Sprawozdanie z prac techniczno-konserwatorskich

Jacek Cydzik

Sprawozdanie z prac

techniczno-konserwatorskich

JACEK CYDZIK

SPRAWOZDANIE Z PRAC TECHNICZNO-KONSERWATORSKICH

Do p ra c kon serw atorskich w W ilanow ie Pracow n ie K onserw acji Z abytków przystąp iły w m arcu 1955 roku. P rogram realizacji robót uzależniony b y ł od możliwości przeniesienia całego w yposażenia ruchom ego z sal pałaco­ w ych d o odpow iednich m agazynów ; dlatego rów nolegle z pracam i prow adzonym i w pałacu p rzy stąp io no do przebudow y d aw nej sta jn i na m agazyny m uzealne, a oranżerię w części przebu d o w an o na m agazyny, jednocześnie do- budo w u jąc do niej budyn ek kotłow ni zdala- czynnej. W ten sposób stw orzono odpow iednie zaplecze m agazynow e i zapew niono stałe ogrze­ w anie p ałacu w tra k c ie ro b ót k o n serw ator­ skich.

E k sp erty zy sta n u technicznego w ykazały, że pałac je s t posadow iony na bardzo do b ry ch g ru n ­ tach piaszczystych zalegających d aw n e k o ry to Wisły, n a to m ia st b ra k izolacji poziom ej i pio­ now ej p o w oduje stałe zaw ilgocenie ścian kon­ stru k c y jn y c h , a wilgoć p en e tru ją c a w kam ie­ niu, cegle, zap raw ie i d rew n ie stw arza dogodne w a ru n k i rozw oju grzyba domowego, k tó ry w sposób czynny a ta k u je te elem enty. S tw ier­ dzono rów nież, że d rew n ian a k o n stru k c ja da­ chowa, ja k też d rew n ia n e belki stropow e zosta­ ły zaatak o w ane przez grzyb i owady. W artość k o n stru k c y jn a ty ch elem entów n ie daw ała g w arancji bezpieczeństw a. Zalecono w ykonanie izolacji poziom ej i pionowej,- w ym ianę stro ­ pów d rew n ia n y c h n a ogniotrw ałe, wymi&nb w ięźby dachow ej n a ogniotrw ałą, w ym ianę zniszczonego pokrycia dachu, odgrzybienie ca-.

łego obiektu, zaim pregnow anie środkam i che­ m icznym i w szystkich elem entów , stary ch i no­ w ych, narażony ch n a zniszczenie przez grzyb lub owady.

B adania k o n serw ato rskie i stu dia historycz­ n e dały zaskakujące i rew elacy jne w yniki. Od­ k ry to nieznane dotychczas stro p y belkow e, m a­ low idła ścienne, zam urow ane rzeźby, sta re po­ sadzki itp. W ym ienione odkrycia, potw ierdzo­ n e stu diam i źródeł historycznych, m iały duży w pływ na kry stalizo w an ie się w ytycznych k on ­ serw atorskich, a n a w e t doprow adziły do zasad­ niczych zm ian w układzie fu nkcjonalnym pa­ łacu i spow odow ały konieczność skorygow ania pow ażnie zaaw ansow anej dokum entacji. Z ale­ cenia techniczne, w ytyczne konserw atorsk ie i problem ad ap ta c ji do now ych potrzeb to trzy czynniki, k tó re w pałacu w ilanow skim dopro­ w adzały do stały ch kolizji. P ro jek tan to m udało się jedn ak rozw iązać te trudności i obecnie w kraczam y w stadium , w którym m ożna bę­ dzie spraw dzić w yniki pracy konserw atorskiej. Prace w W ilanow ie rozpoczęto od zabezpie­ czenia p a rtii zagrożonych, założenia izolacji, w y m ian y stro pó w i w y m ian y dachów . Jed n o ­ cześnie prow adzono roboty im p regn acy jn e i od­ grzybienie oraz zakładano instalacje elektrycz­ ne, san itarn e, centralnego ogrzew ania, telefo­ niczne, radiofoniczne, alarm ow e, odgrom owe itp. Rów nolegle do p rac technicznych prow a­ dzono konserw ację w yposażenia pałacu: m alo­ w ideł, tk an in , rzeźb, sztu k aterii, żyrandoli, kinkietów , m ebli, lu ste r itp.

