Retoryka Wałęsy

Marek Czyżewski, Sergiusz

Kowalski

Retoryka Wałęsy

Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 4, 82-92

1990

Retoryka Wałęsy

Lech Wałęsa, przewodniczący Niezależnego Samorządnego Związku Z a w o d o w e g o „Solidarność", laureat p o k o -jowej nagrody N o b l a i najpewniejszy k a n d y d a t na prezydenta1 mówi

po polsku. Znaczy to, że oprócz powszechnie stosowanych konstrukcji językowych, Wałęsa, jak każdy użytkownik języka, posługuje się

sobie właściwymi zwrotami i figurami retorycznymi. Jest specyficzny, co nie znaczy n i e p o w t a r z a l n y ; pewne cechy f o r m a l n e jego sposobu mówienia i treści, jakie f o r m a ta zawiera przywodzą na myśl zjawiska znane i opisane. Powody naszego zainteresowania tą problematyką wymieniliśmy na wstępie. W dalszym ciągu chcemy zrekonstruować te aspekty retoryki Lecha Wałęsy przy pomocy których k o m u n i k u j e on swoją wizję samego siebie.

Jeśli skłonni jesteśmy przyjrzeć się tym właśnie w ą t k o m jego wypowiedzi, to z tej racji, że jest on uważany i sam siebie uważa za najrzeczywistszy element rzeczywistości, p r o m o t o r a przemian, ojca--założyciela polskiej demokracji, postać ze wszech miar szczególną: jestem największym d e m o k r a t a w tym kraju (TSM * 29 IX 90); (...) j a , z tych wszystkich ludzi w Polsce, najwięcej razy przysięgałem na zwycięstwo sierpnia '80 (...) m o r a l n e

1 Tekst ten został u k o ń c z o n y 5 października 1990 roku. * Objaśnienia skrótów:

AS — ..Agencja S o l i d a r n o ś ć " C d S — „ C o r r i e r e delia S e r a " D z Z ..Dziennik Z a c h o d n i "

p r a w o wynikające z przysięgi u p o w a ż n i a mnie d o inscenizowania, d o p r o w o k o w a n i a , d o rozwiązywania p r o b l e m ó w , których rozwiązanie przysięgałem. Ja d o k ł a d n i e to robię (...) wywiązanie się z przysięgi może mnie upoważniać, czy zmuszać, d o z a j m o w a n i a różnych miejsc (TS 17 VIII 90).

M ó w i się często, że Lech Wałęsa jest p r z y w ó d c ą c h a r y z m a t y c z n y m . A r g u m e n t e m na rzecz tej tezy m o g ł y b y być klasyczne r o z w a ż a n i a M a x a W e b e r a :

Najczystsze typy władzy charyzmatycznej t o władza p r o r o k ó w , b o h a t e r ó w wojennych, wielkich d e m a g o g ó w . T y p e m r o z k a z u j ą c e g o jest przywódca (...) T y p e m słuchającego jest uczeń, „ z w o l e n n i k " . Jest się posłusznym przywódcy ze względu na jego czysto osobiste, niecodzienne cechy (...) D o r a ź n e objawienie lub d o r a ź n a twórczość, czyn i przykład, decydowanie od p r z y p a d k u d o p r z y p a d k u (...) decyzje irracjonalne — o t o cechy rządzenia charyzmatycznego. Nie krępuje go tradycja: „ N a p i s a n e jest, ale p o w i a d a m w a m " — oto, czym p o w o d u j ą się p r o r o c y2.

P r z y w ó d c a c h a r y z m a t y c z n y wierzy w swoją gwiazdę, a wiara ta z a r a ż a innych. F l o r i a n Znaniecki nie bez p e s y m i z m u n o t o w a ł :

Kult b o h a t e r ó w właściwy jest większości społeczeństw (...) W czasach najnowszych n o t u j e m y niespotykany d o t ą d wzrost kultu żyjących b o h a t e r ó w n a r o d o w y c h , p o części spontaniczny, ale najczęściej organizowany przez grupy zwolenników i rozpow-szechniany za p o m o c ą wszelkich form p r o p a g a n d y i ceremonii publicznych. Bohaterowie tacy łączą w sobie wszystkie cechy heroiczne: p o d o b n i e j a k b o h a t e r o w i e polityczni są p r a w o d a w c a m i ; j a k b o h a t e r o w i e wojenni — dzielnymi o b r o ń c a m i i w y b r a ń c a m i : w swej nieskazitelności p o d o b n i są świętym, a j a k o herosi kultury są wielkimi p r z o d o w n i k a m i rozwoju kultury narodowej3.

Ani Wałęsa, ani stosunek d o niego nie jest więc czymś z a s k a k u j ą c o n o w y m . Pojęcia takie, j a k c h a r y z m a , o s o b o w o ś ć a u t o r y t a r n a , czy n a r c y z m — by o d w o ł a ć się d o myślicieli tak różnych j a k W e b e r , A d o r n o i F r e u d — są z n a n e , b o ich e m p i r y c z n e egzemplifikacje pojawiały się dostatecznie często w historii.

