Michał Siwiec-Cielebon
Zapomniane stowarzyszenie
Wadoviana : przegląd historyczno-kulturalny 1, 27-33
1998
M ich ał S iw iec-C ielebon
ZAPOMNIANE STOWARZYSZENIE
P anujące po I w ojnie św iatow ej nastroje zm ęczenia w ysiłkiem w ojennym i przy gnębienia m ilionowym i ofiaram i skutkow ały dążeniem wielu ludzi do uspokajania atm osfery politycznej i nawiązyw ania kontaktów m iędzynarodowych mających za pobiec ew entualności następnego konfliktu w ojennego. W śród wielu innych ini cjatyw na św iecie pojaw ił się pom ysł absolw entek uniw ersytetów z W ielkiej Bryta nii i S tanów Zjednoczonych, założenia „M ię dzyna rod ow ej Federacji K obiet z Uni
w ersyteckim W ykształceniem " m ającej sprzyjać zbliżeniu między narodami i kra
jam i oraz pom agać kobietom w zdobyw aniu w ykształcenia i zajm ow aniu należ nej po zycji w sw ych sp o łe cze ń stw a ch . In te rn a tio n a l F e d e ra tio n o f U niverssity
Women rozpoczęła działalność w 1919 roku w Londynie, gdzie też na stałe zain
stalowano jej Komitet Centralny. Federacja była związkiem narodow ych stow arzy szeń mających cele zbieżne ze statutem ogólnym , ale dostosow ane do w arunków lokalnych w poszczególnych krajach, przy czym w ym ogiem statutow ym było pra wo działania na terenie każdego państw a tylko w jednej organizacji zrzeszonej w Federacji. W roku 1924 - w pięć lat od pow stania - Federacja m iała 30 000 członkiń w 20 stowarzyszeniach narodowych, w 1936 roku było ich już 60 000.
P olskie S tow arzyszenie K obiet zW yższe m W ykształceniem
D zięki prywatnym i naukowym kontaktom z kobietami zrzeszonym i w M.F.K.z U.W. na przełom ie lat 1925/26 rozpoczęto w Polsce tw orzenie pierwszych oddzia łów S tow arzyszenia w K rakow ie (dr S tefania Tatarów na) i W arszaw ie (Karolina Ponikow ska). Pierwsze zebranie o charakterze statutow ym m iało miejsce 3 marca 1926 roku w W arszawie. 21 uczestniczek - przede w szystkim ze stolicy - przyjęło statut, w ybrało zarząd i powołało do istnienia „Polskie S tow arzyszenie Kobiet z W y- ższem W ykształceniem ", zgłaszając je g o akces do Federacji M iędzynarodowej (I.F.U.W.). Federacja potw ierdziła je g o uznanie w kw ietniu tegoż roku. Dnia 11 czerwca 1926 roku M inisterstw o Spraw W ewnętrznych RP w ydało postanowienie o zatw ierdzeniu statutu i zarejestrow aniu S tow arzyszenia pod num erem 1582 re jestru zw iązków i stow arzyszeń. W latach późniejszych statut ten był dw ukrotnie uzupełniany i zmieniany. W dniu 30 czerw ca 1929 roku w yodrębniono z oddzia łu w arszaw skiego Zarząd Główny, a sam oddział w W arszawie stał się odtąd je d nym z rów norzędnych oddziałów terenow ych. W roku 1935 w prow adzono po prawki pozwalające S tow arzyszeniu na nabyw anie i sprzedaż majątku ruchom e go i nieruchom ego oraz zaw ieranie um ów praw a cyw ilnego i handlowego.
