Iwona Majkowska-Kochan
Demografia historyczna powiatu
wadowickiego
Wadoviana : przegląd historyczno-kulturalny 5, 24-27
Iw ona M ajkow ska - Kochan
DEMOGRAFIA HISTORYCZNA POWIATU W ADOWICKIEGO
(ko n ie c XIX w ieku)
Z bliża się koniec XX w ieku i je dn o cze śn ie p o czą tek now ego m ilenium . Daty przejściow e od daw na fascynow ały ludzkość. Były okazją do snucia futurystycznych w izji, a le je d n o c z e ś n ie z a c h ę c a ły do re fle k s y jn e g o s p o jrz e n ia w ste cz. C e lem niniejszej pracy je s t ukaza nie struktury pow iatu w a dow ickieg o sto lat tem u, tuż przed w kroczen iem w w iek XX. N ieocenionym źródłem in form acji na ten tem at je s t w ych odzący we Lw ow ie „Podręcznik S tatystyki G alicji" w ydaw any przez Krajowe Biuro S tatystyczne1.
W edług spisu ludności p rzeprow a dzonego w 1900 roku w G alicji m ieszkało 7.316.000 osób na obszarze 78.496 kilom etrów kw adratow ych, co daw ało gęstość z a lu d n ie n ia 93 oso b y na k ilo m e tr k w a d ra to w y 2. S ta tystyka w ska zuje znaczn y w zrost liczby ludności w ostatnim dw udziestoleciu (w roku 1890 - 84 osoby na km 2 , 1880 - 76). G alicja, sądo w nie podzielona na w sch odnią i zachodnią, była w tym w zględzie zróżnicow ana. Dla porów nania: zaludnienie w G alicji zacho d niej w ynosiło 108 osób na km 2, a G alicji w schodniej - 87 osób na km 2 . Ja k pisał Franciszek Bujak: “ ...G alicja posia d a 400 m iejscow ości noszących ty tu ł m iast lub
m iasteczek, ale m im o to je s t krainą w si i lu d n o ści w iejskiej." Statystyka pokazuje,
że tylko 9 m iejscow ości liczyło pow yżej 20.000 m ieszkańców, przew ażały osady do 500 m ieszkańców. N a jludniejsze m iasta to: Lwów, Kraków, Stanisław ów, Prze myśl, Biała z Bielskiem , Kołom yja, Tarnów, Tarnopol, Stryj, Jarosław, Rzeszów.
Tereny G alicji były bardzo zróżnico w ane pod w zględem narodow ości. W edług przyta czanego spisu ludności 5 4,8% ogółu m ieszkań ców było P olakam i, 42,2% należało do narodow ości ruskiej, 2,9% narodow ości niem ieckiej.
W iększa część ludności zatrudniona była w rolnictw ie - 81,5% , w przem yśle - 5,7% , w s łu żb ie d o chodzącej - 3,7% , w handlu - 3,0% , w a r m ii - 1,8% , w służbie pub licznej i zaw odach um ysłow ych tylko 1,6% ogółu ludności.
Dane dotyczące pow iatu w a dow ickieg o w ostatn im dziesięciole ciu wieku XIX w yka zują dość dużą rozbie żność w porów naniu z danym i przygotow a nym i dla całej G alicji. R óżnice zauw ażyć m ożna przede w szystkim pod względem : w yznania, ję zyka używ anego, w ykształcenia elem entarnego.
W 1896 roku sta ro s tw o w a d o w ic k ie o b e jm o w a ło 104 gm iny, a w nich: 97 o bszarów dw orskich; 16 024 dom y. Ludność starostw a w ynosiła 101 863 osoby, z cz e g o 4 8 ,1 % s ta n o w ili m ę ż c z y ź n i (4 8 9 9 3 ), a 5 1 ,9 % - k o b ie ty (5 2 870 ). R e latyw nie m n ie jszy w a d o w icki p o w ia t s ą d o w y o b e jm o w a ł 3 5 gm in, a na ich te re n ie 34 o b sza ry d w orskie; 5 .149 dom ów . L ud ność pow iatu w yn osiła 33.810 osób, w tym 48,97% m ężczyzn (16.558) i 51,03% kobiet (17.252).