A n a l i z u j ą c wypowiedzi Wałęsy, m o ż n a stawiać sobie n a s t ę p u j ą c e p y t a n i a : j a k m ó w i , j a k i m i figurami retorycznymi się posługuje, j a k

G W — „ G a z e t a W y b o r c z a " R z P — „ R z e c z p o s p o l i t a " T L — „ T r y b u n a L u d u " T S M — „ T y g o d n i k Solidarność M a ł o p o l s k a " T S — „ T y g o d n i k S o l i d a r n o ś ć " W W — „Wieczór W y b r z e ż a " Ż W — „Życie W a r s z a w y "

2 M . W e b e r , Trzy czyste typy prawomocnego panowania, w: Elementy teorii

socjologicznych. W a r s z a w a 1975. s. 545.

k o n s t r u u j e swoją wypowiedź. Z a m i a s t tego, idąc t r o p e m analizy s t r u k t u r a l n e j , wolimy z a p y t a ć , j a k i m i „ g ł o s a m i " p r z e m a w i a Lech Wałęsa i j a k i e są ich w z a j e m n e p o w i ą z a n i a . T a k więc nie interesuje nas psychologiczna c h a r a k t e r y s t y k a m ó w i ą c e g o p o d m i o t u , jego m o t y w y i aspiracje, ale cechy s t r u k t u r a l n e politycznego d y s k u r s u , k t ó r e g o fizyczną e m a n a c j ą są k o n k r e t n e wypowiedzi Lecha Wałęsy. Z a u w a ż m y najpierw, że w wypowiedziach tych współistnieją d w a o d m i e n n e „głosy": metapolityczny i polityczny. „ G ł o s " metapolitycz-ny p o w i a d a m i a nas, że Lech W a ł ę s a stoi p o n a d wszystkimi politycznymi p o d z i a ł a m i , jest strażnikiem całej solidarnościowej tradycji, o p i e k u n e m wszystkich sił d e m o k r a t y c z n y c h .

Ja nie reprezentuję p r o g r a m u , pełnię tylko rolę strażnika demokratyzacji ( G W 2 III 1990); (...) zrobię wszystko, aby Polsce p o m ó c . Polsce — a nie ż a d n e j grupie, nawet mojej osobistej ( R z P 3 V 89); M a m d o w o d y , że wszystko, co robię wynika z arytmetyki d e m o k r a c j i (TS 17 VIII 90).

„ G l o s polityczny" przeciwnie, o d r z u c a j ą c b e z s t r o n n o ś ć , o p o w i a d a się w politycznych s p o r a c h za k o n k r e t n y m i r o z w i ą z a n i a m i , a przeciw-ko innym; za k o n k r e t n y m i o s o b a m i , a przeciwprzeciw-ko i n n y m (Wałęsa krytykujący politykę rolną r z ą d u Mazowieckiego, Wałęsa popierający N a j d e r a przeciw W u j c o w i ) . Przekaz „ g ł o s u " politycznego uzyskuje, z a u w a ż m y , d o d a t k o w ą p r a w o m o c n o ś ć p o p r z e z w s p ó ł w y s t ę p o w a n i e (w wypowiedziach tego s a m e g o człowieka) „ g ł o s u " metapolitycznego; w rezultacie m o ż n a odnieść wrażenie, że Wałęsa w y b i e r a j ą c o k r e ś l o n ą opcję, w istocie ż a d n e j nic wybiera, nic jest stronniczy, z a c h o w u j e n e u t r a l n ą pozycję „ o j c a założyciela" polskiej d e m o k r a c j i .

C h a r a k t e r y s t y c z n ą f o r m ą retoryki Lecha Wałęsy jest obiektywizacja s a m e g o siebie. O t o p r ó b k i tego stylu:

Wciąż d o w i a d u j ę się z telewizji, że jest konflikt między Lechem Wałęsą a premierem ( R z P 15 VI 90); Macie robić Polskę taką, j a k a wam o d p o w i a d a i jeśli coś zepsujecie, to nie będziecie mogli powiedzieć, że Wałęsa spaprał to wy będziecie winni ( D z Z 13 III 90); (...) każdy, kto się nie mieści, albo nie życzy sobie być z Wałęsą, może p o w o ł a ć nowe organizacje, którym nie będziemy przeszkadzać, a raczej p o m a g a ć ( R z P 20 IX 89); Wszystko co p o w s t a ł o za Wałęsy i bez Wałęsy ja będę realizował ( G W 27 IV 90).

Obiektywizacja jest figurą retoryczną p o z w l a j ą c ą Lechowi Wałęsie wystąpić w roli n a d a w c y p r z e k a z u p o c h o d z ą c e g o z symbolicznie n a c e c h o w a n e g o ź r ó d ł a „ L e c h W a ł ę s a " . Ź r ó d ł o p r z e k a z u „ L e c h W a ł ę s a " jest niekwestionowalne; Lech Wałęsa m ó w i ą c , cytuje Lecha

Wałęsę — a u t o r y t e t , p o s i a d a j ą c y takie cechy, j a k nieomylność, j e d n o z n a c z n o ś ć , b r a k wątpliwości. K i e d y . n a t o m i a s t p r z y z n a j e się d o

błędu, m ó w i tylko i wyłącznie we w ł a s n y m imieniu: „Byłem u z u r p a t o r e m i osiągnąłem tylko tyle, na ile umiejętności i siły mi s t a r c z y ł o " ( W W 23—25 III 90).