Statutow ym i władzam i Stow arzyszenia były Zarząd G łów ny (do 1929 roku jego rolę pełnił Zarząd Oddziału w W arszaw ie) oraz Zjazd D elegow anych organizo w any corocznie. Od 1931 r. odbyw ały się także coroczne konferencje przew odni czących oddziałów m ające na celu koordynow anie form pracy organizacyjnej.
iędzynaro-dow ych (C om ité des R élatio ns Internationales) od p o w ie d z ia ln y za w spółpracę Stow arzyszenia z Federacją, prezentow anie obrazu działalności Polskiego Sto w arzyszenia na forum m iędzynarodowym , udział przedstaw icielek Polski w ak cjach podejm ow anych przez I.F.U.W., oraz korelację najw ażniejszych w ystąpień i dokum entacji S tow arzyszenia ze statutem i program em Federacji, Kom itet od pow iadał także za przygotow anie przedstawicielek S tow arzyszenia na Kongresy dotyczące poszczególnych zagadnień będących przedm iotem zainteresow ania Federacji i stow arzyszeń narodow ych, a także delegatek S tow arzyszenia na po siedzeniu Rady Federacji.
Z ciekaw szych inicjatyw o charakterze ponadoddzialow ym warto w spom nieć o dwóch. W 1927 roku Jadw iga Petrażycka-Tomicka z oddziału w Krakowie prze kazała swem u oddziałow i, a ten całem u Stow arzyszeniu nieruchom ość położoną w Jastrzębiej G órze nad Bałtykiem, z intencją w ybudow ania domu wypoczynko w ego dla członkiń S tow arzyszenia. Poniew aż S tow arzyszenie nie m iało jeszcze praw a do posiadania w łasności, a co za tym idzie nie m ogło realizow ać inwestycji ani nawet form alnie przyjąć działki, sprawami organizacyjnym i przy budowie zaję ła się dr Zofia Szybalska, która m im o wielu przeciwności i przy stałym braku środ ków m aterialnych do prow a dziła w 1932 roku do w ykończe nia niew ielkiej willi, której na cześć ofiarodaw czyni działki nadano imię „Jadw iga” . Do roku 1939 przez w szystkie sezony letnie, a także przez wiele innych m iesięcy w domu tym stale przebyw ały na w czasach członkinie S tow arzyszenia z różnych oddziałów.
Drugą ciekaw ą inicjatyw ą było przejęcie dzięki staraniom oddziału we Lwowie podupadającego gim nazjum żeńskiego „Towarzystwa prywatnego żeńskiego Gim nazjum im. J. S łow ackieg o” , które dzięki S tow arzyszeniu nie tylko nie zostało zlikw idow ane, ale w krótkim czasie uzyskało pełne praw a państw ow e, zm ieniło siedzibę i znacznie się rozwinęło, stając się jedną z lepszych żeńskich szkół średnich w e Lwowie.
P odstaw ow e form y działalności
G łów ny ciężar działalności spoczyw ał na oddziałach. Dostępne dane z 1936 roku pozwalają stw ierdzić, że przez pierwsze 10 lat istnienia S tow arzyszenia po w stało ich 13, z tym , że dw a uległy likwidacji, jednak ich istnienie odnotowane jest w danych statystycznych z 1936 roku (patrz tabela).
