Ważnym zagadnieniem dla badań epigraficznych jest rozmieszczenie inskrypcji w budowli czy na przedmiocie, ponie-waż to decyduje o treści, jej symbolice, wreszcie ornamentyce. Z badań R. Favreau wynika, że wszystkie te elementy są dość zróżnicowane w zależności od obszaru, zabytku i sposobu wykonania, jak również przeznaczenia.
Następnym zagadnieniem, na które zwrócono uwagę jest analiza pisma. Autor proponuje tutaj te same metody, jakie stosuje się w paleografii. Należą do nich moduł, relief, dukt, ryt, ornamentyka poszczególnych liter, przerywniki między-wyrazowe, rozmieszczenie całego tekstu, abrewiacje. Na podstawie stanu badań i własnych ustaleń Autora, pismo podzie-lono na przedkarolińskie, karolińskie, wieki IX-X, XI, XII, XIII, XIV-XV Wnioski wynikające z badań poparto najbar-dziej charakterystycznymi przykładami inskrypcji (edycja w języku oryginału, tłumaczenie na język francuski, ilustracja). Wydaje się, że wybrano zbyt skromną podstawę badań, ograniczając się przede wszystkim do epigrafiki o szczególnym znaczeniu, która odbiega formą i wykonaniem od tej pospolitej przeznaczonej dla szerszego odbioru. W obu przypadkach stosowano także różne rodzaje pisma, których wykonanie uzależnione było nie tylko od warsztatu, ale również od czasu występowania źródła, i jego rodzaju.
Ważnym elementem badań nad epigrafiką jest język, w którym wykonana jest inskrypcja. Tego rodzaju badania pozwa-lają śledzić przemiany zachodzące w łacinie średniowiecznej na danym terenie i w dość dużym okresie. Sądzę, że przepro-wadzane na wybranym terytorium pozwolą ustalić przenikanie się pewnych form językowych, jak również w ogóle rozwój języka. Obserwacje te wykażą chronologię pojawiania się języków narodowych w epigrafice i ich związek ze stosowanym pismem. Inne zagadnienie to budowa tekstu inskrypcji i jego relacje z zasadami stosowanymi w ówczesnej literaturze (wiersz leoniński, proza rymowana, heksametr). Tak zbudowana inskrypcja wymagała pracy dobrego autora. Rozpoznanie autorów tekstu w średniowiecznej epigrafice nastręcza wiele trudności. Łatwiejsze jest ustalenie autorstwa jeśli mamy do czynienia z zamieszczonym w inskrypcji dokumentem. W innych przypadkach mogą być zamieszczone cytaty z Biblii, żywo-tów świętych, florilegia, fragmenty, cytaty z dzieł Ojców Kościoła czy wreszcie utwory wielkich poeżywo-tów. Olbrzymia więk-szość utworów występujących w epigrafice jest jednak pod względem autorstwa nierozpoznana. Korzystać możemy w celu ustalenia niektórych tekstów z konkordancji czy własnych zbiorów. Należałoby jednak wprowadzać pewne formuły do wspólnych zbiorów i udostępniać je przez CD-ROM. Określony typ inskrypcji ma swój formularz w dużym stopniu nawią-zujący do dokumentu. Wyróżnić możemy formuły: inwokację, notifikację, anatemę, fundację, datację i tytulaturę. W tym przypadku nie wprowadził Autor inskrypcji nagrobnych, które omawia w drugiej części pracy, wiążąc je z obyczajem i kul-turą społeczeństwa.
Druga część opracowania wprowadza nas w zagadnienia dotyczących związków pomiędzy historią a epigrafiką. Epigrafikę potraktowano jako źródło do badań nad znajomością autorów antycznych, Biblią, liturgią, kultami świętych. Inskrypcja jest także źródłem do poznania kultury różnych społeczeństw. Inskrypcja pełni różne funkcje moralne, nauczające, przestrzegające przed złem i wychwalające dobro. Szczególne znaczenie ma połączenie tekstu i wyobrażenia w przedstawieniach przejętych z Biblii. Tego typu przedstawienia są najszerzej reprezentowane na różnych przedmiotach w budynkach kościelnych.
Osobną grupę inskrypcji stanowią epitafia, które analizowane są po koniec XV w. Dla Autora epitafium odnosi się jednoznacznie do inskrypcji nagrobnej, która posługuje się własnym formularzem, przynosi inne informacje odnoszące się do zmarłego i fundatora. W polskiej literaturze przedmiotu epitafium to nie każda inskrypcja nagrobna, musi być zbudo-wana według ustalonego wzorca. Epitafium to także gatunek literacki. Ewolucja i typologia epitafiów uzależniona jest od czasu i terytorium, co zostało pokazane na wybranych przykładach.
Ważną częścią rozprawy jest zamieszczona bibliografia przedmiotu (osobno przy każdym z zagadnień), jak również indeksy: autorów, osobowy i geograficzny oraz słownik terminów.
Przy porównaniu obu wydań pracy R. Favreau wyraźnie widoczne jest rozbudowanie drugiej części omawianej rozpra-wy. Niewątpliwie na takie podejście do problemu miała wpływ tocząca się dyskusja nad zakresem i kwestionariuszem badawczym epigrafiki. Obserwować możemy to w publikacjach z konferencji organizowanych głównie w ośrodkach nie-mieckich, w których badania i edycje inskrypcji są najbardziej zaawansowane. Prezentowana praca pokazuje jak można i należy badać tego typu źródła, w tym przypadku w okresie średniowiecza.
Barbara Trelińska (Lublin)
Anna A d a m s k a , Bibliographie de la diplomatique polonaise 1956-1996, „Archiv für Diplo-matik, Schriftgeschichte, Siegel- und Wappenkunde", 44, 1998, s. 275-336.
Autorka uzasadnia potrzebę opracowania bibliografii dyplomatyki polskiej dwoma głównymi względami: przydatnością takiej publikacji zarówno dla osób, dla których istnieje polska bariera językowa, jak i dla samych Polaków, którzy, po wydaniu ostatniego zarysu Dyplomatyki wieków średnich w 1975 r. (recte 1971), nie dysponują przeglądem polskiego dorob-ku dyplomatycznego.
