Litostratygrafia dewońskiej serii stromatoporoidowo-koralowcowej w Górach Świętokrzyskich

(1)

Kwartalnik Geologiczny, t. 34, nr 3, 1990 r., str. 433 - 456

Marek NARKIEWICZ, Grzegorz RACKI, Tomasz WRZOLEK

Litostratygrafiadewonskiej serii stromatoporoidowo- -koralowcowej

w G6rach SWit;tokrzyskich

Ustanowiono formalll<t jednostkt; litostratygraficzn<t, formacjt; dolomitow i wapieni stromatoporoidowo- -koralowcowych z Kowali, ktora obejmuje wit;kszosc utworow organogenicznych zaliczanych do Zywetu i nizszego franu w regionie kieleckim i w zachodniej czt;sci regionu lysogorskiego. W obrt;bie formacji z Kowali wydzielono 2 ogniwa: wapienia mikrytowego z JaZwicy i wapienia masywnego z Kadzielni. Ponadto opisano 4 podrzt;dne jednostki nieformalne: warstwy stringocefalowe, cht;ciriskie oraz sitkowczariskie dolne i gome.

Przedyskutowanowzajemne relacje i aspekty chronostr<\tygraficzne opisanych wydzielen oraz ich ewentualne rozprzestrzenienie poza regionem Swit;tokrzyskim.

WST~P

Grube utwory stromatoporoidowo-koralowcowe srodkowego i g6rnego dewonu odgrywajq waznq rol« w budowie geologicznej paleozoiku swi«tokrzyskiego. Ich duze walory gospodarcze jako surowc6w skalnych oraz wartosc dla hadan czysto pozna- wczych sprawily, iz poswi«cono tym skalom wyjqtkowo duzo publikacji i archiwalnych opracowari dokumentacyjnych. Znaczenie wszystkich tych hadan jest tym wi«ksze, ze G6ry Swi«tokrzyskie stanowiq od dawna punkt odniesienia dla studi6w dewonu w innych cz«sciach Polski poludniowej ~M. Szulczewski, 1982). Mozna tu bowiem ohser- wowac w odsloni«ciach sekwencje w znacznej mierze reprezentatywne dla epikontynentalnych utwor6w dewonskich calego kraju (M. Narkiewicz, 1985).

Mimo swego znaczenia, seria stromatoporoidowo-koralowcowa nie zostala do tej pory zdefiniowana ani podzielona wedlug skodyfikowanych Zasad polskiej klasyfikacji

(2)

6-k '0 _Oll

c: ~

<I) '0

..:.d

t

'0 0 ,...

'til

c: ~

<I) '0

Tabela 1 Por6wnanie dotychczasowych podzia16w stratygraficznych dewonu srodkowego i g6rnego w G6rach Switttokrzyskich

G. Giirich (1896, 1899 -1901) D. Sobolew (1909) J. Czarnocki (1938, 1950) J. Kazmierczak (1971)

20. Cephalopodenschichten an der N S N S Cephalopod Lime-

Kadzielnia, Karczowka, Lagow

>. stones

19. Kadzielniakalk ^c:^,... 6-_,...

wapienie z

'0 _oll wapieri kadzielniariski ^'0 warstwy

oll

18. Ubergangsschichten an der ^c: ^c: kostomlockie Kadzielni,

~ ~ ^c: warstwy niec- Wietrzni itd. Kadzielnia Beds

Wietrznia '0 ^<I) '0 ^<I) ~ _zulickie ^<I)^r/Jt::

warstwy B r/J

pokrzywiariskie ^<I)_S

17b. Oberste Stufe: _warstwy jasnywa- _warstwy :l

Stinkkalk von Szyd16wek swit;to- pieri stro- swit;to- wapienie '0 ^'0,...

17a. Oberstufe: Am- ~ marskie matoporowy marzskie koralowe, Up- Sitkowka ⁰^0-

phiporakalk und - Dolomit 0 (Kowali) 6- wapienie ^per Beds ~ ⁰

( = Korallenkalk von Dziwki) ~ wapiell ,...

plytowe i §

16c. Caiqua-Dolomit 8 szydlowecki '0 ^oll margliste ^,...

~ von Broniszowice 5'0

-

^cI3

>. c: warstwy wapieri am- warstwy Lower

c: 16b. ~ Stringocephalus- ^;~

,...

1

~

'0 ^oll ^<I) Baenke ti sieriawskie fiporowy skalskie

16a. ~ Korallenkalk von

!'

^{( =}cht;ciliski) - - -

til ell ~ ^wapienie

w)~

^E

Chenciny ^k S 0 6- amfiporowe

t

^~ ^'C: ^..:.d S. burtini

15. Unterstufe: Korallen- wapieri 'a <I) '0 ⁰ '0 ^'0 ' - - - - dolomites Beds

dolomit von der Sitosika ^..:.d ,...

'0 8 krynoidowy ~ ^'r/Jc: dolomity rafowe

~

'til

14. Crinoidenbank ^c: Jupek ^<I)

~ wapieri hek- '0

13.Bifidabaenke 1 1. Kora 1- <I)

~

^brachiopo- ^sagonowy

lenkalk ^'0 '0 dowy dolomity i margie

12. Reticularien- 10. Brachio ^<I)

dolomit am- ^~ dolomityczne

>. u

t:: schichten poden- ~

fiporowy

.C)

'0 ^..:.d

'"d mergel _~

€ ~

^dolomit

9. Horizont von Dqbrowa

~ I

warstwy grzegorzowickie ku- poziom dqbrowski win

+>-

~

~ til

Ii :0;-

~ ~

fJ ~

o

t:l

~

o

~S ~

8 ~

~ ~

(3)

Litostratygrafia deworiskiej serii ... 435

... (1975). W uZyciu jest szereg nieforrnalnych terrninow stratygraficznych, odnosz,!cych si<; do roznie rozumianych cz<;sci lub calosci tych utwor ow. Brak scislych definicji, uwzgl<;dniaj(!cych stwierdzon(! do chwili obecnej zmiennose litologiczn(!, stanowi prze- szkod<; w dalszych badaniach, "utrudnia bowiem ich porownywalnose. Niniejsza praca jest prob(! przezwyci<;zenia tych trudnosci przez sformulowanie scislejszych ram litostratygrafii omawianych utworow, w odniesieniu do g16wnego obszaru ich wyst<;powa- nia, tj. do regionu kieleckiego. Proba ta jest niepelna, gdyz nie obejmuje calkowitego, formalnego podzialu serii stromatoporoidowo-koralowcowej, okreslonej tu jako formacja dolomitow i wapieni z Kowali. Uwazamy, ze obecny stopien rozpoznania tych utwor ow, mimo iz znacznie ostatnio zaawansowany, urnozliwia jedynie nieformalny podzial w obr<;bie duzej cz<;sci sekwencji. Praca niniej,sza rna wi<;c bye tylko pierwszym krokiem w stron<; calkowitego forrnalnego podzialu litostratygraficznego. Problernaty- ka bio- i chronostratygraficzna zostanie szczegolowo przedstawiona w przygotowywa- nych do druku artykulach G. Rackiego i T. Wrzolka. '

FORMACJA DOLOMITOW I WAPIENI

STROMATOPOROIDOWO-KORALOWCOWYCH Z KOWALl

D e fin i c j a . Roznorodne wapienie strornatoporoidowe i stromatoporoidowo- -koralowcowe z przewag(! materialu szkieletowego w pozycji wzrostu, w dolnej czC(sci nieregularnie zastqpione przez jawnokrystaliczne dolomity. Set to najcz((sciej utwory biostromalne, a tylko w najwyzszej cz((sci niektore biolityty maj(! charakter bioherm.

Najpospolitsz(! odmian(! set rytmicznie warstwowane sekwencje amfiporoidowo-Ia- minitowe i kompleksy ze skalotworczymi stromatoporoidami masywnymi. Ograniczony udzial maj(! odmiany koralowcowe oraz wapienie mikrytowe i drobnoziarniste, czasem z faun(! muszlow(! i liliowcow(!. Ku stropowi formacji rosnie, choe nigdzie nie osi<usa przewagi, udzial utworow organodetrytycznych z redeponowanymi i pokruszonymi szkieletami jamochlonow; utwory facji detrytycznej (sensu M. Szu1czewski, 1971) nie wchodz(! jednak w sklad opisywanej jednostki (fig. 2). Dla dolnej cz((sci typowa jest podrz((dna rola lawic biostromalnych przy obecnosci dolomikrytow i reliktow siar- czanow. Wyi:ej, ograniczony udzial maj(! odmiany koralowcowe oraz wapienie mikrytowe i drobnoziarniste, czasem z faun(! muszlow(! i liliowcow(!.