W a r t o j e d n a k zauważyć, że w tego r o d z a j u s y t u a c j a c h p r z y w o ł y w a n y jest często p o d m i o t zbiorowy ponoszący odpowiedzialność za ten błąd:

Jestem z was niezadowolony (...) źle jest w Polsce (...) Czuję się odpowiedzialny za ten bałagan, który jest w Polsce. Podpuściliście mnie, zrobiliśmy zmiany. Obciążanie mnie winą za niesprawne rządzenie jest nieporozumieniem. Posterowałem tym wszystkim. Odzyskaliśmy wolność, ale z tą wolnością trzeba coś zrobić (TS 30 III 90).

T a k więc p o d m i o t e m wątpliwości b ą d ź o s o b ą p o p e ł n i a j ą c ą błędy jest nie tyle symboliczne ź r ó d ł o p r z e k a z u „ L e c h W a ł ę s a " , co empiryczny Lech W a ł ę s a — s a m a l b o w r a z z i n n y m i o s o b a m i .

T a s a m a j e d n o s t k a , Lech W a ł ę s a , p o s ł u g u j e się z a t e m z j e d n e j s t r o n y p o d m i o t e m p r y w a t n y m , z d r u g i e j p o d m i o t e m z o b i e k -t y w i z o w a n y m („Lech W a ł ę s a w a m m ó w i " ) . O w e współis-tniejące, o d m i e n n e figury retoryczne ( „ j a " i „ L e c h W a ł ę s a " ) , w s k a z u j ą c e — z psychologicznego p u n k t u widzenia — na tę s a m ą osobę, ulegać m o g ą w o d b i o r z e swoistej k o n t a m i n a c j i . D o o d b i o r c y dociera p a s m o p r z e k a z u , w k t ó r y m o b a w y r ó ż n i o n e składniki zlewają się w j e d n ą całość; tym s a m y m a p o d y k t y c z n o ś ć z o s t a j e z a n e g o w a n a .

Obiektywizacja wypowiedzi m a jeszcze j e d n ą w a ż n ą właściwość: w y m i a r ideologiczny. O d b i o r c a m a p r a w o sądzić, że Lech W a ł ę s a w y p o w i a d a j ą c się na j a k i k o l w i e k t e m a t m ó w i nie tyle od siebie, co w imieniu idei wyższego rzędu; s ł u c h a j ą c Wałęsy, k t ó r y m ó w i t o a k u r a t , co w d a n e j chwili m ó w i , z o s t a j e m y p o i n f o r m o w a n i , że o b c u j e m y w ten s p o s ó b z „ W a ł ę s ą " , tj. „ S o l i d a r n o ś c i ą " , jej historycznym dziedzictwem, przesłaniem i d e o w y m czy etosem. J a k wskazaliśmy u p r z e d n i o , o d m i e n n e p o t r a k t o w a n i e a k t u wypowiedzi m o g ł o b y polegać na p o d k r e ś l e n i u jej m e r y t o r y c z n e g o i osobistego c h a r a k t e r u za p o m o c ą f o r m u ł „sądzę, ż e " , „ m o i m z d a n i e m " ; p r z y p o m i n a ł y b y oné, że z sądem tym m o ż n a d y s k u t o w a ć , że m o ż n a mieć inne zdanie. Nie m o ż n a n a t o m i a s t d y s k u t o w ć z przesłaniem i d e o w y m . W grę wchodzi jedynie a k c e p t a c j a lub odrzucenie. W p r z y p a d k u zaś „ S o l i d a r n o ś c i " decyzja m o r a l n a , a nie r a c j o n a l n o p r a g m a t y c z n a . Obiektywizacja w z m a c n i a pozycję j e d n o s t k i , u m o ż

-liwiając jej o d w o ł a n i e się d o p o n a d j e d n o s t k o w e j , ideologicznej sankcji. Działa tu wszakże m e c h a n i z m sprzężenia z w r o t n e g o . O d k ą d o k a ż e się, że w d a n y m p r z y p a d k u możliwe jest z r ó w n a n i e k o n k r e t n e j j e d n o s t k i z ideą, n a s t ę p u j e z o g n i s k o w a n i e idei na d a j ą c y c h się

z a o b s e r w o w a ć p o c z y n a n i a c h (i wypowiedziach) owej j e d n o s t k i . I n d y w i d u a l n e a k t y ekspresji w jej w y k o n a n i u — to, że Wałęsa wygląda właśnie t a k , j a k wygląda, łowi ryby, m a o ś m i o r o dzieci, jest n i e p o w t a r z a l n y , a nawet to, że łamie u z n a w a n e reguły np. d e m o -k r a t y z m u — j a w i ą się j a -k o element d o d a j ą c y czystej idei solidarnoś-ciowej życia i k o l o r y t u .