O d d zia ły p ro w a d ziły d zia ła ln o ś ć od czytow ą, sam o ksz ta łc e n io w ą - głów nie w sekcjach tem atycznych , klubow ą, a także angażow ały się w działalność pu bliczną w spółpracując z w ielom a innymi organizacjam i, nie tylko kobiecymi. Głów nym partnerem w działalności publicznej Stow arzyszenia był Zw iązek Pracy O by w atelskiej Kobiet - ogólnopolska organizacja kobieca staw iająca sobie podobne cele ja k Stow arzyszenie, ale realizująca je bardziej w śród średnich w arstw spo łecznych i nie sta w ia ją c a w ym ogu cenzusu w yższego w ykształcenia. Ponadto celem Z.P.O.K. było realizow anie w ychow ania i zaangażow ania obywatelskiego kobiet dla państw a a dopiero później realizacja tzw. „kw estii kobiecych” przez pań stwo, a w ięc hierarchia celów była odwrotna niż w Stowarzyszeniu. Spośród wielu innych organizacji kobiecych, z którymi w spółpracow ało S tow arzyszenie należy w ym ienić: N arodow ą O rg anizację Kobiet, stow arzyszenie „R odzina W ojskow a” , Zw iązek Pań Domu, Zw iązek Harcerek, S tow arzyszenie M łodych Ziem ianek,
Pol-skie Zjednoczenie Kobiet Pracujących Zaw odow o, Zrzeszenie Lekarek itp. O dczyty przeznaczone byty głównie dla członkiń stow arzyszenia, ale zagad nienia interesujące szersze grono słuchaczek przedstaw iano na zebraniach in nych organizacji. Niektóre problem y poruszano też na otwartych zebraniach z udzia łem pań nie będących w Stowarzyszeniu, ale każdorazow o zaproszonych indyw i du alnie do w spółp racy z danym oddziałem . Tem atyka odczytów i dyskusji była bardzo rozległa, od ogólnych kwestii politycznych i społecznych aż po szczegóło w e zagadnienia z zakresu prawa, etyki, filozofii, zdrow ia i wielu innych. Odrębną dziedzinę stanow iły zagadnienia kulturalne, om aw ianie najnow szych i najw ybit niejszych dzieł literackich, czy też tw órczości artystycznej i prądów w sztuce - nierzadko połączone z prezentacją czyjegoś dorobku artystycznego czy udziałem w w ystaw ie.
Przyznać trzeba, że pom im o poruszania naw et najbardziej drastycznych i bar dzo nieraz intym nych zagadnień z życia kobiet przy w ystępujących oczywistych różnicach poglądów na wiele spraw przez całe 10 lat zaledw ie jeden raz doszło do poważniejszej scysji i kontrowersji. Było to w oddziale poznańskim w roku 1931, a konflikt w yw ołała nie dyskusja o aborcji, nierządzie, bezrobociu czy wolności religijnej i św iatopoglądow ej ale różnice program u obozu narodow ego R omana D m ow skiego i obozu sanacyjnego Józefa Piłsudskiego oraz kw estia pierw szeń stwa zasług obu mężów stanu i ich nurtów politycznych dla Polski. Podczas spo tkań tzw. klubów czy też sekcji klubow ych w mniej oficjalnej atm osferze można było prow adzić dyskusję na tem at w łaśnie przeczytanych książek, artykułów pra sow ych, przy herbacie i kawie w ym ienić poglądy na tem at bieżącej sytuacji poli tycznej i innych ciekaw ych dla danego środow iska w ydarzeń, podzielić się w raże niam i z odbytej niedaw no podróży. P oszczególne kluby różniły się między sobą zarów no form am i działalności ja k też w ym ogam i statutow ym i i form alnym i staw ia nym i sw oim uczestniczkom . C złonkiniam i klubów m ogły być również osoby spoza stow arzyszenia, pod w arunkiem jednak, że były zaliczane do tzw. „tow arzystw a” , akceptow ane przez kom isję klubow ą czy zarząd klubu i w niosły opłatę członkow ska - z reguły w w ysokości podw ójnej opłaty przew idzianej dla członkiń stow arzy szenia.
Inną form a po szerzenia działalności było tw orzenie sekcji akadem iczek, dla zw iązanych z danym oddziałem czy środow iskiem studentek, jako przyszłych ko biet z w yższym wykształceniem . Sekcje te najw iększe szansę i m ożliwości dzia łania m iały przy oddziałach działa jących w m iastach będących siedzibam i w y ższych uczelni, ale np. w W ilnie pod bokiem Uniw ersytetu Stefana Batorego sekcji akadem iczek nie udało się utworzyć.
W iele z oddziałów m iało także sekcje o charakterze bardziej rekreacyjnym jak na przykład turystyczne, brydżow e itp.