Dot Y c h c z a sow e n a z e w n i c two. Opisywana jednostka zostala nieformalnie wyrozni~na przez M. Narkiewicza (1981) oraz M. Narkiewicza i I. Olkowicz- Paprock(! (1983) pod nazw(! "wapienie stromatoporoidowo-koralowe i dolomity jawnokrystaliczne". Wczesniej, poszczegolni autorzy wyrozniali jedynie jej mniejsze lub wi((ksze fragmenty (tab. 1): F. Roemer (1866a) - "hellgrauer Korallenkalk des Kanzelberges" czylijasnoszary wapien koralowy z Kadzielni (cz((sciowo ?); G. Gtirich (1896) - "Korallenkalk von Chenciny" lqcznie z "Amphiporakalk und Dolomit" i (czC(s- ciowo) "Kadzielniakalk"; D. Sobolew (1909) - "wapien masywny" i (cz((sciowo) "wapieri kadzielnianski"; J. Czarnocki (1938, 1948, 1950) - "dolomity rafowe", "wapienie zywetu"

(4)

436 Marek NARKIEWICZ, Grzegorz RACKI, Tomasz WRZOLEK

o

_, 5 _, 10 , 15 km

c

o

1

~ ~ Sitk6wka'

(5)

Litostratygrafia dewotiskiej serii ... 437

oraz dolna i czttsciowo (?) srodkowa jednostka wapieni kadzielniatiskich; J. Kaz- mierczak (1971b) - "dolomity Zywetu", "warstwy ze S. burtini" i "wapienie stromatoporoidowe" (bez przystropowych utwor6w detrytycznych, por. dalej).

Nazwa formacji nawi'lZuje do terminu D. Sobolewa (1909) "jasnywapieti stro- matoporowy Kowali", aczkolwiek w pierwotnej wersji obejmowal on r6wniez odmiany detrytyczne, w obecnym ujttciu wylC}czone z opisywanej jednostki Iitostratygraficznej.

Z e s pol s t rat 0 t Y P 6 w . Obszarem typowego wyksztalcenia formacji jest rejon mittdzy KowalC} a Bolechowicami w synklinie galttzickiej. Czttsc najnizsza jednostki widoczna jest w kamieniolomach: Radkowice i G6ra Lgawa, czttsc srodkowa - w kamieniolomach: Jaiwica i Sitk6wka-Kostrzewa, a ogniwa g6rne przede wszystkim w kamieniolomach: Kowala, Wola, Bolechowice-Panek i w przekopie kolejowym Kowala (fig. 1). Calosc profilu jednostki, a w tym stratotyp granicy dolnej, moma obserwowac w reperowym otworze wiertniczyt)l Kowala 1 (rdzenie przechowywane w Oddziale Switttokrzyskim PIG w Kielcach), stratotyp granicy gornej w przekopie Kowala, a jej hipostratotyp w Bolechowicach-Panku.

W y s t

tt

pow ani e . Formacja dolomitowo-wapienna z Kowali jest najpelniej rozwinittta w poludniowej czttsci G6r Switttokrzyskich. Jej niZsze ogniwa (np. opisane dalej warstwy stringocefalowe) majC} niewC}tpliwie szerszy zasittg, zar6wno ku p61nocy (obszar kostomlocki), jak i ku poludniowi (region SlC}sko-krakowski, np. wapien z Dziewek). Dokladne rozpoznanie poludniowego zasittgu omawianej jednostki wymaga

Fig. 1.A. Ogolna Iokalizacja obszaru Swi<rtokrzyskiego (B) oraz odstoni<rc spoza Gor Swi<rtokrzyskich (Db - D<rbnik, Kl- Klucze, Si - Siewierz);

B. Lokalizacja badanych odslonitrc i otworowwiertniczych na tIe uproszczonej mapy trzonu paleozoicznego Gor Switrtokrzyskich wedtug M. Ksi'lzkiewicza i in. (1965)

1- starszy paleozoik; 2 - dewon dolny; 3 - dewon srodkowy i gomy; 4 - karbon i perm; 5 - odstonitrcia; 6 - otworywiertnicze; Bl - Bilcza; Cz - Czamow; Gr - Grabina; GZ - Gora Zamkowa (kamieniolom p6lnocny);

JI - otwor Janczyce I; Ju - kamieniolom Jurkowice-Budy; Kd - Kadzieinia; KD - Karczowka-Dalnia; Km - Kostomtoty; Kr -kamieniolom Karw6W; LG - kamieniolom Laskowa Gora; Lb - kamieniolom L:b<rdzioW;

Lg - LagoW; Md - Miedzianka; Mz - Marzysz; Ow -Olowianka; PG - Psie Gorki; Ps - Poslowice-wzgorze;

Rz - Rzepka; Sc - kamieniolom Szczukowskie Gorki; SG - Sowie Gorki; Sk - Skaly; St - Stokowka; SzI - otwor Szczecno 1; Wi - Wietrznia I; Zb - Zbrza

C. Lokalizacja odsloni<rc na typowym obszarze wyst<rpowania formacji z Kowali (mapa zakryta wedlug P.

Filonowicza, 1973, zmieniona)

1 - kambr; 2 - dewon srodkowy; dewon gomy. 3 - fran; 4 - famen; 5 - karbon; 6 - perm; 7 - czwartorztrd; 8 - odstoni<rcia; Gt - kamieniolom Gora Lgawa; GS - Gora Soltysia; Jz - kamieniolom JaZwim; Kl - otwor wiertniczy Kowala 1; Ko - przekop Kowala 3; Kw - przekop Kowala; Pn - kamieniolom Panek; Rd - kamieniolom Radkowice; SK - Sitkowka- Kostrzewa; SW - kamieniolom Kowala; WI- kamieniolom Wola A. General location of the Holy Cross area (B) and the exposures from outside the Holy Cross Mts B. Location of the studied sections against the simplified map of the Paleozoic core of the Holy Cross Mts (after M. Ksi'lzkiewicz et ai., 1965)

1 - Lower Paleozoic; 2 - Lower Devonian; 3 T Middle to Upper Devonian; 4 - Carboniferous to Permian;

5 - exposures; 6 - boreholes; BI to Zb - explanations of symbols used for the sections

C. Location of the sections over the type area of the Kowala Fm. (map after P. Fitonowicz, 1973, modified) 1- Cambrian; 2 - Middle Devonian; Upper Devonian: 3 - Frasnian; 4 - Famennian; 5 - Carboniferous; 6- Permian; 7 - Quaternary; 8 - exposures; Gt to WI - explanations of symbols used for the sections

(6)

438 Marek NARKIEWlCZ, Grzegorz RACKIj Tomasz WRZOLEK

jednak opracowania litostratygrafIi dewonu na innych obszarach, a zwlaszcza w podlozu niecki miechowskiej.

M i ct z s z 0 S C. Calkowita mictZszosc formacji miesci sit( prawdopodobnie w przedziale od okolo 330 (Cht(ciny) do 800 m (Sitkowka; J. Kaimierczak, 1971b).

Dokladniej mozna jct wyznaczyc w otworach wiertniczych Janczyce I (569 m) i Kowala 1 (359 m).

o

pis. Charakterystyka litologiczna zdolomityzowanej cZt(sci formacji podana jest w pracy M. Narkiewicza (w druku), natomiast ogniwa wapienne zostaly opisane przez J. Kaimierczaka (1971b, str. 10-25), M. Szulczewskiego (1971, str. 85-90) oraz G.

Rackiego (w przygotowaniu). Naleiy podkreSlic, ze - podobnie jak M. Szulczewski (1971), a wbrew opinii J. Kaimierczaka (1971b) - uwazamy formacjt( z Kowali, w wit(kszosci, za biolityty,' na ogol typu biostromalnego. Stosujctc terminologit( H.H.

Tsiena (1981), mozna skaly te okreslic blizej jako "floats tone", "bafflestone" oraz

"bindstone" .

Ogolnie mowictc, szkielety jamochlonow w obrt(bie dolomitow i wapieni z Kowali nie wykazujct Sladow intensywnej przerobki mechanicznej ani wysortowania. Co wit(cej, cechct typOWct jest kalcylutytowe, najcz<tsciej pelbiomikrytowe do szkieletow. Rowniez jednorodnosc ekologiczna calego zespolu skamienialosci wskazuje raczej na niewielki, wewncttrzSrodowiskowy zasit(g procesow redepozycji.

Dol nag ran i ca. Ponizej opisywanej jednostki wystt(pujct dolomity 0 wyksztalceniu krypto- i mikrokrystalicznym, na ogol margliste i pozbawione makrofauny szkieletowej oraz bioturbacji (fig. 2). Charakterystycznct teksturct sedymentacyjnct jest laminacja w roznym stopniu ~rodformacyjnie zaburzona; w skrajnych przypadkach wystt(pujct poziomy intraklastow 0 grubosci przecit(tnie kilkunastocentymetrowej.

Osobnym typem litologicznym - stwierdzonym w profilu Janczyce I - Sct dolomity intraklastyczne i oolitowe. Wymienione utwory zaliczono lctcznie do nieformalnej jednostki dolomitow drobno- i kryptokrystalicznych bez fauny (M. Narkiewicz, 1981; M.

Narkiewicz, I. Olkowicz-Paprocka, 1983).

Dolnct granict( formacp z Kowali zdefiniowano na podstawie reperowych otwor6w wiertniczych Janczyce I i Kowala 1. Wyznaczono jct w spctgu najniZszej warstwy 0

pierwotnie biostromalnym wyksztalceniu, tj. z licznymi reliktami szkielet6w stromatoporoidow i korali (fig. 3). Taka definicja zgodna jest ze sposobem praktycznego wyznaczania granicy eiflu i iywetu przez J. Czarnockiego (1950), ale - w przeciwietis- twie do koncepcji tego badacza - nie ma zadnych uwiklati chronostratygraficznych.