Poczyńmy tu pewne istotne rozróżnienia. „ U r z ę d n i k " „ S o l i d a r n o ś c i " , w weberowskiej typologii „ b i u r o k r a t a " — by mógł zostać z a a k c e p -t o w a n y — spełnić musi szereg w y m a g a ń o b i e k -t y w n y c h , np. prze-strzegać uchwały związkowe. C h a r y z m a t y c z n y p r z y w ó d c a związkowy cieszy się n a t o m i a s t z n a c z n ą s w o b o d ą , m o ż e nawet pozwolić sobie n a uwagi tak n i e o r t o d o k s y j n e , j a k z n a n e stwierdzenie Lecha Wałęsy na I K r a j o w y m Zjeździe „ S o l i d a r n o ś c i " , że jej przewodniczący nie zamierza realizować właśnie u c h w a l o n e g o , w s p ó l n e g o p r o g r a m u , ale swój własny. C o d o p r z y w ó d c y , w i a d o m o , że j e g o d o k o n a n i a są same przez się wielkie i że nie m a „ n i k o g o , k t o r e p r e z e n t o w a ł b y społeczeństwo lepiej" (AS 40:204). U r z ę d n i k jest rozliczany z z a d a ń , k t ó r e m a w y k o n a ć ; jeżeli o k a ż e się n i e k o m p e t e n t n y lub n i e s p r a w n y , należy go wymienić. D z i a ł a n i a p r z y w ó d c y nie p o d l e g a j ą tego r o d z a j u ocenie. Jego i n d y w i d u a l n a o d p o w i e d z i a l n o ś ć o d n o s z ą c a się d o realizacji k o n k r e t n y c h z a d a ń przesłonięta jest a u t o r y t e t e m p o d m i o t u z o b i e k t y w i z o w a n e g o , k t ó r y umiejscowiony jest poza n a m a c a l n y m k o n t e k s t e m s y t u a c y j n y m . W warstwie retoryki obiektywizacją, j a k o narzędziem, m o ż e się zatem posługiwać tylko p r z y w ó d c a .

K o l e j n ą cechę retoryki Wałęsy ilustruje d o b i t n i e n a s t ę p u j ą c y cytat: „ M ó w i ą mi o f r a n c u s k i m , niemieckim, a m e r y k a ń s k i m i innych m o d e l a c h prezydenckich. Ja m a m własną filozofię — wypływa o n a z w a s " ( G W 29 X 90). Lech Wałęsa uchyla się j e d n a k od sprecyzowa-nia owej filozofii. W tej sytuacji o d b i o r c a m a p r a w o spodziewać się, że g w a r a n t e m p o m y ś l n e g o r o z w o j u wydarzeń nie jest k o n k r e t n y p r o g r a m działań, lecz o s o b a p r o j e k t o d a w c y o r a z związek tejże ze społeczeństwem: „ H a ! Nie m o ż e być klęski, b o jestem z l u d e m ! " ( T S M 2 IX 90). Składa Wałęsa m a g i c z n ą obietnicę: jego udział w procesie p o d e j m o w a n i a decyzji i wcielania ich w życie d o p r o w a d z i w s p o s ó b a u t o m a t y c z n y d o p o ż ą d a n e g o rezultatu; j e g o nieobecność,

m o ż n a się d o m y ś l a ć , m i a ł a b y wyłącznie n e g a t y w n e k o n s e k w e n c j e . I n n e magiczne f o r m u ł y p o j a w i a j ą c e się w m o w i e Wałęsy t o „ p r z y -śpieszenie" oraz idea „ p o r z ą d k o w a n i a s p r a w " . N i e są one przekładalne na język k o n k r e t n y c h działań, m a j ą o d d z i a ł y w a ć według z a s a d y deus

ex machina.

T o , co z a p o w i a d a p r z y w ó d c a jest d o b r e przez to tylko, że on właśnie, a nie k t o inny t o czyni.

Ja m o j e g o p r o g r a m u jeszcze nie zgłaszałem, ale j a k zgłoszę t o wygram, b o m ó j p r o g r a m będzie skuteczny (TS 30 III 90); Swoją rolę spełniłem w 500 p r o c e n t a c h . Reszta natomiast należy d o rządu, d o prezydenta ( R z P 4 XII 89).

M o t y w zawierzenia w y d a j e się tu wielce c h a r a k t e r y s t y c z n y . N a d t o , p r z y w ó d c a nie tylko ż ą d a wiary, ale i s a m u f a sobie bezgranicznie, jest ostateczną instancją, o s t a t n i ą d e s k ą r a t u n k u :

Jeżeli tak dalej pójdzie i Wy z ż a d n y m i p r o g r a m a m i nie będziecie występować — to ja d a m W a m w k o ń c u swój własny p r o g r a m b a r d z o szeroki, w k t ó r y m będzie wszystko ( R z P 13 III 90).