O ddział w W adowicach
W e wrześniu 1932 roku posadę dyrektorki P ryw atnego G im nazjum Żeńskiego im. M ichaliny M ościckiej w W adowicach objęła dr Zofia Szybalska. Jednym z pierw szych je j działań na tzw. niwie społecznej było zorganizow anie Oddziału Polskie go S tow arzyszenia K obiet z W yższem W ykształceniem w W adow icach. P ierw szych 16 członkiń założycielek rekrutowało się głow nie spośród profesorek tegoż
gim nazjum i tak pozostało do roku 1939 -na około 40 członkiń oddziału ponad 2/3 było zw iązanych z tą szkołą. S tow arzyszenie po djęło działalność w dw óch sekcjach : odczytow ej i klubowej, jednakże już w 1933 utworzona została sekcja akadem icka i klub francuski. W latach późniejszych powstały sekcje: kulturalna i w ycieczkow a. O ddział nawiązał bardzo zażyłą współpracę z O ddziałem W ado w ickim Zw iązku Pracy O byw atelskiej Kobiet, organizując w iele odczytów publicz nych w salach „Sokoła” i „C zytelni M ieszczańskiej" oraz w Kasynie Urzędniczym i S tow arzyszeniu „R odzina W ojskow a” . W spółdziałanie Z.P.O.K ze S tow arzysze niem koo rdyno w ały Zo fia P uklow a, Zo fia B ernhardtow a i M aria S iw cow a, a ze strony sam ego Stow arzyszenia osobiście dr Zofia Szybalska.
S praw ozdanie z 1936 r. podaje, że S tow arzyszenie m iało 23 członkinie, ale późniejsze inform acje określają liczebność oddziału na 30 do 40 osób. Do tego doliczyć m ożna równie ja k oddział liczną sekcję akadem iczek, która w chw ili po w stania w 1933 r. liczyła 4 osoby ale ju ż w roku następnym 19, w 1935 - 28 i już do roku 1939 oscylow ała w okół liczby 30 członkiń.
Środki na działalność pochodziły ze składek członkow skich i w stępów pobie ranych podczas odczytów publicznych.
O ddział urządzał kursy gim nastyczne, ekonom iczno-gospodarcze i gospodar stwa dom owego, języka angielskiego, w ystaw y miejscowych artystek m alarek - m.in. Felicji M idlochow ej (późn. Ś w italskiej) oraz Julii Fogelm ann - D ąbrow skiej, w y cieczki w góry i najbliższą okolicę, wyjazdy do Krakowa na spektakle teatralne, herbatki, dancingi itp.
Sprawozdanie podaje, że w roku 1935 jedn a z akadem iczek otrzym ała zapo mogę w form ie pożyczki długoterminowej w wysokości 54,75 zł na opłacenie cze snego.
W 1937 r. O ddział zaangażow ał się znacznie w obronę jednej z akadem iczek, która w skute k tow arzyskich pow iązań z inną studiującą w ado w iczanką została aresztow an a w Krakowie za udział w dem onstracji zorganizow anej przez KPP. Stow arzyszenie udzieliło jej poręczenia, a także w staw iło się za nią u Rektora UJ, dzięki czem u sankcję relegow ania z uczelni złagodzono na konieczność zm iany kierunku studiów. W m iejsce m edycyny w ybrała filologię polską. A kcja ta była je d nym z najw iększych osiągnięć Oddziału w W adowicach (w spólnie z O ddziałem w Krakowie) na rzecz konkretnej osoby.
M arzeniem d r S zybalskiej było objęcie w adow ickiego gim nazjum żeńskiego patronatem Stow arzyszenia, a nawet przejęcie go podobnie jak uczynił to Oddział we Lwowie z tam tejszym gim nazjum im. Juliusza Słowackiego. Pod egidą S tow a rzyszenia pragnęła dr S zybalska w ybudow ać dla gim nazjum salę gim nastyczną
oraz kryty basen. S ugestyw na propaganda takiego rozw iązania w śród w adow i-
czan pozyskała dla tej koncepcji pewne grono zwolenników, wśród których znala zło się nawet kilku znanych działaczy w adow ickiego „Sokoła” . O biecali oni pomóc organizacji przy realizacji inwestycji w zam ian za prawa do późniejszego korzy stania z obiektu. G im nazjum w raz z rozbudow anym zapleczem rekreacyjno - spor tow ym i sanitarnym m iało stać się w izytów ką W adowic, polskiego szkolnictw a żeń skiego i S tow arzyszenia, dorów nując w zam ierzeniach autorki pom ysłu najbar dziej elitarnym szkołom dla panien, jakie dr Szybalska zw iedzała w swych
zagra-T O W A R ZY Szagra-TW O UBEZPIECZEŃ I REASEKURACJI S.A.