W obu analizowanych proftlach pojawieniu si<t wkladek biostromalnych towarzyszy zastctpienie typowych dla niZszej jednostki mikryt6w laminowanych przez dolomity przewaznie jawnokrystaliczne, 0 roznym stopniu porowatosci, sp<tkania i zbrekcjo- wania. W^rnajniZszej, kilkudziesit(ciometrowej czt(sci omawianej formacji wystt(pujct jeszcze podrzt(dne przelawicenia dolomikrytowe, a makroskopowe relikty szkielet6w

lK:tyterium wyrozniania omawianej granicy litostratygraficznej zostalo zmienione w stosunk~ do wczeS- niejszego opracowania M. Narkiewicza i I. Olkowicz-Paprockiej (1983), przez co granica ta wprofilu Janczyce I ulegta obecnie przesuni~ciu 0 niemal 80 m w dOt.

(7)

5

>-

Z 0::

-0 C)

z

o

~ w

o

?

>-

~

o

q) 0::

Z

~

W

o

UTWORV WAPIENNO- -MARGLISTE

:::i WAPEN

~~I

N

~

U ~

~

Litostratygrafia dewotiskiej serii ...

REGION KIELECKI

WARSTWY SITK6wcZANsKIE

G6RNE

UTWORY WAPIENNO-

-MARGLISTE

WARSTWY SITK6WCZANSKIE DOlNE

OGHWO Z JAZWICY

WARSTWY STRINGOCEFAlOWE

?

~ ~---~I

u. )EDNOSTKA I (se~su M NARKtEWICZ. w qruku)

DOlOMITY KRYPTOKRYSTAlICZNE I DROBNOKRYSTAlICZNE BEZ FAUNY

WARSTWY KOSTat1tOCKIE

WARSTWY

SZVDt6wEO<E

Z lASKOWEJ GORY WARSTWY STRI-IGOCEFAlOWE

?

439

Fig. 2. Pozycja stratygraficzna i podzial wewnectrzny formacji dolomitow i wapieni stromatoporoidowo-koralowcowych z Kowali w regionie kieleckim i zachodniej czecsci regionu lysogorskiego

1-4 - pozycja facjalna roi:nych wariantow gornej granicy formacji (por. tekst)

Stratigraphic position and subdivision of the Kowala Formation in the Kielce Region and in the western part of the Lysogoty Region

1-4 - four types of development of the Formation's upper boundaty (described in the text)

s'l nieliczne. Poza dominuj'lc'l struktur'l krystaliczn'l dolomitow, typOwy dla tych utworow jest znaczny udzial substancji ilastej (wkladki ilowcow i margli dolomitycznych oraz dolomitow marglistych) , a takze charakterystyczne poziomy brekcji i pseudomor- foz po siarczanach.

Najbardziej szczegolow'l w dotychczasowej literaturze charakterystyktt omawianej granicy podal J. Czerminski (1960), ktory utoZsamial j'l, za J. Czarnockim (1950), z kontaktem eiflu z i:ywetem. Z opisow J. Czerminskiego (op. cit.) wynika, ze w dwoch przypadkach z trzech omowionych przez tego autora granica rna charakter tektoniczny (przekop Kowala 3 i kamieniolom Radkowice). Mittdzy Lagowem a Nowym Stawem cytowany autor wyznacza WSpomnian'l granictt w sp~ najniZszej wkladki "dolomitu amfiporowego" stwierdzonej w szurfie 72 (op. cit., Tabl. LXXIXg).

Wyj'ltkowe wyksztalcenie najnizszych utworow omawianej formacji sygnalizowal w antyklinie Zbrzy P. Filonowicz (1968). Wedlug tego autora nad "dolomitami eiflu"

wyksztalconymi jako "szaro-zolte margIe dolomityczne 0 strukturze zrostkowej" lez'l tam ciemne wapienie skaliste 0 mi'lZszosci 25 m, obfituj'lce miejscami w stromatoporoidy i koralowce.

(8)

KOWALA 1 JANCZYCE I

834

836

838

r_

840

-

^- ^-

-- ::. - -=- - ---=

842 - -

I- - -

844 t----:"---=--t

:,'®:

846 ,~'::,

D 0

²

U

³

0

⁴

5

6

1010 -

• • f

1016

1018

1020 - t - - - 1

1022 • .£:: 'fi

'~"

1024

1026

1028

7 ..."c:. 9

•••

⁸ ^~¹⁰ ^® ¹¹

Fig. 3. Dolna granica formacji z Kowali w reperowych otworach wiertniczych Janczyce I i Kowala 1 1 - dolosparyt czysty; 2 - dolosparyt marglisty; 3 - margie I dolomityczny; 4 - dolomikryt; 5 - laminacja regularna; 6 ;...laminacja zaburzona;7 - pseudomorfozy po siarczanach; 8 - brekcja sr6dformacyjna; relikty szkielet6w: 9 - s1;romatoporoid6w gal~zkowych, 10 - stromatoporoid6w masywnych, 11-Rugosa gal~zko

wych

Lower boundary of the Kowala Formation in key borehole-sections Janczyce I and Kowala 1

1 - pure dolosparite; 2 - marly dolosparite; 3 - dolomitic marl; 4 - dolomicrite; 5 - even lamination; 6 - deformed lamination; 7 - pseudomorphs after sulphates; 8 - intraformational breccia; skeletal relics: 9 - ramose stromatoporoids, 10 - massive stromatoporoids, 11- ramose rugosans

(9)

Litostratygrafia dewonskiej serH ... 441

G 0 rna g ran i ca. Formacja z Kowali kontaktuje od gory z roznymi ogniwa- mi litologicznymi (fig. 2), a charakter tej granicy i wyksztalcenie utworow wyiej polozonych wydaj'l sitt zalezec od pozycji facjalnej analizowanych profili. Mozna wyroznic nastttPuj'lce warianty zaznaczone schematycznie na fig. 2:

L Centralna CZttsc kompleksu rafowego. Wystttpuj'l tu dwa typy wyksztalcenia opisywanej granicy, przypuszczalnie zwi'lzane z rozn'l histori'l poszczegolnych partii rafy dyminskiej w poznym franie (por. M. Narkiewicz, 1987). W rejonie Galttzic stwierdzono strop erozyjny wapieni amftporowych, z niewielk'l niezgodnosci'l k'ltow'l i (miejscami) paleokrasem. Wyiej lez'l silnie skondensowane wapienie gornofamenskie i seria marglista turneju (dokladniejszy opisu M. Szulczewskiego, 1978, Fig. 2 i 4).

Przypadek mniej jednoznaczny reprezentuj'l sekwencje zewntttrznych i silniej pogr'lzanych czttsci rafy, dokumentuj'lce przejscie amfiporoidowo-Iaminitowych utworow zarafowych w grubookruchowe wapienie pokrywy rafowej ("reef -cap") wyiszego franu. Rozdzielanie ich ma charakter umowny, podobnie jak w plytszej strefie przedra- fowej (patrz nizej). W profilu Bolechowice-Panek, reprezentatywnym dla opl.sywanej strefy facjalnej, gorn'l granictt formacji z Kowali postawiono w stropie najwyiszego kompleksu z duZym udzialem laminitow kryptoalgowych, tzn. wydzielenia 14 na profilu F w pracy J. Kazmierczaka (1971b, Fig. 5). Wyiej przewazaj'l slabo ulawicone biospa- rudyty stromatoporoidowe z duZym udzialem liliowcow i onkoidow. '

2. Pro,ksymalna strefa przedrafowa. Plytsze partie sklonu rafy charakteryzuj'l sitt zazttbianiem grubodetrytycznych utworow przedrafowych z biolitytami rafy wlasciwej ("reef-core!!) i ewentualnie laguny zarafowej. W profilach wyraza sitt to stopniowym przejsciem od serii biostromalnych przez przelawicaj'lce sitt masywne biolityty i biorudyty, g16wnie stromatoporoidowe, az po osady prawie wyl'lcznie detrytyczne (patrz profil otworu Kowala 1, A. Romanek, M. Rup, 1990). Sekwencje takie stanowi'l naj- wittkszy problem przy wyznaczaniu opisywanej granicy. Mom a przy tym wzi'lc pod uwagtt nastttPuj'lce kryteria wyrozniania utworow przedrafowych: (a) rosn'lcy wzglttdem budowli organogenicznej stopien redepozycji i pokruszenia szkieletow jamochlonow i glonow skalotworczych, (b) silniej zaznaczony ziarnisty charakter matrix, przy wittkszej roli cementu sparytowego w stosunku do mikrytu, (c) przejawy resedy- mentacji w postaci np. wittkszych intraklastow oraz (d) zwittkszony

w

stosunku do jamochlonow, nierzadko skalotworczy udzial innych grup fauny, przede wszystkim 'muszlowej i szkarlupni. W profilach reprezentuj'lcych facje nieco bardziej dystalne (np. Janczyce I; M. Narkiewicz, I. Olkowicz-Paprocka, 1983, fig. 3B) utwory detrytyczne S'l ciensze i bardziej jednorodne, a ich kontakt z rafowym podlozem -latwiejszy do ustalenia.

W badanych profilach granica opisywanej formacji wyznaczona zostala w stropie najwyiszej lawicy (lub zespolu lawic) ⁰ niew'ltpliwie autochtonicznej genezie, np.

laminitu fenestralnego (Janczyce I; op. cit.) b'ldi biolitytu stromatoporoidowo-renalci- sowego (Kowala 1; glttb. 412 m).