Ludność pow iatu w adow ickieg o w przytłaczającej w iększości w yzn aw ała religię rzym sko-katolicką (96,14% ). W yznania m ojżeszow ego było 4,96% m ieszkańców,
w yznania ew angelickiego - 0,05% , a grecko-katolickiego - 0,04% .
N iew ielkie zróżnicow anie ludności zauw ażyć m ożna pod w zględem używ anego języka. P o w szechn ie p o słu g iw a n o się ję zykie m p o lskim (99,77% ), p o zo stałym i językam i w nieznacznym stopniu: niem iecki - 0,2% , ruski - 0,01% , inne - 0,02% .
K orzystnie na tle G alicji w yp adał pow iat wadow icki pod w zględem w ykształcenia elem entarnego ludności. W skali kraju um iało czytać 23,51 kobiet (na sto osób) i 28,96 m ężczyzn (na sto osób). D ane d la pow iatu w a d ow ickieg o w skazują, iż liczba ko b ie t p o tra fią cych c z y ta ć b yła d w u k ro tn ie w yższa (4 6,33% ), a liczb a m ę ż c z y z n w y k s z ta łc o n y c h w s to p n iu e le m e n ta rn y m w y n o s iła 4 7 ,7 1 % . Z asta n a w ia ją ca je s t praw ie rów na ilość czyta ją cych kobiet i m ężczyzn, biorą c pod u w agę n ie w ie lk ie ro z p o w s z e c h n ie n ie s z a n s e d u k a c y jn y c h d la d z ie w c z ą t w om aw ianym okresie.
W roku 1896 zaw arto 913 m ałżeństw, co stanow iło 8,72 na tysiąc osób. U rodziło się 4.572 dzieci żyw ych (43,69 na 1000 ludności) i 122 m artw ych noworodków . „P odręcznik S tatystyki G alicji” zam ieszcza ta kże dane dotyczące urodzeń dzieci nieślubnych dla każdego pow iatu. P rocent dzieci nieślubnych w stosunku do ogółu urodzonych w yn o sił na tere nie kraju 13, 27, natom iast w pow iecie w adow ickim dane te są prawie dw ukro tnie niższe - 7,07.
Zm arło ogółem 2.970 osób. N adw yżka urodzonych nad zgon am i w yniosła 1798 (17,17 n a 100 0 lu d n o ś c i), z a n o to w a n o w ię c d u ż y p rz y ro s t n a turaln y. Je d n a k d y n a m ic z n y w z ro s t lic z b y lu d n o ś c i n ie b y ł m o ż liw y ze w z g lę d u n a w y s o k ą śm iertelność dzieci w pierw szych latach życia.
Śm iertelność dzieci w 1896 roku Powiat w a dow icki Kraj W pierw szych m iesiącach życia 7,4 8,8
W pierw szym roku życia 18,9 21,5
Do 5 lat życia 31,8 33,9
O dnotow ano ilość zgonów lu dności w latach 1891-1895 z pow odu tzw. chorób na g m in n ych . N a jw ię k s z e ż n iw o z b ie ra ły w ó w c z a s : g ru ź lic a , na któ rą ś re d n io w ciągu roku um ierało 3 8 7 osó b (12,27% przecię tne j śm ie rte ln o ści) i dyfteryt (299 zgonów w ciągu roku, czyli 9,5% przeciętnej śm iertelności). Inne choroby to: s z k a rla ty n a (4 ,6 4 % p rz e c ię tn e j ś m ie r te ln o ś c i), k o k lu s z (4 ,4 4 % p rz e c ię tn e j śm iertelności), o spa (2,3 2% przecię tne j śm ierte lności), odra (1,71% przecię tne j śm ierte lności).
W 1897 roku opieka zdrow o tna rozw inięta była w niew ielkim stopniu. Ó w czesna sta tystyka o d n o to w u je istn ie n ie w W a d o w ica ch sz p ita la g m in n e g o , w którym m ieściło się 41 łó ż e k d la ch o rych . W cią gu roku w sz p ita lu le c z y ło s ię 545 pacjentów, co dało łą czny czas leczenia - 1 6 1 2 7 dni. Średni czas leczenia je dnego pacjenta w yn o sił 29,5 dnia. Zanotow ano 10 procentow ą um ieralność pacjentów. Łączne w ydatki szpitala - 16.830 zł.