Przep row adzen ie zabiegów technicznych rozpoczęto od założenia izolacji poziom ej i pio­ now ej w całym pałacu. W ty m celu zdem onto­ w ano k am ienne ta ra sy i cokoły, zd jęto posadz­ ki w salach parterow ych, odkopano ściany kon­ stru k c y jn e z zew nątrz i w ew nątrz. Poniew aż korpus głów ny i g alerie b yły n ie podpiw niczo­ ne, w yk orzy stan o n ad arzającą się okazję i w y­ k o nano p ły tk ie piw nice przełazow e prow adząc tam tę d y w szystkie tra sy in sta la c y jn e (ryc. 1, 2). Je d y n ą istn iejącą piw nicę sklepioną pod W ielką Sienią w y korzystan o n a kom orę klim a­ tyzacyjną. S tro p y n a d piw nicam i w ykonano ty p u K leina lub z p ły t betonow ych p re fa b ry ­ kow anych, u k ładan ych w k ąto w n ik ach n a le- garach stalow ych. Posadzkę m arm u row ą w W ielkiej Sieni pozostaw iono n ie naruszoną poniew aż b y ła ułożona n a istniejącym sklepie­ niu, n ato m iast d la zachow ania istniejącej po­ sadzki m arm urow ej w B ibliotece K róla trzeba było podsunąć od spodu now ą k o n stru k cję s tro ­ pową. Ściany podcięto odcinkam i długości oko­ ło 80 cm ra z w poziom ie o 60 cm niższym od podłogi zakładanej w piw nicach, d ru gi raz pod stro pem p a rte ru . W ykonane przecięcia przem u- row ano cegłą k lin k iero w ą na zap raw ie cem en­ tow ej z dodatk iem Silikonu, jak o środka uszczelniającego, oraz w prow adzono izolację z 2 w arstw p a p y bitum icznej, sm arow anej gę­ sty m Abizolem, ułożonej n a w yrów nanej w a r­ s tw ie zap ra w y wodoszczelnej. P rzem urow anie

w ykonano przeciętn ie na grubość 6 w arstw ce­ g ły (ryc. 3, 4, 5). Po przesu szen iu odkopanych ścian piw nicznych przeprow adzono o d grzy bie­ nie. Ś ciany oczyszczono szczotkam i d rucian y m i i d w u k ro tn ie posm arow ano technicznie czystym alfach lo ro n aftalen em rozpuszczonym w X ylenie (lub ben zyn ie lakow ej). N astępnie w ykonano izolację pionow ą sm a ru ją c ściany 2-k rotn ie Abizolem na gładko w y rap o w an y m podłożu. W południow ym sk rz y d le pałacu dodatkow o po­ głębiono piw nice, u zy sk u jąc w ten sposób za­ plecze sk ład ające się z szatni, urządzeń sa n ita r­ nych, salk i odczytow ej i sali w ystaw ow ej. W północnym skrzy d le w ykonano analogiczną izolację a istn iejące pom ieszczenia piw niczne z o stan ą obecnie przystosow ane do now ych po­

trz e b m uzealnych.

Po zabezpieczeniu pałacu od wód g ru n to ­ w ych przystąp iono do w y m iany dachów w celu

zabezpieczenia go od wód opadowych. W tym celu rozebrano zniszczoną, d rew n ia n ą w ięźbę dachow ą n ad pierw szym p iętrem k o rp u su głów­ nego i alkierzam i, zastęp ując ją k o n stru k cją żelbetow ą, w ylew aną, składającą się z 6-cen- tym etrow ej p ły ty op artej n a żebrach i w ieńcu spoczyw ającym n a m u rach ko n stru k cyjny ch .

Dach oszalowano deśkam i i p o k ry to blachą m iedzianą. Nad d ru g im piętnem k o rp u su głów­ nego k o n stru k cji dachu nie w ym ieniono, 'po­ niew aż zachow ana drew nian a więźba, wzmoc­ niona blachow nicam i w czasie rem o n tu prze­ prow adzonego w okresie m iędzyw ojennym , za­ chow ała się w dobrym stanie. P o krycie dachu w ym ieniono n a blachę m iedzianą, części d rew ­ nian e zaim pregnow ano. W g aleriach rozebrano sta rą d rew n ian ą k o n strukcję dachow ą ze ś w ie t­ likam i i w ym ieniono n a żelbetow o-stalow ą. Św ietliki oszklono, a pły tę żelbetow ą wyłożo­ no klinkierem n a asfalcie (ryc. 6, 7, 8). D rew ­ niana kon stru k cja hełm ów w ieżow ych została w yrem ontow ana, części zniszczone w ym ienio­ no, węzły ciesielskie wzm ocniono pasam i z bed­ narki. Całość ko n stru k cji zaim pregnow ano, a pokrycie z blachy m iedzianej zostało uzupeł­ nione i w yreperow ane. D ekoracja rzeźbiarska hełm ów, w ykonana w d rew n ie dębow ym , zo­ stała zdjęta i poddana specjalny m zabiegom konserw atorskim . D ach nad sk rzydłem połud­ niow ym w ym ieniono całkowicie. P ierw o tn ie projektow aną ko n stru k cję żelbetow ą m usiano jednak, ze w zględu n a słabą s tru k tu rę m urów , zastąpić lżejszą k o n stru k cją stalow ą. Z aprojek­ tow ano w iązary stalow e co 2,70 m w sp a rte n a w ieńcach żelbetow ych. Przestrzeń m iędzy w ią- zaram i w ypełniono p refab ry ko w an y m i płyta­ mi panw iow ym i, ułożonym i zarów no na dol­ nej — poziom ej — półce w iązara ja k i n a po­ łaciach dachow ych (ryc. 9). Do ta k w ykonanej k o n strukcji podwieszono istn iejące zabytkow e stro p y n ad pierw szym piętrem . Na płytach panw iow ych ułożono deskow anie i w ykonano pokrycie b lach y m iedzianej (rys. 10). Z ap ro jek­ tow ano rów nież uzu pełnienie b rak u jącej a tty ­ k i nad gzym sem w elew acji ogrodow ej sk rzy d ­ ła południow ego. Dach n ad skrzydłem p łn zosta­ n ie obecnie w ykon an y w k o n stru k cji m iesza­ nej. Połać północna otrzym a k o n stru k cję b e to ­ now ą prefabrykow aną, a połać południow a k on­ stru k c ję z belek stalow ych ze św ietlikam i. Ca­