3. Duza bioherma przedrafowa. Niektore (glttbsze ?) rejony sklonu rafy dymiriskiej wyrozniaj'l sitt rozwojem bioherm typu kadzielnianskiego. Na Kadzielni, na duzej

(10)

biohermie dolnofraIiskiej (nizejplywowy kopiec mulowy wedlug M. Narkiewicza, 1987, 1988) lez(! przekraczaj(!co - z ostr(! granic(! doln(! - coraz mlodsze zespoly fraIiskich wapieni detrytycznych i mantikocerasowych oraz fameIiskich wapieni cheiloceraso- wych. Nad stropem wapienia biohermalnego wystC(puje luka obejmuj(!ca miejscami az 8 poziomow konodontowych (M. Szulczewski, 1971, fig. 4; 1979; 1981a, fig. 8).

4. Dystalna strefa przedrafowa. W przypadku malych, przypuszczalnie najbardziej glC(bokowodnych bioherm i biostrom stromatoporoidowo-koralowcowych typowy jest ostry kontakt litologiczny z wyZej lez(!cym kompleks em mikrytowo-marglistym - pozio- mem z Phlogoiderhynchus polonicus (Kowala i Gora Lgawa - M. Szulczewski, G.

Racki, 1981, fig. 4). Brak odsloniC(c nie pozwala natomiast na sciSlejsze udokumento- wanie opisywanej granicy w rejonach rozwoju pozarafowego ("off-reef') basenu chC(ciIisko-zbrzaIiskiego. Mozna jedynie przypuszczac, ze np. w profilu Gory Zamko- wej w ChC(cinach najwyi:sze ogniwo wapienia chC(ciIiskiego (wapienie 0 pokroju gruzlowym) przykryte jest przez kilkunastometrowy (?) zespol wapieni ziarnistych, a wyZej wystC(puje marglisty kompleks z Ph. polonicus (M. Narkiewicz, 1973).

W i e k . Brak jest przeslanek faunistycznych do okreSlenia wieku dolnej granicy omawianej formacji. Zywecki wiek nieco mlodszych wapieni i dolomitow stringocefa- lowychnie budzi w(!tpliwosci, choCby ze wzglC(du na obecnosc przewodnich stringoce- fali. Istnieje jedynie hipotetyczna mozliwosc wnioskowania 0 chronostratygrafii na podstawie zdarzeIi facjalnych zarejestrowanych w s(!siednim regionie lysogorskim, a nawi(!zuj(!cych do globalnych cykli eustatycznych (G. Racki, 1986b, 1988). Tego rodza- ju stratygrafia zdarzeniowa wskazywalaby, ze pocz(!tek sedymentacji biostromalnej, odzwierciedlaj(!cy poprawC( warunkow cyrkulacji na rozleglym szelfie poludniowej Pol- ski, mogl przypadac na najwyi:szy eifel (poziom kockelianus, transgresja cyklu If wedlug J.G. J ohnsona i in., 1985) lub na srodkow(! czC(sc Zywetu (srodkowy poziom varcus - cykl IIa). Jesli przyszle badania potwierdz(! tc( pierwsz(! mozliwosc, utrzymalby siC(

pierwotny pogl(!d J. Czarnockiego (1950), ktory utozsamial opisywan(! granicC( z grani- c(! piC(ter.

Strop opisywanej formacji jest wyraznie heterochroniczny. Datowania konodontowe wskazuj(! na dolnofraIiski wiek tego kontaktu w przypadku Kowali (dolny - srodkowy poziom asymmetricus; M. Szulczewski, G. Racki, 1981) i Kadzielni (srodkowy - gorny? poziom asymmetricus; M. Szulczewski, 1979, 19810). W przypadku sekwencji bardziej plytkowodnych granica ta nie jest r6wnie precyzyjnie datowana z powodu ubostwa konodontow. WyZej lez(!ce wapienie ziarniste wydaj(! siC( reprezentowac z reguly wy±szy fran w przedziale od gornego poziomu asymmetricus po poziomy gigas (Grabina, Bolechowice-Panek, rejon Miedzianki; T. Wrzolek, 1988, w przygotowaniu). Ich rozwoj oraz wynurzenie niektorych czC(sci rafy (rejon GalC(zic) M. Narkie- wicz (1987,1988) wi(!zal ze zdarzeniem regresywnym w dolnej dobiegigas.

(11)

Litostratygrafia dewonskiej serH ... 443

JEDNOSTKI W OBR~BIE FORMACTI Z KOWALl

W niniejszej pra~y proponujemy cz<tsciowy, formalny podzial dolomit6w i wapieni z Kowali przez wydzielenie dw6ch ogniw: wapienia mikrytowego z JaZwicy oraz wapienia masywnego z Kadzielni (fig. 2). Ponadto, trzy dalsze jednostki zdefiniowano nieformalnie, bior(!c pod uwag<t stwierdzone zr6znicowanie lito- i biofacjalne. Wydzie- lanie tych ostatnich jednostek jest uzasadnione ich dotychczasowym stosowaniem w badaniach geologicznych oraz wzgl<tdami praktycznymi - uproszczeniem terminologii stratygraficznej. Natomiast ich nieformalny status wynika w duzej mierze z tego, iz w zbyt malym stopniu wyr6zniaj~ si<t one pod wzgl<tdem czysto litologicznym, przy znacz- nych r6micach w inwentarzu faunistycznym. Ponadto w przypadku wapienia ch<tciti- skiego i warstw stringocefalowych nie s(! znane odsloni<tcia granic wydzieleti.

OGNIWO W APIENIA MIKRYTOWEGO Z JAZWICY

D e fin i c j a. Cienkolawicowe (3-10 cm) wapienie mikrytowe przechodz~ce obocznie w grubiej ulawicone kalkarenity, w tym g16wnie wapienie ziarnowo-mikrytowe. Cz<tsto spotyka si<t regularne smugi ilaste nadaj(!ce skale pokr6j falisty lub wyraznie gruzlowy, natomiast rzadsze s~ wkladki margliste, dochodz~ce do 1,2 m grubosci. Typowym skladnikiem jest drobna fauna muszlowa (gladkie ramienionogi, slimaki, maIZe), a caly zesp61 fauny wyr6znia si<t wyj(!tkowym zr6znicowaniem, obejmu-

j~c ponadto szkarlupnie, spikule g(!bek, mszywioly, tentakulity i glony. Podrz<tdnie wyst<tpuj~ tez poziomy ze stromatoporoidami (gl6wnie gal(!zkowymi) i liliowcami, a w przypadku sekwencji kalkarenitowych - biostromy koralowcowe.

Dot Y c h c za sow e n a z e w n i c two. Jednostka zostala niedawno wy- r6zniona przez G. Rackiego (1985) jako poziom ambocelidowo-Slimakowy (AG-Ievel- G. Racki, 1986b). We wczesniejszej literaturze brak jest jej scislych odpowiednik6w, choc P. Filonowicz (1968, 1973) opisal cz<tsc wl~czonych tu do niej utwor6w, np. z Poslowic lub z Marzysza, jako wyratny poziom wapieni plytowych w obr<tbie najstar- szych utwor6w niezdolomityzowanych. M. Narkiewicz (w druku) wydzielilomawiane ogniwo jako jednostk<t III.

S t rat 0 t Y py . Kamieniolom JaZwica, kompleks B (G. Racki, 1981, 1985);

hipostratotypy: szurf i lomik w p61nocno-zachodniej cz<tsci wzg6rza Poslowice oraz otw6r wiertniczy Kowala 1, gl<tb. 623,3-616,3 m Gednostka wapieni marglistych A.

Romanka, M. Rup, 1990).

G ran ice. Dolna granica odpowiada mniej lub bardziej plynnemu przejsciu od sekwencji grubych lawic biostromalnych do przewaznie cienkolawicowych utwor6w-o pokroju falisto-gruzlowym i z liczn~ faun~ muszlow~ a czasem tez liliowcow(!. W stratotypowym proftlu J aZwicy zmiana ta zachodzi w interwale 0,9 m; granica ogniwa z JaZwicy odpowiada sp~owi pierwszej lawicy liliowcowej pocz(!tkuj(!cej kompleks B. W inti.ych profilach odcinek przejsciowy jest grubszy (np. w wierceniu Kowala 1-3,3 m).

Sp~ opisywanej jednostki jest r6wnoznaczny z pojawieniem si<t pierwszych grubszych

(12)

(mhrzszose powyZej 10 cm) lawic, w ktorych szcz'ltki muszli i szkielety liliowcow dominuj'l nad szkieletami jamochlonow.

Granica gorna - z reguly wyrazniejsza - zwi'lzana jest z pojawieniem sitt grubych biostrom koralowcowych. W profilu J atwicy odpowiada ona stropowi ostatniej wkladki liljowcowej z przewarstwieniami fioletowego lupku marglistego ponizej lawicy heksa- gonariowej kompleksu C. Dodatkow,! komplikacj'l moze bye wystttpowanie w gornych partiach opisywanego ogniwa biostrom stromatoporoidowych 0 roznej grubosci, np. w profilu Chttcin.