W a ł ę s a nie zamierza p o c h o p n i e u j a w n i a ć , co m a d o dyspozycji, inaczej b o w i e m musiałby p o k a z a ć w k a t e g o r i a c h działania celowo-- r a c j o n a l n e g o , d o czego jest w istocie zdolny. M o t y w zagrożenia, o d p o w i e d n i o w y p u n k t o w a n y — jeśli zacznie dziać się źle, będę musiał p o k a z a ć , co p o t r a f i ę — p o d k r e ś l a , przez k o n t r a s t , bezpieczeń-stwo, j a k i e g o jest g w a r a n t e m . U d e r z a j ą c ą cechą języka Lecha Wałęsy jest a k t y w i z m . W s p o m i n a j ą c swoją m ł o d o ś ć p o d k r e ś l a , że zawsze był

człowiekiem czynu:

Ja zawsze byłem taki, także wtedy, kiedy byłem biednym wiejskim chłopcem i kiedy chciałem zostać pilotem. Byłem zawsze przywódcą b a n d y , j a k kozioł, który przewodzi gromadzie, j a k byk, k t ó r y kieruje stadem ( C d S 7 III 81).

Tę s a m ą cechę przypisuje sobie także w odniesieniu d o teraźniejszości: „Ja kreuję d e m o k r a c j ę nie w hasłach, lecz w p r a k t y c e " ( T S M 2 IX 90). Wałęsa jest w ciągłym r u c h u , szybko p o d e j m u j e niezbędne decyzje; j a k ł a t w o też z a u w a ż y ć sam jest ź r ó d ł e m , przyczyną owego r u c h u ,

w p r a w i a weń całą tę maszynerię: działa i przewodzi i n n y m działają-cym. Jednocześnie cel tej a k t y w n o ś c i jest o k r e ś l o n y n a d e r ogólnie: „ d o b r o P o l s k i " . D o b ó r ś r o d k ó w m a j ą c y c h służyć realizacji tego celu w y z n a c z o n y jest p o t r z e b a m i chwili, w y m o g a m i a k t u a l n e g o e t a p u walki ( „ n a tym etapie"). Decyzja zaś należy d o Lecha Wałęsy. Jeśli cel jest ogólny, a środki d o b i e r a n e i n s t r u m e n t a l n i e , ad hoc, wartością

n a d r z ę d n ą staje się s a m a n i e u s t a n n a a k t y w n o ś ć , s a m o działanie. Działanie m a specyficzny k o l o r y t , jest walką:

Jestem za stałym niepokojem politycznym, nieustannym publicznym rozładowywaniem konfliktów. Dla mnie d e m o k r a c j a p a r l a m e n t a r n a to p o k o j o w a w o j n a wszystkich ze wszystkimi ( G W 11 V 90).

T e g o r o d z a j u a b s o l u t y z a c j a działania j a k o walki przywodzi na myśl p r z e r ó ż n e wzorce, np. o b e c n e w liryce D ' A n n u n z i a .

Z a b s o l u t y z o w a n e działanie r z u t o w a n e jest w przyszłość d w o j a k o . P o pierwsze, Lech Wałęsa, gdyby został p r e z y d e n t e m , nigdy nie ograniczy się d o u r z ę d o w a n i a w Belwederze, będzie n i e u s t a n n i e z a s k a k i w a ł p o j a w i a j ą c się niespodziewanie, by osobiście d o k o n a ć niezbędnych interwencji, nie pozwoli na petryfikację j a k i c h k o l w i e k s t r u k t u r : „ O prezydencie myślę, że m o ż e nawet z siekierą latać, kiedy r o z k r a d a j ą P o l s k ę " ( G W 11 V 90). D r u g i m w y m i a r e m tej przyszłościowej projekcji jest zaproszenie ogółu społeczeństwa d o w s p ó l n e g o działania; mobilizacja m a być p o w s z e c h n a . N i k t nie powinien stać na u b o c z u . A k t y w n o ś ć m a s s t a n o w i u L e c h a Wałęsy niezbędny element n o r m a t y w n e j wizji ł a d u społecznego. T y m s a m y m z a j m u j e o n s t a n o w i s k o w s t a r y m s p o r z e o t o , czy człowiek jest z n a t u r y zwierzęciem p o l i t y c z n y m i t y l k o złe u r z ą d z e n i a społeczne uniemożliwiają p o w s z e c h n ą p a r t y c y p a c j ę , czy też polityka w i n n a być raczej d o m e n ą p r o f e s j o n a l n y c h elit. C o więcej, w y b i e r a j ą c jednocześnie pierwszą z tych opcji, W a ł ę s a chciałby urzeczywistnić swoją wizję z dnia na dzień, ,,na s k r ó t y " , jeśli trzeba, z użyciem p r z y m u s u :

Wiem. że wygram. Problem polega na czymś innym. Ja nie chcę zwycięstwa dla zwycięstwa. Ja chcę mieć silne poparcie. Tylko wtedy będę mógł wypełnić z a d a n i a , będę mógł się odwoływać, zachęcać, prosić, czy powiedzieć nie (...) M a ł o tego! Jeśli m a m k a n d y d o w a ć , t o wybory prezydenckie muszą być przymusowe. Każdy Polak musi wybierać prezydenta, każdy musi się opowiedzieć (ŻW 25—26 VIII 90).