Autorka dzieli bibliografię na pięć głównych działów: 1) Generalia (tu m.in. edycje dokumentów, metoda, historia polskiej dyplomatyki), 2) Kancelarie, 3) Dokumenty, 4) Rejestry i kopiariusze, wreszcie 5) to „Études de diplomatique étrangère concernant l'histoire de la Pologne", dział, który, wbrew tytułowi, w zasadzie zbiera prace autorów polskich,
traktujące o sprawach niepolskich. Dodajmy, że literalne potraktowanie tytułu działu piątego kazałoby włączyć doń na przykład całe piśmiennictwo niemieckie dotyczące dokumentów i kancelarii śląskich; takich założeń omawiana bibliografia nie realizuje. Rolę owych „etranżerów" pełnią w tym dziale tylko H. Beumann z W. Schlesingerem ze swoim artykułem w „Archiv für Diplomatik" z 1955 r. (poz. 443) oraz polskojęzyczny artykuł I. Hlavacka z „Sobótki" (poz. 446). W obrębie działów znajdujemy kolejne poddziały, przeważnie precyzyjnie wprowadzające czytelnika in medias res.
Sprzeciw budzi początkowa cezura opracowania. Autorka argumentuje, że dopiero w 1956 r. polskie nauki pomocni-cze wychodziły z kryzysu marksistowskiego: barierą graniczną stała się też dla niej publikacja pierwszego tomu „Studiów Zródłoznawczych" (1957). Ten drugi argument jest istotny. Pierwszy nie przekonuje: toć właśnie w najgorszych latach często uciekano w nauki pomocnicze i w studia źródłoznawcze jako do oazy swobód wszelakich, niedostępnych badaczom, zajmującym się „bazą" czy „nieuchronnymi prawidłowościami procesu historycznego". To dzięki tej ucieczce powstały takie na przykład studia jak seria Concilia Poloniae Jakuba Sawickiego, a i tom 1 „Commentationum" przygotowany został — jak informuje jego strona zatytułowa — w latach 1953-1955. Szkoda więc, że bibliografia nie objęła i owych dziesię-ciu „strasznych" lat. Autorka nie precyzuje wyraźnie, czy zajmuje się dyplomatyką średniowieczną, czy szerzej, staropol-ską. Z lektury jej dzieła należy sądzić, że chodzi tu o dyplomatykę średniowieczną. Natomiast tytułowa la diplomatique polonaise to w zasadzie polskojęzyczne prace badaczy polskich, w zasadzie też i w Polsce publikowane (choć zdarzają się
wyjątki, niestety zbyt rzadkie).
Bibliografia liczy ponad 450 pozycji. Gromadzi druki zwarte, artykuły w czasopismach, niekiedy także hasła słownikowe i encyklopedyczne. Obok opracowań naukowych zdarzają się i popularnonaukowe. Każda z pozycji po tytule oryginału zawiera jego francuski przekład (Autorka nie korzystała z umieszczanych często w artykułach tytułów frankofońskich streszczeń — por. np. poz. 198, a opisy nie informują o istnieniu owych streszczeń) oraz opis bibliograficzny. W wydawnic-twach zwartych nie podaje liczby stron, co sprawia, że czytelnik nie wie, czy np. Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 7, wydany w 1985 (nie w 1986) przez piszącego te słowa i R. Walczaka (nie T Jasińskiego), ma np. stron 60 czy 600. Bibliografia uwzględnia też — co bardzo ważne — recenzje z przytaczanych prac, publikowane tak w czasopismach krajowych, jak niekiedy i zagranicznych. Uzyskanie kompletnego obrazu stanu recenzji jest bardzo trudne: to z niniejszej publikacji (poz. 235) dowiedziałem się, że omówienie mojej książki o wielkopolskich notariuszach publicznych ukazało się (zresztą pióra Autorki) w „Revue d'Histoire Ecclésiastique"; z drugiej strony nie znalazłem w bibliografii recenzji mojego pióra z prac L. Łysiaka (poz. 395; Rocz. Hist. 32, 1966) i bardzo krytycznej Vitoldianôw J. Ochmańskiego (poz. 86; St. Zródł. 31, 1990). Ocena kompletności każdej bibliografii jest bardzo trudna. Zawsze można wskazać opuszczenia; szczególnie w ostatnich latach, gdy w Polsce doszło do superpluralizacji ośrodków edytorskich i nikt nie jest w stanie dociec, co jeszcze pojawiło się na rynku (albo i też tylko zostało opublikowane, a na ten rynek nie weszło). Dlatego proponowane tu uzupełnienia mają jedynie charakter porządkujący. Tak Nauki pomocnicze historii J. Szymańskiego cytowałbym w wydaniu trzecim (1983), nie w dwu pierwszych (poz. 2). Pro domo sua upomnę się o t. 10 Kodeksu dyplomatycznego Wielkopolski, wydanego przeze mnie i T. Jasińskiego w 1993 r., ponieważ bibliografia odnotowuje tomy wcześniejsze, 6-9 (poz. 25-27). Do wydawnictwa Dokumenty miasta Radomia z lat 1355-1450 (poz. 38) trzeba dopisać i część drugą obejmującą lata 1444-1611 (1984). Do
powikłanych dziejów wydawania Kodeksu dyplomatycznego katedry i diecezji wileńskiej, drukowanego częściowo przed woj-ną, opublikowanego w 1948 r., a w 1994 r. uzupełnionego o karty tytułowe (na których wydawnictwo pominęło [!] nazwiska wydawców, umieszczając je tylko na okładce [!]), o stare: wstęp i przedmowę oraz o indeksy, nijak nie pasuje opis poz. 85, gdzie jako wydawcę Kodeksu w 1994 r. podano J. Wyrozumskiego, autora krótkiego wprowadzenia do tomu (z rodzaju: habent sua fata libelli). Tego typu potknięć znajdzie się zapewne więcej, ale nie one decydują o wartości bibliografii.