W y s t tt pow ani e . Ogniwo z J atwicy znane jest przede wszystkim z synkliny galttzickiej i z poludniowego skrzydla antykliny chttcitiskiej, co najrnniej od rejonu Daleszyc (otwor wiertniczy Szczecno 1; M. Narkiewicz, w druku) az po Miedzianktt.

Brak danych z synkliny kieleckiej wydaje sitt wynikae z niedostatecznego stopnia odslo- nittcia tej czttsci sekwencji dewOIlskiej. Natomiast w czttsci wschodniej Gor Swittto- krzyskich przypuszczalnym ekwiwalentem jest kompleks mikrytowo-gruzlowy z faun'!

ramienionogowo-liliowcow'l, znany z Lagowa i z otworu wiertniczego Janczyce I Ged- nostka III M. Narkiewicza, op. cit.).

M i '1 z s z 0 s e waha sitt od 2,2 (Jatwica) do 13,1 m (Kowala 1). Profil Sowich Gorek odznacza sitt przypuszczalnie najwittksz,! redukcj,! mi,!zszosci - do 0,3 m.

o

pis. Pelna charakterystyka litologiczna oraz analiza zmiennosci obocznej za- warta jest w pracach G. Rackiego (1985, w przygotowaniu).

W i e k . Fauna konodontowa z Icriodus subtenninus wskazuje, ze ogniwo z J aiwicy reprezentuje przystropow,! czttse Zyw{!tu: blizej nieokreSlone pogranicze poziomow disparilis i asymmetricus (G. Racki, 1988, w przygotowaniu). Nie mozna jednak wy- kluczye, ze w kilku przypadkach (Marzysz, Poslowice, Sowie Gorki) sp(!g tej jednostki jest starszy, a przedzial niepewnosci sittga nawet poziomu varcus.

U wag i . Ogniwo wapienia mikrytowego z J atwicy zostalo wyroznione jako kore- lacyjny horyzont litologiczny, odzwierciedlaj,!cy wazne zdarzenie transgresywne ini- cjuj'lce cykl G-II (G. Racki, 1985, 1986b). Przy rozpoznawaniu tego wydzielenia naleZy brae pod uwagt( l'lcznie cechy litologiczne i charakter fauny skalotworczej. Smugi margliste i pokroj falisto-gruzlowy mog,! sit( pojawiae i w innych partiach formacji z Kowali. Z kolei liczna fauna muszlowa (ale nie liliowce) moze wystttpowae juz znacznie ponizej ogniwa z J atwicy - w gornej czttsci wapieni i dolomitow stringocefalowych, w tzw. poziQIllie ambocelidowym (G. Racki, w przygotowaniu).

OGNIWO W APIENIA MASYWNEGO Z KADZIELNI

D e fin i c j a . Jasny, na ogol nieulawicony wapieti organogeniczny, glownie typu

"bindstone". Fauna skalotworcza zdominowanajest przez blaszkowe stromatoporoidy i urozmaicony zespol Tabulata. Wapieti tworzy izolowane wyst'lPienia w postaci bioherm 0 maksymalnej mi,!Zszosci od kilku do kilkudziesit(ciu metrow. TYP9wym skladnikiem jest mikrytowe tIo skalne; cZt(sto wystt(puj'l struktury parasolowe pod plaskimi

(13)

Litostratygrafia dewonskiej serii ... 445

szkieletami oraz, rzadziej, struktury stromatactis. Podrzt(dny udzial maj(! wkladki muszlowcowe i szkarlupniowe oraz "gniazda" ramienionogow.

Dot Y c h c z a sow e n a z e w n i c two. Wyroznione ogniwo odpowiada

"-

tylko cz~sciowo wapieniowi kadzielnianskiemu w rozumieniu F. Roemera (1866) G.

Giiricha "(1896), D. Sobolewa (1909) i J. Czarnockiego (1948, 1950; por. dyskusja u M.

Szulczewskiego, 1979). To sarno dotyczy warstw kadzielnianskich wedlug definicji J.

Kazmierczaka (1971b). Wymienieni autorzy stosowali dyskutowan(! nazwt( w roznym, nie zawsze sprecyzowanym znaczeniu, przy czym zwykle obdarzali ni(! rowniez slabo ulawicone utwo.ry detrytyczne.Przyjt(ta definicja obejmuje jedynie biohermaln(! odmia- nt( tak szeroko rozumianego "wapienia kadzielnianskiego", zgodnie z koncepcj(! M.

Szulczewskiego i G. Rackiego (1981). Z wczesniejszych autorow G. Giirich (1896, str.

80) wyroznial w obrt(bie swojego wapienia kadzielnianskiego wapien podstawowy, tj.

koralowcowytyp wapienia ("Kadzielnia-Hauptkalk"), a D. Sobolew (1909, str. 363-364) pisal 0 odmianie soczewkowej szeroko przez siebie rozumianego wydzielenia.

S t rat 0 t y p y. Profile typowe S(! odslonit(te w nieczynnym kamieniolomie Kadzielnia w Kielcach oraz w przekopie kolejowym Kowala.

G ran ice. Na Kadzielni widoczny jest gorny fragment duzej biohermy przykry- tej przez rozne, wymienione wczesniej, ogniwa mlodszego franu i famenu (fig. 2).

Natomiast w przekopie kolo Kowali wystt(puje czt(sc niewielkiej biohermy (kompleks C wedlug M. Szulczewskiego, 1971). Graniczy ona ostro: od dolu z mikrytowymi wapieniami koralowcowymi, a od gory z wapieniami ramienionogowymi. W kamieniolomie W ola istnialo przejsciowo odslonit(cie niewielkiej biohermy wapi~nia kadzielnianskiego w obrt(bie utworow biostromalnych typowych dla warstw sitkowczanskich (M. Szul- czewski, G. Racki, 1981). Podobna sytuacja zaznacza sit( przypuszczalnie na Kadzielni, gdzie ku zachodowi pojawiaj(! sit( utwory z wyrainiejszym. ulawiceniem, zawieraj(!ce, wedlug niektorych autorow, podrzt(dne biohermy (M. Pajchlowa, A. Stasinska, 1965;

M. Szulczewski, 1979, Fig. 5; por. tez M. Szulczewski, G. Racki, 1981). W innych odslonit(ciach, np. na Gorze .Cmentarnej w Kielcach (S. Gawlik, 1986), dolna granica rna charakter stopniowego przejscia w jasne wapienie stromatoporoidowe .

. W y s t t(

e

⁰wan i e. Opisywane ogniwo jest jednostk(! obocznie nieci<tgl(!,

stwierdzo~ do tej pory niewqtpliwie jedynie w dwoch pasach odslonit(c: polnocnym, obejmuj(!cym Kadzielnit(, Gort( Cmentarn(! i Wietrznit(, oraz poludniowym, od J aiwicy po Kowalt( (M. Szulc~ewski, G. Racki, 1981). Szereg innych, cytowanych w lite.raturze, stanowisk wymaga natomiast potwierdzenia (np. rejon Dalnia-Karczowka). Dotyczy to rowniez kamieniolomow Karwow (J. Samsonowicz, 1917, 1934) i Szczukowskie Gorki, gdzie, jak sit( wydaje, odsloni~te obecnie utwory nalez(! w wit(kszosci do facji detrytycznych wyZszego franu.

M i (! z s z 0 S C . Najwit(ksza ze znanych bioherm - na Kadzielni - rna stwierdzon(!

mi(!zszosC okolo 50 m przy rozci<tglosci obocznej przypuszczalnie rzt(du kilkuset metrow (D. Sobolew, 1909). Znacznie mniejsze biohermy z rejonu Kowali osi<tgaj(! roz- miary odpowiednio 4 i okolo 16 m.

(14)

o

pis. Dokladniejsza charakterystyka biolitytQw "warstw kadzielniaIiskich" podana zostala przez J. Kazmierczaka (197lb); utwory te opisali rowniez M. Szu1czewski (1971,1979, 1981a) oraz M. Szulczewski, G. Racki (1981).

Wi e k. Wedlug M. Szulczewskiego (1979, 1981a) wapieti kadzielniatiski jest na Kadzielni starszy od otulajetcych go utworow detrytycznych. Miesci si« on w dolnym franie, si«gajetc przypuszczalnie nie wyi:ej niZ do srodkowego poziomu asymmetricus (por. tei: M. Szulczewski, G. Racki, 1981). Biohermy z rejonu Kowali reprezentujet przedzial dolny - srodkowy poziom asymmetricus (op. cit.).

WARSIWY STRINGOCEFALOWE

Opisywana jednostka obejmuje dolny fragment formacji z Kowali, jedynie bez cz«sci przyspctgowej 0 mietZszosci okolo 80 m opisanej przez M. Narkiewicza (w druku) jako jednostka I (fig. 2). Nazwa opisywanego wydzielenia wywodzi si« od "Stringocepha- Ius bwtini Beds", ktore jednak w pierwotnym znaczeniu (J. Kazmierczak, 1971b) mialy mniejszy zasi«g geograficzny i stratygraficzny. G. Giirich (1896) wietzal przynajmniej CZ«SC opisywanych utwor6w z warstwami stringocefalowymi okolic Siewierza ("Koral- lenkalk von Dziwki"; por. tez F. ~oemer, 1866b). Termin warstwy stringocefalowe wedlug- D. Sobolewa (1909; por. tab. 1) nalei:y rozumiec w sensie raczej chrono- stratygraficznym jako odpowiednik obecnego pi«tra i:yweckiego.