Z połączenia i n d y w i d u a l n e g o i z b i o r o w e g o w y m i a r u a k t y w i z m u wyłania się jeszcze j e d n o przesłanie: jestem j e d n y m z was, wy jesteście ze mnie; razem, lecz p o d m o i m p r z e w o d n i c t w e m , r u s z y m y z p o s a d bryłę świata. T a k i p r o j e k t z m i a n społecznych z n a j d u j e u Lecha Wałęsy d o d a t k o w e u z a s a d n i e n i e w postaci ogólnej f o r m u ł y życia społecznego:

T r z e b a kozła, trzeba byka, w przeciwnym w y p a d k u stado kóz czy k r ó w rozłazi się na wszystkie strony, gdzie tylko jest trochę tra"wy d o gryzienia. I nikt nie wybiera słusznej

drogi. S t a d o bez przewodnika, t o rzecz bez sensu, bez przyszłości. J e d n a k ż e nie wiem, czy jestem n a p r a w d ę przywódcą. Wiem jedynie, że przeczuwam rzeczy, że m a m nosa, że kiedy tłum milczy, wiem co chciałbym powiedzieć. I wówczas mówię to z n a j d u j ą c właściwe słowa ( C d S 7 III 81).

N a marginesie z w r ó ć m y uwagę na to, że p r z y t o c z o n a o g ó l n a f o r m u l a życia społecznego jest t r a n s p o z y c j ą r e l a c j o n o w a n y c h u p r z e d n i o doświadczeń biograficznych Lecha Wałęsy. T a s a m a k o n s t r u k c j a — przenoszenie i n d y w i d u a l n y c h doświadczeń biograficznych na szeroki plan życia społecznego — p o j a w i a się także w innych k o n t e k s t a c h . T a k więc Lech Wałęsa j a k o p o d m i o t refleksji o p r a w a c h rządzących życiem społecznym p o s ł u g u j e się j e d n ą z p o d s t a w o w y c h reguł myślenia z d r o w o r o z s ą d k o w e g o , a m i a n o w i c i e p r o j e k c j ą tego, co osobiste i p a r t y k u l a r n e na płaszczyznę uniwersalnych prawidłowości.

W powyższym cytacie m o ż n a dostrzec jeszcze j e d n ą cechę d y s k u r s u Wałęsy. P o d m i o t p r z e k a z u d o m a g a się zawierzenia; u z a s a d n i e n i e m tego życzenia są d o t y c h c z a s o w e p r z y k ł a d y t r a f n y c h decyzji, słusznej linii p o s t ę p o w a n i a . C o więcej, w k a ż d y m k o n k r e t n y m p r z y p a d k u nie jest konieczne w y k a z a n i e — na d r o d z e r o z u m o w a n i a , analizy sytuacji — że to, co Wałęsa p r o p o n u j e , jest właściwe; j a k się d o w i a d u j e m y , o d n a j d u j e on słuszną d r o g ę w s p o s ó b intuicyjny: „ m a n o s a " .

O b r a z świata społecznego, polityki, s t o s u n k ó w międzyludzkich, j a k i wyłania się z r o z m a i t y c h wypowiedzi Lecha Wałęsy jest z a s a d -n i c z o p r o s t y , p o z b a w i o -n y tajem-niczości, czytel-ny; świat da się zrozumieć wedle oczywistych p r a w d . Jeśli wszakże o k a z u j e się inaczej — t j „ że świat jest s k o m p l i k o w a n y , n i e j e d n o z n a c z n y — to na skutek czyjejś m a n i p u l a c j i , złych intencji, błędów lub z a n i e d b a ń . Świat polityczny s k ł a d a się ze „ s p r a w " , „ t e m a t ó w " i „ p r o b l e m ó w " , k t ó r e należy „ a k t u a l i z o w a ć " , „wyczyszczać", „ p o r z ą d k o w a ć " i „roz-w i ą z y „roz-w a ć " . K a t e g o r i e te należą d o stałego r e p e r t u a r u Wałęsy. Dla ilustracji przytoczymy z n a n ą wypowiedź o „ G a z e c i e W y b o r c z e j " i jej r e d a k t o r z e :

Ja n i k o g o nie odwoływałem, n a t o m i a s t chcę sprawy aktualizować. A d a m Michnik był powołany, wtedy kiedy startowaliśmy d o wyborów. Potem Michnik założył spółkę i właściwie jest samodzielny, a więc trzeba t o wreszcie wyczyścić. Ja zadałem to j a k o lekcję d o m o w ą A d a m o w i , n a t o m i a s t p r a s a zrobiła z tego sensację. Trzeba rozwiązać problem, czy p r y w a t n a spółka m a p r a w o d o „So-lidarności" j a k o nazwy. I drugie: musi, p o w i n n a wyczyścić sprawę p o w o ł a n i a , no b o ja j u ż za krótki jestem ( G W 7 VI 90).