Dyskutowałbym natomiast z Autorką o zakresie zawartości bibliografii — a tym samym i pojęcia — dyplomatyki. Bibliografia zawiera — generalnie rzecz ujmując — dwie grupy dzieł: rozprawy z dziedziny dyplomatyki oraz publikacje wytworów kancelaryjnych. Zgoda, gdy owym wytworem jest dokument, księga formularzowa czy kopiariusz. Pytanie jed-nak, czy do dyplomatyki możemy np. jeszcze zaliczać wydania ksiąg: sądowych, rachunkowych i podobnych. Są to rzeczywi-ście wytwory kancelarii: miejskich, sądów ziemskich, konsystorskich itp. Takich ksiąg opublikowano w Polsce czterech ostatnich dziesiątków lat wcale dużo. Autorka wydaje się również nie mieć pewności co do przynależności owych ksiąg i idzie tutaj na kompromis: niektóre, nieliczne z nich, umieszcza w bibliografii, inne, liczniejsze, pomija. Znalazły się więc tutaj wydania ksiąg ziemskich kaliskiej i poznańskiej (poz. 426, 427), podobnie Księga ławnicza Starego Miasta Torunia (poz. 421), zabrakło bardzo wielu innych, od opus magnum Adama Wolffa, nowatorsko przygotowanych ksiąg warszaw-skich na czele (1960, 1963), aż po niedawno wydaną przez Danutę Poppe Księgę ławniczą miasta Płocka 1489-1517 (1995). Wydaje się, że takie publikacje, skądinąd cenne i przeze mnie darzone miłością, jednak nie mieszczą się w formule biblio-grafii dyplomatyki. Podobnie mam wątpliwości, czy powinno się w tej bibliobiblio-grafii znaleźć jedno z moich ukochanych dzieci: spisy urzędników dawnej Rzeczypospolitej XII-XVIII w. (Autorka umieszcza niektóre z nich, np. poz. 205-208). To prawda, że spisy te zawierają niekiedy wykazy urzędników kancelaryjnych; umieszczenie ich w bibliografii dyplomatyki powin-no być jednak wówczas wspomożone adpowin-notacją o takim właśnie ich charakterze.
Podkreślmy, że bibliografię uzupełniają dwa indeksy: historycznych nazw osobowych i topograficznych oraz autorów. Zawartość, pojemność i podziały prac typu niniejszej bibliografii mogą być dyskutowane w nieskończoność. Trzeba jednak podkreślić z całym naciskiem, że ich znaczenie — podobnie jak wszelkiego rodzaju przeglądów badań, repertoriów itp., prawie w ogóle już w Polsce nie opracowywanych — jest nie do przecenienia. Zamykając te dyskusje, można więc skonstatować, że omawiane tu opracowanie dobrze służy interesom polskiej dyplomatyki, spełniając obydwa zamierzone
na wstępie cele: pomagając polskim badaczom, ale przede wszystkim prezentując dorobek polskiej dyplomatyki na forum międzynarodowym (nieczęsto się to zdarza). Może warto by pomyśleć o publikacji przez Autorkę w Polsce nowszej, nieco skorygowanej wersji tej bibliografii.
Antoni Gąsiorowski (Poznań) * * *
Opracowanie Anny Adamskiej jest kolejną, po podręcznikach dyplomatyki1 i nauk pomocniczych hstorii2, tak poważ-ną próbą bibliograficznego podsumowania dorobku powojennej dyplomatyki polskiej. Tym bardziej cenpoważ-ną, że uzupełnia ono ostatnią pracę o publikacje powstałe po 1983 r. i, co istotniejsze, prezentuje dorobek tej dziedziny w postaci monogra-ficznego opracowania bibliografii.
Artykuł A. Adamskiej składa się z dwóch części. W pierwszej, będącej krótkim wstępem, Autorka nakreśliła główne kierunki badań historyków polskich zajmujących się dyplomatyką w latach 1956-1996. Druga część składa się z opisu bibliograficznego 454 publikacji (wiele z nich wraz z recenzjami), zebranych w następujących działach: 1) Dzieła ogólne, 2) Kancelarie, 3) Dokumenty, 4) Księgi wpisów i kopiarze, 5) Studia z dyplomatyki obcej dotyczące historii Polski. Każ-dy z tych działów podzielony został dalej na mniejsze jednostki, tak że wszystkie kierunki badań nad Każ-dyplomatyką pol-ską znalazły w takiej strukturze bibliografii swoje odzwierciedenie. Całość kończą dwa rodzaje indeksów: rzeczowy i auto-rów prac.
Uwagi krytyczne w odniesieniu do opracowania A. Adamskiej dotyczą przede wszystkim dolnej cezury czasowej zasto-sowanej w bibliografii. Rok 1956, którego wprowadzenie Autorka tłumaczy początkiem nowych nauk pomocniczych histo-rii w Polsce, wyzwolonych z okowów metodologii marksistowskiej, nie jest trafnym wyborem. Pominięcie wielu wydawnictw sprzed 1956 r. pozbawia bowiem odbiorcę prac, które świadczą o faktycznym rozwoju dyplomatyki polskiej i jego poszcze-gólnych etapach. Jako koronny przykład takiej publikacji można podać podręcznik K. Maleczyńskiego z 1951 r.3 Dołączyć do tego można również prace szczegółowe, na przykład z dziedziny kancelarii sądowych4, słabo zarysowanych przez auto-rkę, czy kancelarii miejskich5. Wydaje się więc, że dolna granica chronologiczna bibliografii powinna objąć również dzieła powstałe przed 1956 r., chociaż należy mieć świadomość tego, że uwzględnienia w bibliografii dyplomatyki polskiej wyma-gają też liczne publikacje z okresu międzywojennego. Jest to jednak problem szerszy, dotyczący stworzenia kompletnej pracy z tego zakresu.
Również górna granica chronologiczna, rok 1996, naszym zdaniem nie odzwierciedla stanu faktycznego bibliografii dyplomatyki polskiej. Autorka w swoim zestawieniu nie uwzględniła bowiem zbyt dużej liczby prac pochodzących z lat 1993-1996. Bardziej zbliżony do rzeczywistości obraz przyniosłoby chyba umieszczenie cezury czasowej w 1992 r. Biblio-grafia byłaby wtedy bliższa odzwierciedlenia najnowszego dorobku dyplomatyki polskiej. Problem nieobecności wielu publikacji dotyczy nie tylko lat dziewięćdziesiątych, ale również prac wcześniejszych. Wprawdzie jest ich zdecydowanie mniej, jednak w sumie wpływają na to, że bibliografia jest w znacznym stopniu niekompletna. (Spis 81 publikacji pominię-tych przez Autorkę zamieszczono w osobnym aneksie).