В : itiifittm ii, rtfàmtjt, tm/ilirr, iiklt. ifis itm tn s m , ЫШ, luitini, / a u Inina, irliß. strzffrtr/яй
Kart« Klubu Klienta WARTY olnymasi bosplotnle. jeteil wykupllai bqdi wykupisz w TUIR WARTA SA. dwa ubezpieczenlo lub ubezpieczysz swoją firm«. Szczegóły, Informacjo, regulamin w placówkach WARTY w całym kraju.
O D D ZIA Ł W B IELSKU -B IA ŁEJ - ul. ks. S. S tojałow skiego 44 tel. (0 33) 14-02-97, 14-95-61; fax 14-57-84; tlx 0354250
nicznych podróżach m.in. w krajach skandynaw skich, Francji i S zw ajcarii. W y buch w ojny przerw ał realizację tych planów.
Oprócz dr Zofii Szybalskiej jako członkinie Oddziału w W adowicach zapam ię tan o: Teresę B arabaszow ą, Irenę D rożdżów nę - B ielatow iczow ą, Felicję Midlo- chow ą, A nnę Reiterównę, H elenę K ochanów nę (późn. R okow ską), Halinę Rynt- flejszów nę, Laurę Serafinow ą, Marię G riine rów n ę - Sarnicką, dr Bronisław ę Ro- m aszkanow ą, Marię Sworzeniów nę, W alerię Łuczyńską - M ałachow ską, M ichali nę W lassaków nę - Massalską, d r S abinę R ottenbergównę, Annę Olbrychtów nę, Julię F o gelm annów nę - D ąbrow ską, K am ilę O rpiszew ską, G enow efę G órkiew i- czow ą, W ładysław ę Hanusiakow ą, Stefanię Jasnorzew ską - Jażdżew ską, i W all- nerową. Pozostałe nazwiska nie utrw aliły się w źródłach ani w ludzkiej pamięci.
Kilka porównań i trochę statystyki
O ddział Polskiego S tow arzyszenia Kobiet z W yższem W ykształceniem w W a dow icach pow stał w siódm ym roku działalności S tow arzyszenia, jako dziew iąty oddział terenowy. Jeśli uw zględnić fakt, że oddział bydgoski został zlikw idow any w roku 1930, a w ięc przed utw orzeniem w adow ickiego, a w ileński zlikwidowano w roku 1935, od dział w W ado w ica ch był do roku 1935 ósm ym , a po tej dacie siódm ym chronologicznie - czynnym oddziałem Stow arzyszenia Polskiego.
N ależy podkreślić fakt, że w iększość od działów funkcjonow ała w znacznie - nieraz kilkadziesiąt razy - w iększych od W adow ic ośrodkach, w przypadku naj w ię kszych o d d zia łó w ko rzysta ją c z istnien ia na m iejscu natura ln ego zaple cza w postaci akadem ii, uniw ersytetów i innych szkół wyższych (Kraków, W arszawa, Lwów, Poznań, W ilno, Lublin, Łódź). Paradoksalnie jednak, mimo istnienia w Wil nie U niw ersytetu Stefana Batorego, w ileński oddział Stow arzyszenia uległ likwida cji, a np. oddział w Lublinie - gdzie przecież dość prężnie rozwijał się Katolicki U niw ersytet Lubelski - pow stał ponad trzy lata później niż w adow icki - w grudniu 1935 roku.