Rzeczy p o w i n n y być n a z w a n e p o imieniu, wszyscy a k t o r z y publicznej sceny winni j a s n o określić, czym i kim są: lewica — lewicą, Żydzi — Ż y d a m i itp.; kiedy t a k się stanie życie społeczne, proces polityczny u j a w n i ą właściwą sobie w e w n ę t r z n ą p r o s t o t ę . O k a ż e się, że „ s p r a w y " czy „ t e m a t y " p o z o r n i e s k o m p l i k o w a n e nie różnią się w swojej istocie od tych oczywistych. Stąd możliwość przenoszenia w z o r ó w z o b s z a r u codziennej, z r o z u m i a ł e j dla k a ż d e g o r u t y n y d o o b s z a r u polityki, e k o n o m i i , rozwiązań u s t r o j o w y c h , np.:

dzisiejsza „ S o l i d a r n o ś ć " to tylko p o d k ł a d pod przyszłą robotę. T o tak j a k z (...) ziemniakami. Jak m a m y pięknego, z d r o w e g o to nie jemy go. tylko sadzimy, żeby mieć w przyszłości kilka nowych, nie gorszych (TSM 2 IX 90); K o l o polskiej historii przez 45 lat chodziło w lewo (...) M y teraz chcemy je skierować w p r a w o ( R z P 15 I 90); Zawsze p o t r z e b n e są dwie nogi. W każdym społeczeństwie potrzebna jest r ó w n o w a g a (TL 2 I 90); Mówiłem, że Polsce p o t r z e b n e są dwie nogi — lewa i p r a w a . T e r a z p o w t a r z a m , że każda m a pięć palców. Więc dlaczego nie s p r ó b o w a ć tych dziesięciu rozwiązań? ( Ż W 25—26 VIII 90).

W a ł ę s a chętnie p o s ł u g u j e się tego r o d z a j u figurami retorycznymi, których f u n k c j ą jest wyjaśnienie rzeczy złożonych przez analogię d o rzeczy p r o s t y c h ; s t r u k t u r a zjawisk nie m a być przy t y m u p r o s z c z o n a , lecz jedynie w y t ł u m a c z o n a .

Kiedy, p o usunięciu d y m n e j zasłony p o z o r ó w , u j a w n i o n a zostanie p r a w d z i w a s t r u k t u r a świata, o k a ż e się z całą oczywistością j a k i e jest n a t u r a l n e miejsce poszczególnych elementów:

M o g ę przegrać przez manipulację, jak mnie na wiec nie dopuszczą, od telewizji odłączą, wyeliminują (...) Po prostu nie wierzę w przegraną, jeśli będę miał równe szanse. Dlatego, że ja chcę dobrze! (TSM 2 IX 90).

P o d o b n i e j a k wizerunek „ s p r a w " , k t ó r e z n a t u r y rzeczy są w zasięgu ręki, tak i o b r a z poszczególnych o s ó b p o j a w i a j ą c y c h się w kontekście tych „ s p r a w " k o n s t r u o w a n y jest przede wszystkim według kryteriów użyteczności i skuteczności: m a j ą c na u w a d z e „ s p r a w ę " , W a ł ę s a d o k o n u j e alokacji będących w j e g o dyspozycji z a s o b ó w ludzkich ( z n a n a r e t o r y k a „ o d w o ł a ń " i „ p o w o ł a ń " w odniesieniu d o W u j c a , M i c h n i k a i N a j d e r a , a także związane z tym wypowiedzi w r o d z a j u : „ H e n r y k W u j e c , m ó j kolega, był na inny okres p r z e w i d z i a n y " ; „ J a z a d a ł e m to j a k o lekcję d o m o w ą A d a m o w i " ( G W 7 VI 90).

K o ń c z ą c , o d n o t u j m y j e d n ą jeszcze cechę c h a r a k t e r y s t y c z n ą j ę z y k a Lecha Wałęsy: W a ł ę s a przeczy niekiedy s a m sobie, w obrębie tej samej, b ą d ź różnych, lecz p o c h o d z ą c y c h z tego s a m e g o okresu wypowiedzi. Słyszymy:

W Polsce p o t r z e b n e są dwa silne nurty polityczne. Musimy je budować. Będzie bowiem źle, jeśli pójdziemy za m o c n o — obojętnie w k t ó r ą stronę — lewo czy p r a w o . Zawsze p o t r z e b n e są dwie nogi. W k a ż d y m społeczeństwie p o t r z e b n a jest r ó w n o w a g a . I powinniśmy j u ż zacząć j ą b u d o w a ć (TL 2 I 90).

D w a t y g o d n i e później mówi: „ K o ł o polskiej historii przez 45 lat chodziło w lewo (...) M y teraz chcemy j e skierować w p r a w o " ( R z P 15 I 90).

Niekiedy w p r o w a d z a sprzeczność świadomie, p r o w o k a c y j n i e , np. na pytanie, w j a k i s p o s ó b zostanie w y ł o n i o n y wiceprzewodniczący związku o d p o w i a d a : „ B ę d ę chciał zrobić to d e m o k r a t y c z n i e — ale oczywiście j e d n o o s o b o w o " (TS 4 V 90).