Pewne braki odnaleźć możemy także w zamieszczonych przez A. Adamską recenzjach niektórych prac. Niejasne na przykład pozostają motywy doboru recenzji dotyczących podręcznika nauk pomocniczych historii J. Szymańskiego, gdzie Autorka zamieściła tylko te, które ukazały się w 1980 i 1983 r. (poz. 2). Jest to z resztą wybór niepełny6.
Niejasności w artykule A. Adamskiej związane są również z zakresem chronologicznym samych publikacji. Autorka, posługując się pojęciem dyplomatyki, nie wyjaśniła, że w praktyce rozumie pod nim tylko te prace, które zamykają się w obrębie średniowiecza (do XV w.), ewentualnie opisują problemy obejmujące szerszy zakres chronologiczny, sięgają-cy nieraz czasów nowożytnych. Wobec różnych definicji dyplomatyki, takie wyjaśnienia wydają się być konieczne7. Tym bardziej, że Autorka, pisząc we wstępie o publikacjach traktujących o dyplomatyce w ujęciu podręcznikowym, cytuje mię-dzy innymi pracę J. Szymańskiego (poz. 2), która do czasów nowożytnych nawiązuje. Brak wspomnianego uzasadnienia zawęża także spojrzenie historyków obcych, na przyklad francuskich, przywykłych określenie diplomatique kojarzyć także z okresem nowożytnym8 i w związku z tym mogących odnieść wrażenie, że zaprezentowany w artykule zasób publikacji jest
1 K. Maleczyński, M. Bielińska, A. Gąsiorowski, Dyplomatyka wieków średnich, Warszawa 1975. 2 J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 1983.
3 K. Maleczyński, Zarys dyplomatyki polskiej wieków średnich, Wroclaw 1951.
4 J. Bielecka, Organizacja i działalność kancelarii ziemskich i grodzkich w Wielkopolsce XIV-XVIII wieku, „Archeion" 22,1954, s. 129-155. 5 M. Friedberg, Kancelaria miasta Krakowa do połowy XVIII wieku, „Archeion" 24,1955, s. 277-304.
6 Por. Discernere vera et falsa. Prace ofiarowane Józefowi Szymańskiemu w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, Lublin 1992, s. 31, poz. 254. Tamże recenzje
wcześniejszych wydań podręcznika (s. 20, poz. 129; s. 23, poz. 172; s. 26, poz. 200).
7 W tej sprawie zob. A. Tomczak, W sprawie zakresu dyplomatyki, w: Pamiętnik X Powszechnego Zjazdu Historykow Polskich w Lublinie 17-21 września 1968 roku, Warszawa 1968, t. 2, s. 330-343; także K. Maleczyński, M. Bielińska, A. Gąsiorowski, op. cit., s. 12-13, tamże bibliografia prac
zawierają-cych podsumowanie dyskusji na temat definicji dyplomatyki.
całkowitym dorobkiem polskiej dyplomatyki. Przyjętą chronologię prac narusza zresztą obecność artykułów J. Łosowskie-go (poz. 422)9 i R. Zerelika (poz. 261)10, z których pierwszy dotyczy okresu od XVI do XVIII w., a drugi 1564 r.
Z tytułem pracy Bibliografia dyplomatyki polskiej wiąże się kolejny problem, dotyczący jej zakresu przedmiotowego i podmiotowego. Jeżeli bowiem przyjmiemy, że chodzi o publikacje wydane przez historyków polskich lub wydane w Polsce w określonych latach, to zastanawia obecność prac dyplomatyków obcych. Z drugiej strony, gdyby termin „dyplomatyka polska" odnieść do średniowiecznego państwa polskiego i jego ziem, to po pierwsze, jak ma się do tego na przykład dyplomatyka krzyżacka, a po drugie, przyjmując nawet najszersze granice Polski, włącznie z dzisiejszymi, wtedy zaprezen-towane wydawnictwa nie obejmują chyba wszystkich, które powstały poza granicami Polski, a odnoszą się do państwa zakonnego, Śląska, Pomorza Zachodniego itp. Słowem, chcąc umieścić w bibliografii jak najszerszy zasób publikacji, Autorka powinna była sprecyzować jej tytuł, tak aby był jednoznaczny i nie budził żadnych wątpliwości.
Układ bibliografii jest poprawny i czytelny. Autorka stosuje przyjęte założenia dotyczące alfabetycznego układu prac w obrębie poszczególnych działów czy kolejności różnych rodzajów publikacji tego samego autora. Sprawia to, że odnale-zienie konkretnego wydawnictwa nie stanowi większego problemu, w czym pomocne są także indeksy. Wydaje się jednak, że zgodnie z praktyką tworzenia bibliografii, Autorka powinna wyjaśnić zarówno zastosowany układ, jak i rodzaje dołączo-nych indeksów. Warto też zastanowić się nad umiejscowieniem niektórych prac w konkretdołączo-nych działach. Na przykład, Studia nad dokumentami księcia głogowskiego Henryka I (III) T Jurka (poz. 138) odnajdujemy w dziale 2.1.2 — „Kancelarie książęce w okresie rozbicia dzielnicowego", ale nie odnotowano tej publikacji w dziale 3.3.2, poświęconym różnym doku-mentom z poszczególnych dzielnic. Zabieg powtórnego zacytowania tej pracy może się przecież ograniczyć do postawienia w odpowiednim miejscu odnośnika, co Autorka w wielu miejscach uczyniła. Podobnie wygląda sytuacja z innymi tego typu pracami11.