Jeszcze ciekaw iej w ypada porów nanie liczebności oddziałów - zw łaszcza przy u w zg lę d n ie n iu kryte rium w ie lko ści m ia st bę dących ich sie d zib a m i, przy czym w przypadku oddziału śląskiego z siedzibą w Katowicach różnica będzie znacz nie w iększa, jeżeli weźm ie się pod uwagę fakt, że oddział ten skupiał panie z tere nu całego ów czesnego w ojew ództw a śląskiego oraz ze znajdującego się w grani cach kieleckiego Zagłębia Dąbrow skiego. N ieco ponad dziew ięciotysięczne W a dow ice w ypadają w ięc pod w szystkim i w zględam i jako sw oisty ewenem ent. Dla zobrazow ania przytoczonych danych ujęto je w tabelę.
Zakoń czen ie
Przypom nienie po praw ie sześćdziesięciu latach działalności Stow arzyszenia w ażne je s t z co najm niej kilku powodów. Przede w szystkim dla zauważenia, że tzw. ruchy fem inistyczne to nie tylko krzykliwe zw olenniczki różnorakich „wolności", ale także w iele kobiet starających się rzetelnym działaniem o faktyczne w yrów na nie praw i możliw ości życiow ego startu obu płci. Stow arzyszenie - sam fakt jego powstania, ja k i trzynaście lat skutecznej i prężnej działalności - je st również do w odem , iż m onopolu na w alkę o równoupraw nienie nie mają i nie miały w historii u g rupo w ania lew icow e. O w adze problem ów i żyw ym zaintereso w aniu dla ich
Siedziba oddziału (rok powstania lub lata istnienia)
Liczebność oddziału: Ludność miast będących siedzibami oddziałów (dane z roku 1938) w chwili powstania w roku 1936 K raków (1926) 50 160 242 404 W arszaw a (1926) 21 240 1 261 000 Poznań (1927) bd 54 265 077 B ydgoszcz (1927-30) bd bd 133 377 Lw ów (1927) 80 140 317 249 Lódź (1929) 30 4 5 653 402 W ilno (1929 - 35) 40 45* 208 216 Kalisz (1931) 22 26 77 647 W adow ice (1932) 16 23 9 400 Śląsk, Katowice (1934) 30 60 132 273“ Lublin (1935) bd 40 116 000 Brześć n.Bugiem (36) bd bd 52 149 Zakopa ne (1936) bd bd 17 703
x ) dan e m aksym alne w ykazane przez oddział w roku 1935 przed likwidacją
X X ) ludność w yłącznie Katowic
W tab eli podobnie ja k w tekście nie uw zględniono z braku inform acji danych o ew entualnych now ych od działach P S K zw w utw orzonych w latach 1936 - 1939.
rozw iązyw ania św iadczyć m oże znaczący je g o rozwój - z 600 członkiń w 7 od działach w roku 1929 do 1200 członkiń w 13 (a faktycznie 11) w roku 1936, przy niew ątpliw ej elitarności S tow arzyszenia.
Jest w reszcie Stow arzyszenie - a dokładnie istnienie oddziału w W adowicach - jeszcze jednym potw ierdzeniem pew nego fenom enu naszego miasta. Fenom e nu, który pow odow ał stały tw órczy ferm ent w niew ielkiej stolicy powiatu, w yrażają cy się w szechstronnym zaangażow aniem w adow iczan i w adow iczanek. Niestety rok 1939 i następujące po nim fenom en ten uśmierciły.
Źródła:
„P olskie S tow arzyszenie Kobiet z W yższem W ykształceniem w latach 1926- 36” , W arszawa 1936.
Bolesław Olszew icz doc. U.J.P. „O braz Polski dzisiejszej. Fakty, cyfry, tablice” , W arszaw a 1938.
R elacje i inform acje:
Ireny Bielatow iczow ej, W ładysław y H anusiakow ej, Florentyny Janiszew skiej, H eleny Rokowskiej, Marii Sarnickiej, Marii Siwcowej.