W porów naniu z dniem dzisiejszym uderza m ała ilość personelu m edycznego. W 1897 roku po sa d y p u b liczn e p o sia d a ło 6 d o kto ró w m edycyny, 1 chirurg, 3
w e te r y n a r z y i 19 a k u s z e re k . P r o w a d z o n o d o k ła d n ą s t a ty s t y k ę o s ó b niep e łn o sp ra w n ych i u p o śledzon ych s to su ją c ów cze śn ie p rzyjętą te rm in o lo g ię m edyczną. Poza specjalistycznym i zakładam i w 1897 roku przebyw ało 47 osób uznanych za obłąkane, 115 kretynów, 243 głuchoniem ych i 52 ślepych (zapew ne dla w sp ółczesn ego czytelnika to nazew nictw o w yd a się nieodpow iednim ).
Na tere nie pow iatu działały 4 zakłady dla ubogich. Form ą pom ocy socjalnej były rów nież fundusze rozdzielane w śród osób potrzebujących. W ciągu roku udzielono z a p o m o g i 110 oso b o m (4 4 m ę ż c zyzn o m i 6 6 k o b ie to m ). R o z d z ie lo n a kw o ta w yniosła 2.235 zł i 22 ct.
W roku szkolnym 97/98 na tere nie pow iatu działały 52 szkoły, w tym w e dwóch uczyli się tylko chłopcy, w e dw óch je d yn ie dziew czynki, zaś 48 funkcjo now ały jako s z k o ły m ie s z a n e . 18 p la c ó w e k b yło n ie c z y n n y c h z p o w o d u b ra ku b u d yn ku , a je d n a n ie p ro w a d ziła n au ki z b ra ku n a u czycie la . W e w s z y s tk ic h szko ła ch ję zykiem w ykładow ym był ję zyk polski. O bow iązkow i szkolnem u podlegało 11.976 dzie ci w w ie ku 6-1 2 lat. Ż te g o 9 .450 u czn ió w p o b ie ra ło n au kę w szkołach publicznych, zaw odu uczyło się 6 8 uczniów, 99 osób korzysta ło z usług pryw atnych korepetyto rów w dom u. Praw ie je d n a piąta dzieci (19,7 % - 2.359) nie korzystało z żadnej form y nauki. W przedziale w iekow ym 12-15 lat obo w ią zkiem szkolnym o b ję ty c h b yło 3 .2 7 4 d z ie c i. Z a trw a ż a ją c o d u ż a lic z b a - 1 .229 (3 7 ,5 4 % ) nie uczęszczała do żadnej szkoły.
Personel nauczycielski szkół lu dow ych publicznych podzielony był ze w zględu n a s to p ie ń w y k s z ta łc e n ia n a n a u c z y c ie li: z p a te n te m k w a lifik a c y jn y m , ze ś w ia d e c tw e m d o jrz a ło ś c i i b e z k w a lifik a c ji. N a jlic z n ie js z ą g ru p ę tw o r z y li nau czyciele z patentem kw alifika cyjnym (48 m ężczyzn i 35 kobiet). W grupie p ed agogów ze św iadectw e m d ojrza łości przew a żały ko biety (6 nau czycieli i 11 n a u c z y c ie le k ), p o d o b n ie rzecz s ię m ia ła z p ra c o w n ik a m i bez k w a lifik a c ji (4 m ę ż c z y ź n i 17 kobiet).
W je dynej w W adow icach szkole średniej w roku szkolnym 1898/99 uczyło się 3 82 uczniów , s k u p io n ych w 8 kla sach głó w n ych i 3 kla sach rów n o rzę d n ych . S zko ła za tru d n ia ła 1 d yrektora , 13 n a u czycieli i 5 sił pom ocniczych. W ciągu sie d m iu la t (1 8 9 1 /9 2 - 1 8 9 7 /9 8 ) 17 u c z n ió w u z y s k a ło s ty p e n d ia w ś re d n ie j w ysokości 110 złotych reńskich. W 2 oddziałach przem ysłow ych uzupełniających uczyło się 2 klasy. Na zapisanych 90 uczniów tylko 7 2 uzyskało klasyfikację.