Układ zaproponowany w bibliografii przez A. Adamską należałoby chyba skorygować w odniesieniu do działu 2.1.3 — Kancelarie książęce w późnym średniowieczu (XIV-XV w.). Autorka umieściła w nim za pomocą odnośników kilkanaście
prac z terenu Małopolski, Śląska i Mazowsza, po czym wymieniła publikacje dotyczące Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wydaje się, że taki podział jest nazbyt sztuczny. Należałoby raczej pominąć wydawnictwa odnoszące się do ziem polskich (wymienione z resztą wcześniej) i — zmieniając tytuł działu — stworzyć osobny, poświęcony wyłącznie publikacjom doty-czącym Litwy.
Kończąc, należy jeszcze zwrócić uwagę na kilka błędów rzeczowych. W bibliografii pod nr 45 autorka błędnie podaje jako wydawcę przywileju lokacyjnego Leska, J. Krochmala, tymczasem jest nim M. Proksa. Pod nr 49 figuruje nazwa wsi Brzostowa, powinno być Brzozowa. W indeksie osobowym podano nazwisko J. Łossowskiego, jako autora artykułu o księ-gach miejskich Bełżyc, gdy faktycznie brzmi ono J. Łosowski (poz. 422). Pod nr 295 autorem pracy o formule datum per manus jest u A. Adamskiej Wanda Turoń, a powinien być Bronisław Turoń.
Pomimo wyżej wymienionych uwag krytycznych opracowanie A. Adamskiej zasługuje na pochwałę. Podjęcie próby zebrania bibliografii dyplomatyki polskiej otwiera drogę do jej powiększania o publikacje nie tylko sprzed 1956 r., ale również międzywojenne czy dziewiętnastowieczne. Autorka, dystansując swoim artykułem historyków w kraju, zwróciła jednocześnie ich uwagę na problem braku tego rodzaju wydawnictw w Polsce. Należy też podkreślić, zgadzając się ze zdaniem A. Adamskiej, że dzięki bibliografii dorobek dyplomatyki polskiej udostępniony zostanie historykom zachodnim. Jednocześnie praktyczną zaletą publikacji jest jej przydatność dla historyków polskich, szczególnie w tej części, która dotyczy wydawnictw najnowszych.
Aneks
(Spis publikacji pominiętych przez Annę Adamską w Bibliografii dyplomatyki polskiej 1956-1996)12
Akt nadania wsi Horyniec z 1444 roku. Wydany z okazji 550-lecia pierwszej wzmianki o miejscowości, ed. M. Proksa, (Prze-myśl 1994).
Bibliografia archiwistyki polskiej do roku 1970, red. A. Tomczak, (Warszawa 1984). Bibliografia historii Polski, t. 1, red. H. Madurowicz-Urbańska, (Warszawa 1965).
Bobowski K., Neue Forschungsergebniss zum mittelalterlichen Urkunden-und Kanzleiwesen Pommerns (bis Ende des 13. Jahr-hunderts), (in: Zeitschrift für Ostforschung 42, 1993), n. 3, 321-337.
Bogucki A., Z dziejów Rypina. Sprawa autentyczności dwóch dokumentów z XIV wieku, (in: Prace Wydziału Nauk Humani-stycznych Bydgoskiego Towarzystwa Nauk, ser. C, n. 14, Prace Komisji Historycznej 10) 71-80.
Bruski K., Najdawniejszy przywilej lokacyjny Gdyni z 1362 roku, [in:] Władcy, mnisi, rycerze, red. B. Śliwiński, (Gdańskie studia z dziejów średniowiecza nr 1), (Gdańsk 1996).
Chmielewska M., Listy i dokumenty królów i królowych polskich w Archiwum Państwowym we Wrocławiu, (in: Archeion 93, 1994), 67-82.
9 J. Łosowski, Księgi miejskie Bełżyc (XVI-XVIII wiek), „Archeion" 86,1989, s. 33-62.
1 0 R. Zerelik, Kalendarium wydatków kancelaryjnych miasta Wrocławia w roku 1564, w: Materiały i studia źródłoznawcze, Wrocław 1993, s. 31-38. 1 1 W tej sprawie autor niniejszych rozważań proponuje: publikację nr 34 przenieść do działu 5, nr 177 i 180 odnotować w dz. 3.5, nr 196 przenieść do
dz. 1.1, nr 246 przenieść do dz. 4.3.
Długokęcki W, Nieznana księga czynszów komturstwa malborskiego z pierwszej połowy XV wieku, (in: ZH 59, 1994), n. 4, 81-88.
Dobosz J., Działalność fundacyjna Kazimierza Sprawiedliwego, (Poznań 1995). Dokument lokacyjny miasta Kurowa z 1442 roku, ed. J. Kus, (Kurów 1992).
Goliński M., Druga wrocławska miejska księga czynszów z trzeciej ćwierci XIV wieku, (in: Sobótka 48, 1993), n. 1, 71-85. Grabowski J., Kancelaria i dokumenty księcia płockiego Bolesława III (1341-1351), (in: Miscellanea Historico-Archivistica
6, 1996), 1-9.
Grzegorz M., Księga Czynszowa Komturstwa Gniewskiego z 1444 roku, (in: Zeszyty Naukowe WSP w Bydgoszczy, Studia Historyczne, 1993), n. 3, 123-136.
Herdzin B., Oliński P., Rachunki z uczty wydanej na cześć wielkiego mistrza Urlyka von Jungingen w Toruniu w 1407 roku, [in:] Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa, t. 2, (Toruń 1996), 295-301.
Irgang W., Das Urkunden Herzog Heinrichs III. von Schleisen (1248-1266), (in: Zeitschrift für Ostforschung 31, 1982), n. 1, 1-47.
Irgang W., Das Urkunden- und Kanzleiwesen Herzog Heinrichs IV von Schlesien (1250-1290), (in: Zeitschrift für Ostfor-schung 36, 1987), n. 1, 1-51.
REC: R. Stelmach (in: Archeion 88, 1990), 162-168.
Jasiński K., Początki gminy miejskiej w Gdańsku. Na marginesie badań nad dokumentem Świętopełka dla dominikanów gdańskich z 1227 roku, [in:] Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w średniowieczu, t. 2, (Toruń 1996), 43-57. Jurek T., Das polnische bischöfliche Urkundewesen bis ca 1300., [in:] Die Diplomatik der Bischofsurkunden vor 1250. La
diplomatique episcopale avant 1250. Referate zum VIII Internationalen Kongress für Diplomatik, Innsbruck, 27 Sep-tember-3 Oktober 1993, (Innsbruck 1995), 147-158.