Najczęściej j e d n a k wypowiedzi Wałęsy są wieloznaczne, chciałoby się powiedzieć — d i a l e k t y c z n e . O t o p r z y k ł a d , p o części j u ż w y k o r z y s t y w a n y :

Ha! Nie może być klęski, b o jestem z ludem! M o g ę przegrać przez manipulację, j a k mnie na wiec nie dopuszczą, od telewizji odłączą, wyeliminują. (...) Poza tym jeżeli rozwiążą nasze problemy lepiej ode mnie, to też będzie moje zwycięstwo! Przegrać w imię d o b r e j sprawy, też jest zwycięstwem. Chrystus przegrał, a przecież zwyciężył! (...) nie żebym się z Chrystusem porównywał! Po prostu nie wierzę w p r z e g r a n ą , jeśli będę miał równe szanse. Dlatego, że ja chcę dobrze! (TSM 2 X 90).

W obrębie tej s a m e j wypowiedzi d o p u s z c z o n e z o s t a j ą dwie wy-kluczające się i n t e r p r e t a c j e — możliwość sukcesu i p o r a ż k i wyborczej (sukces, co p r a w d a , m o ż e być u w a r u n k o w a n y d o s t ę p e m d o

mass--mediów, ale jest też pewny: „ b o j e s t e m z l u d e m " ) . P o j a w i a j ą c a się tu

sprzeczność m a c h a r a k t e r logiczny. Z psychologicznego p u n k t u widzenia w e w n ę t r z n ą sprzeczność wypowiedzi m o ż n a t ł u m a c z y ć niespójnością poglądów, zaś po stronie odbiorcy oczekiwać należałoby d y s o n a n s u p o z n a w c z e g o . J e d n a k ż e to, że w o d b i o r z e społecznym nie przypisuje się Lechowi Wałęsie niespójności s ą d ó w , lecz przeciwnie, p o d k r e ś l a się j e g o konsekwencję, skłania nas d o rezygnacji z perspek-tywy psychologicznej i poszukiwania innych wyjaśnień tego f e n o m e n u . Z p u n k t u widzenia p r a g m a t y k i d y s k u r s u politycznego k o m u n i k a c j a Lecha Wałęsy ze społeczeństwem o k a z u j e się s p ó j n a , s p r a w n a i skuteczna. N a t y m p o z i o m i e sprzeczności logiczne t r a c ą swoją ważność; sądy s k ą d i n ą d w z a j e m n i e wykluczające się o p e r u j ą na różnych p o z i o m a c h , służą i n n y m celom, w y p o w i a d a n e są w o d m i e n -nych k o n t e k s t a c h . K i e d y trzeba d o w i a d u j e m y się, że Lech Wałęsa s p r o w a d z i d o Polski zagraniczny kapitał, co d o p r o w a d z i d o po-wszechnej prosperity; kiedy indziej p a d a zapewnienie, że Lech Wałęsa

nie d o p u ś c i do w y p r z e d a ż y Polski. R o l n i k o m w M ł a w i e złożona z o s t a j e obietnica „załatwienia s p r a w " , p o kilku zaś d n i a c h p a d a publiczne dementi. Sprzeczność logiczna w y s t ę p u j e również w s k u t e k współistnienia i zlania się w r a m a c h j e d n e j wypowiedzi p o z i o m u o p i s o w e g o i n o r m a t y w n e g o . J a k w p r z y t o c z o n y m wyżej przykładzie: m o ż e zdarzyć się t a k , że Lech W a ł ę s a nie zostanie p r e z y d e n t e m , o r a z — Lech Wałęsa zostanie p r e z y d e n t e m , b o „chce d o b r z e " ; to ostatnie stwierdzenie m a j ą c e f o r m a l n i e s t r u k t u r ę opisu jest w istocie m o r a l n y m apelem.

* * *

Z d a j e m y sobie d o b r z e s p r a w ę z ograniczeń z a s t o s o w a n e j m e t o d y analizy. Lech W a ł ę s a jest przede wszystkim m ó w c ą , a nie a u t o r e m t e k s t ó w pisanych. W naszych r o z w a ż a n i a c h o d w o ł y w a l i ś m y się d o u p r o s z c z o n y c h z n a t u r y rzeczy zapisów wypowiedzi. K a ż d y taki zapis zawiera w sobie, j a k w i a d o m o , p e w n ą interpretację. D o d a t k o w a w a r s t w a interpretacji p o j a w i a się wówczas, gdy w grę wchodzi tłumaczenie na język obcy. Lech W a ł ę s a zarzuca niekiedy dzien-n i k a r z o m — i polskim, i z a g r a dzien-n i c z dzien-n y m — „ p r z e k r ę c a dzien-n i e " tego, co mówi. Z a r z u t ten opiera się na przypuszczeniu, że możliwe jest wierne o d d a n i e sensu żywej wypowiedzi w postaci tekstu pisanego. P o n a d t o zapis b ą d ź tłumaczenie wypowiedzi Wałęsy bywa niekiedy u t r u d n i o n e poprzez ich niejednoznaczność. W takich sytuacjach a u t o r zapisu lub tłumaczenia k o n s t r u u j e sens p r z e k a z u — w s p o s ó b nigdy nie a d e k w a t n y w s t o s u n k u d o oryginału.