W alu tą o b o w ią zującą w rozliczenia ch bud żetów były korony. B u dżet pow iatu w a dow ickieg o za rok 1900 zaw iera w ydatki na cele ośw iatow e (1.632 kr = 1,14%), na cele kom unikacyjne (91.940 kr = 61,11% ), na cele sanita rne i dob roczynne (6.300 kr = 4,39% ). Koszta zarządu w yniosły 11.890 kr (8,29% ), a na nadzw yczajne w yd a tki p rze zn a czo n o 31.651 k r (2 2,07% ). N ie p rze w id zia n o żadn ej kw o ty na podniesienie stanu gospodarki i przem ysłu. S u m a w yd atkó w pow iatu, w ynosząca 143.413 koron była rów na kw ocie doch odów budżetu.
Sąd krajow y i obw o d o w y w W adow icach w 1897 roku przyjął do protokołu s ą d o w e g o 76 6 2 w n ie sio n e p o d a n ia . Z te g o z a ła tw io n ych z o sta ło 76 4 9 spraw ( 9 9 % ), c o ś w ia d c z y o n ie z w y k łe j s p r a w n o ś c i ó w c z e s n e g o w y m ia ru spraw iedliw ości. Dodatkow o na tere nie pow iatu działało 13 sądó w pow iatow ych i m iejskich delegow anych.
W 1896 roku na m ocy specjaln ej ustaw y dla G alicji i B u kow iny z 1877 roku osąd zono 1310 osób z pow odu pijaństwa. O skali zja w iska nich św iadczy fakt, iż w przeciągu 12 lat (1884 - 1896) odbyło się 24.059 podobnych spraw. W tym okresie z a n o to w a n o 29 przyp a d kó w u d o w o d n io n e j lichw y; w cią gu roku 1896 o skarżono o lichw iarstw o 3 osoby.
Ja k podaw ał ów czesny "S łow n ik geo gra ficzny K rólestw a P olskiego" na tere nie p o w ia tu d z ia ła ło 8 u rz ę d ó w p o c z to w y c h . W s p ra w a c h fin a n s o w y c h p o w ia t w a d o w ic k i n a le ż a ł d o o k r ę g u d y r e k c ji s k a r b o w e j w K r a k o w ie . P o w ia t re p re z e n to w a ła ra d a p o w ia to w a na c z e le z m a rs z a łk ie m . M ie s z k a ń c y m ieli m ożliw ość w yboru przedstaw icieli do sejm u i rady państw a: „D o sejm u w ybiera pow iat je dnego posła z kurii m niejszych posiadłości. W ięksi w łaściciele pow iatu na leżą d o okrę g u w yb o rcze g o z kurii w ię kszych posia d ło ści Kraków . Do rady państw a w yb ierają m ieszkańcy pow iatu w a dow ickieg o w sp ólnie z m ieszkańcam i pow iatu m yślenickieg o posła z kurii m niejszych posiadłości".3
P rzedstaw ione da n e tw o rzą s ta tystyczn y obraz pow iatu w a d o w ickie g o końca ubiegłego w ieku. S ą nie tylko św iadectw em tam tych czasów , ale rów nież dow odem zm ian obyczajow ych i kulturow ych dokonanych na przestrzeni 100 lat.
Iw ona M ajkow ska - Kochan je s t nauczycielem ję z y k a p o lskieg o w Szkole P odstaw ow ej
w Babicy. P rz y p is y
1 „P odręcznik Statystyki G alicji” , red. T. P iła t , Lw ów 1900 2 Za : F. Bujak. „G alicja” , Lw ów 1908, str. 53.
3 „S ło w nik geo gra ficzny Królestw a Polskiego i innych krajów sło w ia ńskich” , red. B. Chlebow ski, W arszaw a 1892, tom XII, str. 886