Kancelaria koronna a sejm walny: instructuarium, opr. W. Krawczuk, (Warszawa 1995). Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 10, ed. A. Gąsiorowski, T. Jasiński, (Poznań 1993).
Kolak W., Katalog Archiwum OO Augustianów w Krakowie 1299-1950, Dokumenty pergaminowe, ed. K. Jelonek-Litewko-wa, (Kraków 1996).
Korta W., Studien über die Ritterurkunde in Polen bis zum Ende des XIII Jhdt, (in: Folia Diplomatica 2), (Brno 1976). Kosman M., Średniowieczna dyplomatyka litewska — stan i potrzeby badawcze, (in: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im.
Ada-ma Mickiewicza 63, Historia 1967), n. 7, 173-193.
Krzywiak L., XIV wieczne akta sporu polsko-krzyżackiego w pismach Pawła Włodkowica, (in: Rocznik Naukowo-Dydaktycz-ny WSP im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, z. 158, Prace Historyczne 16, 1993), 69-89.
Księga czynszów fary chełmińskiej 1435-1496, ed. H. Z. Nowak, J. Tandecki, (Toruń 1994).
Księga ławnicza kazimierska 1402-1427. Acta scabinalia Casimiriensia 1407-1427, ed. B. Wyrozumska, (Kraków 1996). Księga ławnicza miasta Płocka 1489-1517, ed. Danuta Poppe, (Warszawa 1995).
Księga ławnicza sądu przedmiejskiego Chełmna 1480-1559 (1567), ed. Z. H. Nowak, J. Tandecki, (Warszawa 1990). Księga wójtowska krakowska 1442-1443. Ze zbiorów AP w Krakowie, ed. M. Niwiński, K. Jelonek-Litewka, A. Litewka,
(Kraków 1995).
Łysiak L., Najstarsza księga dekretów sądu wyższego prawa niemieckiego na zamku krakowskim, [in:] Historia prawa-historia kultury. Liber Memorialis Witoldo Maisel dedicatus, red. E. Borkowskiej-Bagieńskiej, H. Olszewskiego, (Poznań 1994), 157-166.
Maroszek J., Wokół najstarszych dziejów dóbr białostockich. Falsyfikat sobolewski z 1480 r., (in: Białostocczyzna 1, 1992), 1-6.
Matuszewski J., Jeszcze o treści dokumentu lubiąskiego z 1175 roku, (in: CPH 47, [1995], druk 1996, z. %), 171-185. Najstarsze przywileje Chwaliszewa, ed. A. Pawlaczyk, [in:] Kronika miasta Poznania, nr 1, (Poznań 1995), 7-10.
Najstarszy testament radomski, ed. W. Urban, (in: Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego 29, [1992], druk 1994), 153-155.
Nowa księga rachunkowa Starego Miasta Elbląga 1404-1414, t. 1-2, ed. M. Pielech, (Warszawa-Poznań 1987-1989). Nowakowski T., Uwagi o arendze dokumentu Kazimierza Wielkiego z 19 kwietnia 1346 roku, [in:] Bydgoszcz. 650 lat praw
miejskich. Zbiór artykułów, (Bydgoszcz 1996), 45-50.
Olczak S., Kancelarie kościelne w okresie staropolskim, [in:] Kancelaria i archiwum kościelne-sympozjum. Lublin 26-27 IX 1994 r., (in: ABMK 64, 1995), 15-24.
Pakulski J., Lokacja Chodcza 2 XI1442 r. (Chodecz 1991).
Pakulski J., Kanclerze wielkopolscy ostatnich Piastów i ich rola w polityce wewnętrznej i zagranicznej, [in:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej. Zbiór studiów, t. 7, (Warszawa 1996), 135-164.
Perzanowski Z., Polska historiografia o polskich siedemnastowiecznych edycjach dokumentów, (in: Miscellanea Historico-Ar-chivistica 1, 1985), 215-224.
Pietkiewicz K., Dokument ruski w kancelarii litewskiej Aleksandra Jagiellończyka (1492-1506), [in:] Litwa i jej sąsiedzi od XII do XX wieku. Studia ofiarowane prof. dr hab. Jerzemu Ochmańskiemu w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, (Poz-nań 1994), 65-86.
Piętka J., Repertorium dokumentów mazowieckich i Mazowsza dotyczących XIII wieku-koncepcja edycji, pierwsze problemy, (in: KH 101, 1994), n. 3, 55-64.
Popielas-Szultka B., Fałszerstwa, interpolacje czy nadania autentyczne dokumentów opactwa bukowskiego, dotyczących Mele-chowa, [in:] Z badań nad społeczeństwem i kulturą Pomorza Środkowego, (Słupsk 1977), 55-77.
Przeracki J., Księga ławnicza sądu przedmiejskiego Nowego Miasta Torunia z lat 1444-1457, [in:] Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w średniowieczu, t. 2, (Toruń 1996), 309-330.
Przywilej lokacyjny miasta Bydgoszczy —19 kwietnia 1346, ed. R. Kabaciński, (Bydgoszcz 1996). Przywilej lokacyjny miasta Przemyśla z 1389 r., ed. B. Bobusia, (Przemyśl 1990).
Przywilej lokacyjny wsi Radymno z 1377 roku, ed. J. Krochmal, (Przemyśl 1994).
Przywileje miasta Piotrkowa przez królów polskich w wiekach XV, XVI, XVII i XVIII wystawione, ed. A. Czuba, M. Gąsior, R. Kotewicz, [in:] Źródła do Dziejów Regionu Piotrkowskiego, t. 5, (Piotrków Trybunalski 1993).
Rachunki królewskie z lat 1393-1395 i 1412. Rachunkipodrzęctwa krakowskiego. Rachunki stacji nowosądeckiej, ed. H. Wajs, (Warszawa 1993).
REC: G. Rutkowska (in: RH 60, 1994), 239-243.
