jagielloński w Krakowie. Kraków 2002. //www.
izp. cm-uj. krakow. pl/polish/zaklady/epidemiologia/html/ha- piee/Ii_20.htm .
9. Rywik S, Piotrowski W, Broda G, et al. Założenia metodyczne oraz logistyka.
10. Raport. Finansowanie ochrony zdrowia w Polsce - Zielona księga. Ministerstwo Zdrowia, 2004.