Dolnet granic« wydzieletiia wyznacza wzbogacenie zespolu skamienialosci 0 dodat- kowe, obok amfiporoid6w, grupy takie, jak np. ramienionogi, szkarlupnie i koralowce.

R6wnolegle nast«puje zanik wkladek dolomikrytowych, silnej domieszki ilastej i reliktow siarczanowych. Opisywana granica jest widoczna w kamieniolomie Budy '(M.

Narkiewicz i in., 1981, fig. 42; G. Racki, w przygotowaniu).

Granica g6rna odpowiada spctgowi wapienia z JaZwicy (fig. 2). Najwai:niejsze, choc fragmentaryczne, odsloni«cia niZszych partii niezdolomityzowanych znajdujet si« na Sowich Gorkach i na Olowiance kolo Miedzianki, a partii przystropowych - na JaZwicy i na Gorze Lgawej, w rejonie Bilczy i w kamieniolomie lab«dziowskim (por. tez dolna Cz«SC profilu Gory Sohysiej; J. KaZmierczak, 1971b, Fig. 4). Wariant zdolomityzowany wyst«puje w profilu kamieniolomu na Rzepce oraz w otworach wiertniczych Kowala 1 i Janczyce I. Jednostka ta znana jest z zachodniej cz«sci regionu lysogorskiego (Czar- now, Laskowa Gora; patrz daleD.

Najbardziej wyrozniajetcet cechet warstw stringocefalowych Set zespoly szarych ka1cy- lutytow niemal pozbawionych makrofauny, 0 mietZszosciach przekraczajetcych 30 m.

Wyst«pujet tu jedynie rzadkie poziomy stromatoporoidowe i muszlowcowe, a spora- dycznie - wkladki detrytyczne i margliste betdz laminity. Druget waznet odmianet Set roznej grubosci (do 10 m) biostromalne kompleksy stromatoporoidowe lub stromatoporoidowo-koralowcowe. W obr«bie zdolomityzowanych ekwiwalent6w warstw stringocefalowych M. Narkiewicz (w druku) wyroznil jednostki II A ill B, z ktorych druga zlozona jest z charakterystycznych biostrom tabulatowych, odsloni«tych w kamieniolo-

(15)

JANCZYCE I

410

420

440

450

460

470

480 m

D ^CZZJ2

Litostratygrafia dewonskiej serii ...

REJON SITKC>wKI

,G .G

R IG

z UJ

.gi:

Cl~

::c:

~---~~~ t-

'"

~---~~>

3 ~ ~4

-- ----

⁵

I~

.... ~ w(/)

zD: -J~

o o

447

Fig. 4. Granica mi<tdzy dolnymi a gornymi warstwami z Sitkowki w profilach Janczyce I i w rejonie Sitkowki (ten ostatni wedlug J. Kazmierczaka, 1971b)

1 - kalcylutyty szkieletowe (przewaga tla skalnego nad szkieletami organicznymi); 2 - kalkarenity z dUZymi szkieletami; 3 - biolityty; 4 - biokalcyrudyty (przewaga szkieletow nad Hem skalnym); 5 - struktura falisto- -gruzlowa; G - slimaki; R - ramienionogi

Boundary between the Lower and Upper Sitkowka Beds in the Janczyce I section and in the Sitkowka area (the latter - after J. Kazmierczak, 1971b)

1 - skeletal calcilutites (matrix volumetrically predominant over skeletons); 2 - calcarenites with large skeletons; 3 - biolithites; 4 - biocalcirudites (skeletons predominant over matrix); 5 - nodular to wavy bedding; G - gastropods; R - brachiopods

(16)

Marek NARK.IEWICZ, Grze'gorz RACKI, Tomasz WRZOLEK

mie na' Gorze Rzepce. Calkowita mi,!Zszose warstw stringocefalowych w otworach wiertniczych Kowala 1 i Janczyce I osi<tga 230 m.

Opisywane wydzielenie charakteryzuje sitt specyficznym zespolem fanny muszlowej, w tym gruboskorupowych ramienionogow i Slimakow (A. Balinski, 1973) oraz stromatoporoidow i korali (J. KaZmierczak, 1971b; A. Nowinski, w przygotowaniu; T.

Wrzolek, w przygotowaniu). Wyroznia je ponadto mikrofacja mikrytow z Leperditia oraz z urozmaiconymi mikroproblematykami. Diagnostyczne stringocefale mog'! bye skupione w poziomach muszlowcowych lub rozproszone w biostromach i warstwach mikrytow (G. Racki, 1986a).

WARS1WY CH~CINSKIE

Opisywana jednostka obejmuje wystttPuj,!c,! w rejonie Chttcin odmiantt utworow wyZszej czttsci formacji z Kowali (p0wyZej ogniwa z Jaiwicy) wyrozniajqc,! sitt malym udzialem szkieletow korali i stromatoporoidow (fig. 2). Najpospolitsz,! odmian,!litologiczn,! s,! u~awicone, szare wapienie mikrytowe i drobnoziarniste, nierzadko 0 pokroju gruzlowym, z faunq muszlow,! (slimaki, atrypidy) oraz liliowcow'!. Mniejsze znaczenie maj,! lawice i zespoly lawic koralowcowych, w tym glownie biostromy z Disphyllum (M. RoZkowska, J. Fedorowski, 1972), nie przekraczaj'!ce 3 m mi,!zszosci.

Poza tym spotyka sitt kompleksy laminitow kryptoalgowych oraz plytowych mikrytow spikulowych z wkladkami lupkowymi i rogowcami. Utwory te zostaly dokladniej opisane m.in. przez Z. Kotanskiego (1959), J. Kaimierczaka (1971a), M. Narkiewicza (1973) oraz G. Rackiego, A. Balinskiego (1981). Nazwa jednostki wywodzi sitt od

"Korallenkalk von Chenciny" G. Giiricha (1896; por. tab. 1).

Sekwencjtt typow,! stanowi profil Gory Zamkowej w Chttcinach, odsionittty w kamieniolomie zachodnim i na zboczu poludniowym (kompleksy B-1 wedlug G.

Rackiego, A. Balitiskiego, 1981, Fig. 2). Gorna granica jednostki ma tu charakter kontaktu tektonicznego z wyZej lez,!cymi wapieniami ziarnistymi franu, jej sp<tg zas przebiega w poblizu stropu wapienia mikrytowego z Jaiwiey (na podstawie danyeh M.

Narkiewicza, 1973).

Calkowit,! mi'!zszose opisywanego wydzielenia mozna szacowae na 80-100 m, przy czym jego gorna czttse, tj. kompleks I z Gory Zamkowej, wyroznia sitt grubym ulawiceniem i gruzlow,! struktur,!. Nieliczne konodonty oraz nastttPstwo ramienionog6w sugeruj,!, ze dwa najwyZsze kompleksy warstw chttcinskich reprezentuj,!juz fran, odpowiadaj,!c wiekowo opisanym dalej gornym warstwom sitk6wczanskim (G. Racki, w przygotowaniu). Opisywana jednostka obejmuje osady nieeo glttbszyeh sr~dowisk

srodplyciznowych zazttbiajqee sitt z biostromami typu sitkowczanskiego. Zasittg warstw chttcinskich nie jest ograniczony do Pasma Gory Zamkowej, gdyZ naleZy do nieh rowniez czttse profilu Stok6wki i Sitkowki-Kostrzewy (G. Racki, 1985, fig. 3; w przygotowaniu). To ostatnie wyst,!pienie wydaje sitt wskazywae na brak ci<tglosci obocznej opisywanej jednostki, gdyZ nie stwierdzono jej obecnosci w profilach J aiwiey i otworu wiertniczego Kowala 1.

(17)

Litostratygrafia dewonskiej serii... . 449

WARSfWY SITKOWCZANSKIE I ICH PODZIAL

Opisywane wydzielenie obejmuje wyZsz,! czt(sc formacji z Kowali, lez'!c'! nad ogni- wem z J aiwicy, a rozwinit(t,! w facjach biostromalnych i zarafowych. W por6wnaniu z pierwotn,! koncepcj,! J. Kazniierczaka (1971b) warstwy sitk6wczatiskie zawt(zono po- przez wyl,!czenie jednostek zdefiniowanych w tej pracy: ogniwa z Jaiwicy, warstw cht(cinskich, czt(sciowo tez warstw stringocefalowych. Ponadto wyl'!czono najwyZsze partie serH opisanej przez cytowanego autora z rejonu Sitk6wki i Bole9howic, zaliczone w obecnej pracy do wapieni detrytycznych, przykrywaj,!cych formacjt( z Kowali. Opisy- wane warstwy s,! szeroko rozprzestrzenione w calej poludniowej czt(sci G6r Swit(tokrzyskich, a ich mi,!Zszosc waha sit( od okolo 200 (Jaiwica, Kowala) do 400-500 m w rejonie Sitk6wki. .

W niniejszym ujt(ciu najbardziej typowe dla warstw sitk6wczanskich s,! grube sekwencje amfiporoidowo-Iaminitowe, osi<tgaj,!ce mi,!Zszosc do 200 m w kamieniolomie Kowala (J. Kazmierczak, 1971b, fig. 3C). R6wnie charakterystyczne S,! zespoly bios- trom przechodz,!cych w biorudyty typu "rudstone" zlozone gl6wnie z masywnych stromatoporoid6w i osi<tgaj'lce grubosc 50 m lub nawet wit(cej. Podrzt(dny udzial maj'l biostromy koralowcowe, zdominowane najczt(sciej przez r6zne Ta~ulata, np. w kompleksie A z przekopu kolejowego Kowala (M. Szulczewski, 1971). Profile.typowe jednostki odslonit(te S'l w kamieniolomach: Kowala w Sitk6wce oraz J aiwica.