Regesty śląskie z oficjaliów Archiwum Archidiecezjalnego w Krakowie 1410-1460, cz. 1, ed. W. Urban, (in: Studia i Materiały z Dziejów Śląska 21, 1996), 40-51, cz. 2, 1462-1500, tamże 52-60.
Różycki E., Bulla papieża Grzegorza IX z 22 sierpnia 1233 r. dla dominikanów polskich, [in:] Ojczyzna bliższa i dalsza. Studia historyczne ofiarowane Feliksowi Kirykowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, (Kraków 1993), 41-45.
Rymar E., Identyfikacja wsi „Zambrisk" z dokumentu Henryka Brodatego (1236 r.). Przyczynek do początków klasztoru cyster-sów w Zemsku (Bledzewie), (in: Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza 13, 1980), n. 2, 133-138.
Rymar E., Międzynarodowy kontekst genezy przywileju raweńskiego w sprawie lenna pomorskiego ze szczególnym uwzględnie-niem roli arcybiskustwa magdeburskiego, [in:] Polska, Prusy, Ruś. Rozprawy ofiarowane prof. dr hab. Janowi Powier-skiemu w trzydziestolecie pracy naukowej, red. B. Śliwiński, Gdańskie studia z dziejów średniowiecza, n. 2, (Gdańsk 1995).
Sikora F., O małopolskim dokumencie kościelnym w XII wieku, (in: Studia Historyczne 16, 1976), n. 2, 171-186.
Skrzyniarz R., Dyplomy pergaminowe zakonu bożogrobców w zbiorach archiwów państwowych w Polsce, (in: ABMK 65, 1996), 401-423.
Skupieński K., Les notaires publics en Pologne au Moyen Age, (in: Historia. Instituciones. Dokumentos 23, Publicaciones de la Universidad de Sevilla 1996), 403-419.
Sondel J., Prawo rzymskie w dokumentach Akademii Krakowskiej, [in:] Dawne prawo i myśl prawnicza. Prace historycz-no-prawne poświęcone pamięci Wojciecha Bartla, red. J. Malec, W. Uruszczak. (Kraków 1995), 171-182.
Spors J., Dokument fundacyjny Sambora I dla Oliwy z roku 1178, (in: SZC 22, 1977), 111-124.
Spors J., W kwestii autentyczności dokumentu biskupa kujawskiego Michała dla joannitów lubiszewskich z roku 1243, wzmian-kującego wśród świadków proboszcza słupskiego Rudolfa, (in: Rocznik Słupski 8, [1990/1991], druk 1992), 156-165. Stelmach R., Katalog dokumentów przechowywanych w archiwach państwowych Dolnego Śląska, (in: Archeion 95, 1995),
124-127.
Sułkowska-Kuraś I., Kuraś S., List Paschalisa II do arcybiskupa polskiego w świetle zasad dyplomatyki papieskiej i emendacji tekstów, (in: Roczniki Humanistyczne 34, 1986), n. 2, 307-318.
Szczuczko W., Przywileje królów polskich dla Elbląga, (Gdańsk 1991).
Szybkowski S., Pozakancelaryjne aspekty życiorysu Mikołaja Cebulki z Czechowa-sekretarza, dyplomaty i doradcy Witolda. Przyczynek do badań nad kręgiem polskich współpracowników wielkiego księcia, [in:] Społeczeństwo Polski średnio-wiecznej. Zbiór studiów, t. 7, (Warszawa 1996), 243-265.
Szelińska W., Registra Supplicationum w Archiwum Watykańskim (XIV-XV w.), (in: Informationes. Biuletyn Papieskiego Ośrodka Studiów Kościelnych, 1984), n. 3, 51-59.
Tarakanowska M., Seria wydawnictw źródłowych. Przywileje miast Polski południowo-wschodniej, (in: Archeion 93, 1994), 225-226.
Tęgowski J., W sprawie emendacji daty dokumentu Przemysława II dotyczącego powrotu Siemomysła na Kujawy, (in: Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie, ser. A, Historia, 1, 1978), 213-219.
Turoń B., Zarys dziejów kancelarii Henryka Probusa (1270-1290), (in: Sobótka 19, 1964), 39-54.
Wałkówski A., Poglądy na sprawę utraty Lubusza w świetle badań dyplomatycznych nad umową z 1249 roku, (in: Nadwarciań-ski Rocznik Historyczno-Archiwalny, 1, 1994), 20-34.
Wałkówski A., Skryptoria cystersów filiacjiportyjskiej na Ślasku do końca XIII w, (Zielona Góra-Wrocław 1996).
Wałkówski A., Umowa księcia legnickiego Bolesława II Rogatki z arcybiskupem magdeburskim Wilbrandem z 20 kwietnia 1240 r., [in:] Studia Zachodnie, red. J. Benyskiewicz, (Zielona Góra 1992), 25-35.
Wałkówski A., Urkunden und Kanzlei Heinrichs V (des Dicken). Eine Ergänzug, (in: Jahrbuch der Schlesichen Fried-rich-Wilhelms-Universität zu Breslau Bd. XXXV, 1994), 33-45.
Wałkówski A., Wpływ skryptorium klasztoru cystersów w Pforcie na dokument lubiąski do końca XIII w, (in: Nasza Przeszłość 83, 1994), 203-247.
Wolff A., Projekt instrukcji wydawniczej dla pisanych źródeł historycznych do połowy XVI wieku, (in: St. Źródł. 1, 1957), 155-181.
Wroniszewski J., Dokument zrzeczenia się przez Władysława III Choszczna na rzecz Krzyżaków z 20 maja 1436 r., [in:] Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w średniowieczu, t. 2, (Toruń 1996), 303-308.
Wyrozumska B., Zapiski z księgi radzieckiej krakowskiej 1393-1400. Uzupełnienie do wydawnictwa, Najstarsze księgi i rachun-ki miasta Krakowa", (in: Studia Historyczne 35, 1992), n. 1, 89-110.
Zawitkowska W., Seria źródłowa przywilejów miast Polski południowo-wschodniej, (in: Rocznik Przemyski 32, 1996, n. 1, Historia), 153-162.
Zielińska-Melkowska K., Lokacja Grudziądza w roku 1291. Studium historyczno-archiwalne, (Toruń 1991).
Zerelik R., Uwagi o najstarszych księgach i archiwum miasta Środy Śląskiej do połowy XVIII w. Ze studiów nad archiwa-mi archiwa-miejskiarchiwa-mi na Śląsku, [in:] Śląsk, Polska, Niemcy. Wrocław 1990, (in: Acta Universitatis Wratislaviensis, nr 1100, Historia 74).
Żydzi w średniowiecznym Krakowie. Wypisy źródłowe z ksiąg miejskich krakowskich, ed. B. Wyrozumska, (Kraków 1996). Robert Jop
(Lublin)
Cantar de Mio Cid, ed. Alberto Montaner, estudio preliminar de Francisco R i c o , ed. 2 (Biblioteca Clasica, 1), Critica, Barcelona 1993, ss. XLIV, 785.
Rodrigo Diaz z Bivaru, przez Arabów zwany Cydem (1043?-1099), wasal Sancza II i Alfonsa VI, to jedna z najznako-mitszych postaci hiszpańskiej historii i literatury (zob. Richard Fletcher, The Quest for El Cid, London 1989 i tłumaczenie hiszpańskie: El Cid, traducción de Javier Sanchez Garda-Gutiérrez, Madrid 1989). Zasłynął jako buntownik, który — wygnany z dworu Alfonsa VI — w poszukiwaniu ziemi odbił z rąk Maurów Walencję, tworząc tym samym chrześcijański przyczółek na opanowanym przez niewiernych Lewancie. Sława bohaterskich czynów Cyda zapewniła mu poczesne miejsce w hiszpańskiej kulturze. Nic więc dziwnego, że historia sporu dumnego rycerza z królem, jego tułaczki i — ostatecznie — triumfu zainspirowała wyobraźnię autora Pieśni o Cydzie, jednego z najstarszych zabytków piśmiennictwa hiszpańskiego.
Pamięć o Cydzie przetrwała do naszych czasów powtórzona w niezliczonych utworach z różnych gatunków literackich: kronik, romanc, dramatów, pieśni. Wszystkie one jednak mają wspólnego przodka, średniowieczny poemat, którego wiek i pochodzenie wciąż wymykają się pełnemu poznaniu. Najstarszy, zachowany w jednym egzemplarzu tekst Pieśni o Cydzie przechowywany jest w Bibliotece Narodowej w Madrycie (rkps Vitr. 7-17). Jego stan jest opłakany; wielokrotnie stosowa-ne środki chemiczstosowa-ne spowodowały trwałe uszkodzenia pergaminu. Niemałą konsternację badaczy usiłujących datować istniejącą kopię wywołał explicit, według którego rękopis spisał Per Abbat w maju 1245 r. (ery hiszpańskiej, czyli w 1207 r. ery chrześcijańskiej). Badania paleograficzne z całą pewnością wykazały bowiem, że pismo pochodzi z początku XIV w. Przypuszcza się zatem, że explicit został przepisany przez czternastowiecznego kopistę z dostępnego mu wówczas, a dziś zaginionego przekazu. Wiele wątpliwości wzbudziła również tożsamość tajemniczego Per Abbat. Słowo „napisał" (escrivió) tłumaczono raz jako „skomponował", innym razem jako „skopiował". Obecnie większość badaczy przyjęła, że Per Abbat (Piotr Abbat?) to autor, a nie jedynie kopista dzieła, które powstało ok. 1207 r. Dokładność, z jaką autor opisuje instytucje prawne średniowiecznej Kastylii i Leonu oraz wyjątkowe znaczenie tych instytucji dla akcji poematu pozwoliły niektórym historykom przypuszczać, że Per Abbat był prawnikiem, obdarzonym ponadto talentem poetyckim.
Blisko sto lat temu Ramón Menéndez Pidal, niekwestionowany autorytet w dziedzinie historiografii i literaturoznaw-stwa hiszpańskiego, opublikował trzytomowe wydanie krytyczne pieśni. Było to wielkie wydarzenie; zapomniany od stuleci poemat nie tylko wzbudził na nowo zachwyt publiczności, ale stal się przedmiotem drobiazgowych badań historyków.
Powodem tego niegasnącego do dziś zainteresowania była wysunięta przez R. Menéndez Pidala teza, jakoby Pieśń o Cydzie — a także każdy inny utwór powstały na Półwyspie Iberyjskim a należący do gatunku cantar de gesta — powstawa-ła a raiz de los acontecimientos acaecidos, czyli u źródeł wydarzenia, które opiewa. Naturalną konsekwencję tego przekona-nia było założenie mówiące, że pieśni te mimowolnie, bez świadomego zamiaru autora, są wiernym zapisem rzeczywistości. Rozumowanie swe R. Menéndez Pidal poparł (między innymi) trudnymi do obalenia argumentami natury literackiej: Pieśń o Cydzie istotnie zdumiewa powściągliwością, by nie powiedzieć: ubóstwem formy poetyckiej. Na tle innych utworów tego gatunku, a szczególnie często przeciwstawianej mu Pieśni o Rolandzie, hiszpański poemat pozbawiony jest niemal zupełnie elementów fantastycznych; siły nadnaturalne nie ingerują w życie ziemskie, sny służą raczej spoczynkowi niż odgadywaniu przyszłości, a liczba Maurów zwyciężonych przez chrześcijan nie imponuje tak bardzo, jak proporcje podane przez autora pieśni francuskiej.
Zgodnie ze swą hipotezą o wczesnym pochodzeniu pieśni rycerskich, R. Menéndez Pidal datował Pieśń o Cydzie na 1140 r., kiedy mogli jeszcze żyć wojownicy — świadkowie sukcesów Cyda, a jej autorstwo przypisał zastępowi anonimo-wych kuglarzy (legión de autores). Tym samym poemat został powszechnie uznany za źródło wiedzy o Kastylii i Leonie przełomu XI i XII w. Hiszpański historyk bronił swej teorii aż do śmierci w 1969 r., a i teraz znajduje ona wielu zwolenników.