Pr6by rozdzielania opisywanych warstw datuj,! sit( od czas6w D. Sobolewa (1909), kt6ry stwierdzil cZt(stsze wystt(powanie utwor6w jasniejszych i bardziej masywnych w g6rnej cZt(sci serii stromatoporoidowo-koralowcowej, przy dominacji ciemnych i wy- rainie ulawiconych ku' dolowi profilu. J. Kaimierczak (1971b) sprecyzowal kryteria podzialu swoich warstw sitk6wczanskich, stawiaj'lc granict( mit(dzy doln,! a g6rn,! ich czt(sci,! w sp<tgU grubego (35-40 m) kompleksu jasnych, plytkowych kalcylutyt6w i drobnoziarnistych kalkarenit6w, g16wnie amfiporowych. G6rne warstwy z Sitk6wki wyr6znialyby sit( wedlug cytowanego autora wit(kszym udzialem biokalcyrudyt6w i

" struktur glonowych, a takze odmiennym zespolem stromatoporoid6w masywnych. Opi- sywana granica zostala przez J. Kazmierc~ka (1971b) udokumentowana jedynie w profilu kamieniolomu Kowala w Sitk6wce (op. cit., fig. 3C, granicajednostek 17 i 18).

Aspekt litostratygraficzny podzialu dokonanego przez J. Kaimierczaka budzi na- stt(puj,!ce w'ltpliwosci: (1) jasne kompleksy amfiporowe, podobne do "granicznego"

zespolu w opisywanym podziale, powtarzaj,! sit( wielokrotnie w analizowanych profilach, np. w stratotypowej sekwencji Sitk6wki, co podwaza ich wartosc jako obiektywne- go wyr6znika litostratygraficznego; (2) sekwencje grubookruchowe, m.in z p6lnocnego skrzydla synkliny galt(zickiej, aczkolwiek uznawane przez J. Kaimierczaka za typowe dla g6rnych warstw z Sitk6wki, wydaj'l sit( reprezentowac calkowicie odrt(bn,!litofacjt(.

Zostaly one w niniejszej pracy zaliczone juz do wapieni detrytycznych, przykrywaj,!- cych w wielu miejscach formacjt( z Kowali.

Nizej zarysowana propozycja podzialu warstw sitk6wczanskich wyplywa z dw6ch og6lnych przeslanek. Po pierwsze, opiera sit( ona na teore.tycznej koncepcji dwu- fazowego rozwoju serii stromatoporoidowo-koralowcowej, z faz,!lawicow,! (inaczej -

(18)

platformy stromatoporoidowo-koralowcowej) poprzedzajttctt fazl.( rafowtt - rozw6j kompleksu rafy dymiIiskiej (M. Szulczewski, 1971, 1979; M. Narkiewicz, 1987, 1988). Z takiego mode1u rozwoju sedymentacji wynika, iZ w centralnych partiach kompleksu rafowego na biostromalnych utworach platformowych powinny spoczywae zblizone do nich litologicznie facje zarafowe. Podobne stosunki stratygraficzne znane Stt z licznych sekwencji epikontynentalnych srodkowego-g6rnego dewonu calego swiata (np. J.L.

Wilson, 1975).

Drugtt przeslanktt proponowanego podzialu jest analiza pionowego rozmieszczenia wybranych cech litologicznych i paleontologicznych w cit:tglych profilach warstw sit- k6wczaIiskich (fig. 4). Dob6r analizowanych cech nie byl przypadkowy, lecz podykto- wany przypuszczeniem 0 ich diagnostycznym charakterze dla facji zarafowych.

W wyniku powyZszej analizy okazalo sil.(, ze badane profile charakteryzuje wyrazna polaryzacja pod wzgll.(dem rozmieszczenia kilku cech, w tym zwlaszcza barwy (nizej- odcienie ciemniejsze, wyiej - jasniejsze), obecnosci glon6w Renalcis (wyl'lcznie g6ra) i udzialu (wil.(kszego ku g6rze) lawic detrytycznych, w tym zwlaszcza z dUZymi (powyiej 10 cm) szkieletami masywnymi. Ponadto, w profilach Janczyce I oraz Bolechowice-Pa- nek (J. Kazmierczak, 1971b, fig. 5F) typowymi skladnikami najwyZszej cZl.(sci omawianych warstw stt r6wniez grube skorupy megalodon6w oraz struktury glonowe typu Sphaerocodium.

Opisane nastl.(pstwo cech mozna uzasadnie na gruncie teoretycznego modelu sekwencji platformowo-rafowej. Jasne barwy osadu oznaczajtt og6lnie lepsze Jatlenienie srodowiska sedymentacji, zwi'lzane przypuszczalnie z wyZsztt energi'l w6d - zrozumial'l w przypadku izolowanego kompleksu rafowego otoczonego gll.(bszym basenem sze1fo- wym. Og6lnie wil.(ksza dynamika w6d srodowiska zarafowego niZ platformowego moze r6wniez tlumaczye wil.(kszy udzial utwor6w detrytycznych, a takze form onkolitowych typu Sphaerocodium. Z kolei glony Renalcis' S'l diagnostyczne dla fraIiskich facji rafo- wychsensu stricto (J.L. Wray, 1972).

'Vymienione cechy diagnostyczne dla wyZszej cZl.(sci warstw sitk6wczaIiskich nie pojawiaj'l sil.( w profilach r6wnoczesnie, lecz w interwale posrednim 0 grubosci od 6 (Janczyce I) do okolo 30 m (kowala 1, gll.(b. 510-540 m). Jest to zrozumiale przy zalozeniu, ze transgresja podstawowa franu, odpowiedzialna za zatopienie wil.(kszej cZl.(sci platformy stromatoporoidowo-koralowcowej, nie miala charakteru katastro- ficznego (M. Narkiewicz, 1987, 1988). Zatem, przy ogromnym potencjale osadotw6r- czym organizm6w (np. W. Schlager, 1981), dose bylo czasu na wyksztalcenie sil.(

stosunkowo mittZszych utwor6w przejsciowych mil.(dzy fazami platformowtt a rafowtt.

Zakladajttc ze opisywany podzial odzwierciedla udzial podstawowej transgresji fraIiskiej w rozwoju sedymentacji, m6glby on odegrae znaczntt roll.( w korelacji chro- nostratygraficznej (G. Racki, w przygotowaniu). Dotychczasowe dane bio- i chro- nostratygraficzne wskazujtt, ze opisywane pogranicze dolnych i g6rnych warstw sitk6wczaIiskich przebiega w poblizu granicy iywetu z franem (G. Racki, w przygotowaniu). W stratotypowym rejonie Sitk6wki granica ta odslania sil.( przypuszczalnie w cZl.(sci kamieniolomu Kowala (fig. 4) obecnie niedostl.(pnej dla dokladniejszych

(19)

hadad. Biegnie ona zatem ponad 120 m nizej niz to pierwotnie zakladal J. KaZmier- czak (~97lb, prom Sitkowka IV na fig. 2B).

ASPEKT PONADREGIONALNY

Problem rozprzestrzenienia formacji dolomitow i wapieni z Kowali poza regionem kieleckim jest spr~~ przyszlych badad. W tym rozdziale przedstawione zostan~ jedynie wybrane kwestie dotycz~ce przypuszczalnych ekwiwalentow z obszarow polozonych dalej na polnoc i na poludnie.

REGION LYSOGORSKI

Ostatnie badania biostratygraficzne, oparte na konodontach, umozliwily wyjasnie- nie wielu znanych od dawna roznic w wyksztalceniu utworow srodkowodewodskich mi((dzy regionami kieleckim a lysogorskim. W swietle tych badad konieczna jest istotna rewizja dotychczasowych koncepcji zroznicowania paleogeograficznego i rozwoju.fac- jalnego wspomnianych utworow (J. Czarnocki, 1950; M. Pajchlowa, 1968).

Okazuje si((, ze nie jest uzasadniona sugerowana przez wielu badaczy, pocz~wszy od G. Guricha (1896), korelacja dolomitow i wapieni amfiporowych formacji wojcie- chowickiej synkliny bodzentynskiej z seri~ stromatoporoidowo-koralowcow~ regionu poludniowego. Te pierwsze utwory nalez~ jeszcze do eiflu (J. Malec, 1984; J. KIos- sowski, 1985), jest wi((c bardzo prawdopodobne, ze odpowiadaj~ dolomitom krypto- i drobnokrystalicznym bez fauny regionu kieleckiego. Rowniez wi~zanie "rafowych" wapieni warstw pokrzywiadskich z wapieniem kadzielniadskim (np. ostatnio S. Orlowski, A. Radwadski, 1986) okazalo si(( nietrafne, gdyi; te pierwsze reprezentuj~ nizszy Zywet, a dokladnie dolny poziom varcus (J. Malec, 1984), i mog~ bye w zwi~zku z tym cz((sciowymekwiwalentem wiekowym nizszych partii warstw stringocefalowych.

W swietle przedstawionych danych w}rdaje si((, ze odpowiednikiem wi((kszosci formacji z Kowali (ewentualnie bez jej ogniw najniiszych) s~ slabo poznane i prawie nieodsloni((te lupkowe warstwy nieczulickie (= formacja sniadkowska J. Klossows- kiego, 1985) i, bye moze> cz((se warstw kostomlockich wedlug schematu J. Czarnockie- go (1950). Nie ma wi((c raczej podstaw do wyrozniania opisanej formacji w rejonie synkliny bodzentynskiej. Skala diachronizmu porownywalnych utworow z poludnia i polnocy Gor Swi((tokrzyskich sugeruje istnienie nieci~losci paleogeograficznej mi((- dzy obu obszarami, przypuszczalnie 0 uwarunkowaniach paleotektonicznych (rozlam swi((tokrzyski - J. Glazek, J. Kutek, 1976).

Powyiszy wniosek nie dotyczy w pelni sekwencji Zyweckiej w zachodniej (kosto- mlockiej) cz((sci regionu lysogorskiego. Nie ulega tu w~tpliwosci obecnose warstw stringocefalowych wyksztalconych jako wapienie (Czarnow) lub dolomity (Laskowa Gora) - G. Racki i in. (1985). Strop tych utworow nie przekracza srodkowego poziomu varcus, totez wydaj~ si(( one odpowiadae co najwyi;ej dolnej cz((sci formacji z Kowali z obszarow polozonych bardziej na poludnie. Lez~ce nad warstwami stringocefalowymi

(20)

wapienie i margIe organogeniczne (warstwy z Laskowej G6ry - G. Racki, w przygotowaniu) zawierajet wprawdzie biostromy i biohermy koralowcowe, jednakze zna- czna domieszka ilasta oraz specyficzny zesp61 fauny szkieletowej wskazujet na odmiennet pozycj(( facjalnet tych utwor6w, szybko wyklinowujetcych sift w stron(( gl((b- szych partii basenu (dane J. Malca, M. Rup, 1987).

Waznet zmianCl facjalnet w rejonie kostomlockim byl poczCltek pelagicznej sedymentacji warstw szyd16weckich (G. Racki i in., 1985). Zaz((bianie sift spClgowej cz((sci tego grubego kompleksu marglistego z wapieniami ziarnistymi (Laskowa G6ra, Szydl6wek) oraz dane konodontowe wskazujet na nieco diachroniczny charakter tej granicy lito- logicznej. Mimo to, nie ulega wettpliwosci jej przynajmniej przyblizona korelacja z POczCltkiem sedymentacji wapienia z Jaiwicy. Odpowiednikiem dolnych warstw sit- k6wczaIiskich bylyby wi((c gl6wnie warstwy szyd16weckie, co sugerowal juZ D. Sobolew (1909). Detrytyczne wapienie kostomlockie (por. M. Szulczewski, 1981b) odpowiadajet wiekowo wyZszej cz((sci warstw sitk6wczaIiskich.

OBSZAR NA POLUDNIE OD G6R SWI~OKRZYSKICH

Utwory zblizone litologicznie do formacji z Kowali znane Set z calego regionu krakowsko-cz((stochowskiego: z okolic Siewierza (wapienie z Dziewek; F. Roemer, 1866b; G. Giirich, 1896), z rejonu Kluczy (M. Narkiewicz, 1978) i z antykliny D((bnika (dolomity ze Zbrzy i wapienie d((bnickie; A. Laptas, 1983; M. Narkiewicz, G. Racki, 1984). Kwestia formalnego wlClczenia tych wszystkich utwor6w do opisanej formacji zaleiy w duZym stopniu od bardziej szczeg6lowego udokumentowania obocznej ciet- glosci serii stromatoporoidowo-koralowcowej w poludniowej Polsce, a zwlaszcza ewentualnego charakteru gradient6w litologicznych w jej obr((bie. Kluczowe znaczenie ma tu wyksztalcenie w((glanowych utwor6w iywetu i franu podloza niecki miechowskiej. Niestety informacje opublikowane 0 tych utworach SCl tak og6lnikowe, ze nie pozwalajet na dokladniejsze por6wnania z profilem G6r Swi((tokrzyskich (J. Kicula i H.

Zakowa, 1972; H. Jurkiewicz, 1975). Z cytowanych prac wynika jedynie, iZ utwory zaliczane do iywetu wyksztalcone sCljako dolomity (zwykle dolna CZ((sc) i wapienie (na og61 g6ra) , CZ((sto obfitujClce w szkielety stromatoporoid6w i koralowc6w. W rzeczywis- . tosci obecnosc licznych szczCltk6w amfipor jest g16wnym kryterium wydzielania iywetu

m.in. w otworach wiertniczych Biala Wielka IG 1, W((grzyn6w IG 1 (H. Jurkiewicz, 1975), Dobieslawice 1, Kobylniki 1, Kalina 1, Raclawice 2 i Stroiyska 5 (J. Kicula, H.

Zakowa, 1972). Wyst((powanie dolomit6w i wapieni amfiporowych sugeruje mozliwosc przedluzania sift formacji z Kowali na obszar niecki miechowskiej, ale konieczne Set tu w przyszlosci doklaCtniejsze badania litologiczne. R6wniez wyst((powanie wapieni z li-

(21)

czn(l faun(l koralowcowo-stromatoporoidow(l, zaliczanych w cytowanych pracach juz do franu, wymaga dalszych badad, w tym zwlaszcza sposobu zachowania i wieku fauny.

Zaklad Geologii Zloz

Surowcow Skalnych i Chemicznych Panstwowego Instytutu Geologicznego Warszawa, ul. Rakowiecka 4

Katedra Paleontologii i Stratygrafii Uniwersytetu Slllskiego

Sosnowiec, ul. Mielczarskiego 60 Nadeslano dnia 14 maja 1990 r.

PISMIENNICTWO

BALINSKI A. (1973) - Morphology and paleoecology of Givetian brachiopods from Jurkowice-Budy (Holy Cross Mountains, Poland). Acta Pal. Pol., 18, p. 269-293, nr 3.

CZARNOCKI J. (1938) - Ogolna Mapa Geologiczna Polski. Arkusz 4: Kielce. Panstw. Inst. Geol.

CZARNOCKI J. (1948) - przewodnik XX Zjazdu Polski ego Towarzystwa Geologicznego w Gorach Swi~tokrzyskich w r. 1947. Rocz. Pol. Tow. Geol., 17, p. 237-299.

CZARNOCKI J. (1950) - Geologia regionu lysogorskiego w zwillzku z zagadnieniem zloza rud zelaza w Rudkach. Pro Panstw. Inst. Geol., 1, p.1-404.

CZERMINSKI J. (1960) - Rozwoj litologiczny serii w~glanowej dewonu poludniowej cz~sci Gor Swi~to

krzyskich. Pro Inst. Geol., 30, p. 31-104.

FILONOWICZ P. (1968) - Objasnienia do Szczeg610wej Mapy Geologicznej Polski. Ark. Morawica. Inst.

Geol. Warszawa.

FILONOWICZ P. (1973) - Budowa geologiczna SW cz~sci Gor Swi~tokrzyskich. Arch. Panstw. Inst. Geol.

Warszawa.

GAWLIK S. (1986) - Fran wschodniej cz~sci Pasma Kadzielnianskiego (Gora Cmentarna, Psie Gorki).

Arch. USI. Sosnowiec.

GLAZEKJ., KUTEKJ. (1976) - Powaryscyjski rozwoj geotektonicznyobszaru Swi~tokrzysk;iego. Przew. 48 Zjazdu Pol. Tow. Geol., p.14-51. Wyd. Geol. Warszawa.

GUruCH G. (1896) - Das Palaeozoicum im Polnischen Mittelgebirge. Verh. Rus.-Kais. Min. Ges., Ser. II, 32.

GUruCH G. (1899-1901) - Nachtraege zum Palaeozoicum des Polnischen Mittetgebirges. Neues Jb. Miner.

Beil.-Bd, 13, p. 331-388.

JOHNSON J.G., KLAPPER G., SANDBERG c.A. (1985) - Devonian eustatic fluctuations in Euramerica.

Geol. Soc. Amer. Bull., 96, p. 567-587, nr 5.

JURKIEWICZ H. (1975) - Budowa geologiczna podloza mezozoiku centratnej cz~sci niecki miechowskiej.

Biul. Inst. Geol., 283, p. 5-100.

KAZMIERCZAK J. (1971a) - Kamieniolom na Gorze Zamkowej. Przew. 43 Zjazdu Pol. Tow. Geol., p.

26-29. Wyd. Geol. Warszawa.

KAZMIERCZAK J. (1971b) - Morphogenesis and systematics of the Devonian Stromatoporoidea from the Holy Cross Mountains, Poland. Palaeont. Pol., 26, p. 1-150.

KICULA J., ZAKOWA H. (1972) - Dewon i karbon w podlozu poludniowej cz~sci niecki miechowskiej.

Rocz. Pol. Tow. Geol., 42, p. 165-228, z. 2-3.

KLOSSOWSKI J. (1985) - Sedymentacja srodkowego dewonu w regionie lysogorskim (profit Swi~to

marz-Sniadka). Prz. Geol., 33, p. 264-267, nr 5.