łość o p a rta będzie n a w ieńcach betonow ych, leżących n a ścianach k o n stru k cy jn y ch . P o k ry ­ cie p rzew id ziano z blach y m iedzianej n a desko­ w aniu, analogicznie jak w p a rtia c h pozostałych. R oboty w tej części zostaną w y k o n an e w ro ­ k u 1962.

O dw odnienie dachów w yko nan o za pom ocą d o b rze w yrobionych spadków połaci dacho­ w ych, z k tó ry ch w oda spływ a d o ry n ie n z b la­ chy m iedzianej lub specjaln y ch k o ry t betono­ w ych, zaizolow anych ju tą n a lep ik u i w yłożo­ n y c h k lin k iere m n a asfalcie. K o ry ta ta k ie u k ry ­ to za attyk am i. O dprow adzenie w ód z ry n ie n odbyw a się ru ra m i spustow ym i z b lach y m ie­ d zian ej, w iszącym i n a elew acjach, a tam gdzie je s t to niem ożliw e, ru ra m i żeliw nym i p ro w a ­ dzonym i w specjalnych b ru zd a c h u k ry ty c h w m u rach. R u ry żeliw ne na złączach są uszczel­ nio n e ołowiem , a całe piony ocieplono izolacją z w a ty szklanej. M iejsce połączenia k o ry t z r u ­ ram i sp u sto w y m i zabezpieczono specjaln y m i ko­ szam i, k tó re chronią w lot przed zatykaniem i d o datk o w o uszczelniają złącza. W szystkie ru ­ r y sp u sto w e są w łączone do sieci m iejscow ej in sta la c ji deszczowej, któ ra odprow adza wody opadow e do jeziora. Je d y n ie odw odnienie alkie­ rz y w ykonano, zgodnie ze stan em historycz­ nym , za pom ocą rzygaczy, w ylew ających wodę do k am ienn ych mis leżących na ziem i przed elew acjam i.

P o w yk onan iu robót zabezpieczających pa­ łac od szkodliw ego działania w a ru n k ó w zew ­ n ę trz n y c h m ożna było przy stąpić d o w łaściw ej k o n serw acji i usuw ania sk u tk ów d e stru k c y jn e ­ go działan ia wilgoci, grzyba i insektów . Pod­ staw o w ą czynnością było usunięcie zniszczone­ go d rew n a , w ystępującego p rzede w szystkim w belk ach stropow ych i posadzkach. Zniszczo­ n e posadzki na p a rte rz e u su n ięto w ra z z lega- ram i i n a d now ym i pom ieszczeniam i piw nicz­ ny m i w y k o n an o stro p y K leina lub stro p y spe­ cjalne, sk ład ające się z p ły t p refab ry k ow any ch u ję ty c h w kątow niki i w ypełn iających p rze­ s trz e ń m iędzy dźw igaram i stalow ym i (ryc. 2). Tej b ard zo prostej m etody n ie m ożna by ło za­ stosow ać do stropów n ad p a rte re m i piętrem . B ardzo bogata d ekoracja rzeźbiarska, sz tu k a ­ terie, złocenia, m alow idła n a ty n k u lub poli­ chrom ia n a belkach nie m ogły być uszkodzone. Dla każd ej sali ustalono ind y w id u aln ą m etodę

konserw acji, w ym iany lub w zm ocnienia k o n ­ stru k c ji stropu. W salach, gdzie całe plafony były w ypełnione m alow idłem n a p łó tn ie (np. An ty kam era K róla i A n ty k am era K rólow ej) zdjęto m alow idła i w ym ieniono zniszczone stro ­ py n a nowe, o k o n stru k cji stalow ej, w y pełn io­ nej płytam i prefabryk ow an ym i. S tro p n a d W ielką Sienią potraktow ano odm iennie ze w zględu na zachow any plafon o bogatym w y ­ stro ju sztukato rskim i rzeźbiarskim . D ekoracje plafonu zabezpieczono specjaln y m i m ate ra c a ­ mi i podstem plow ano szczelnie od spodu. Z d ję­ to posadzkę i ślepą podłogę w położonej w y ­ żej Sali Bibliotecznej, odkryw ając w ten spo­ sób całą s ta rą k o n stru k cję stro p u . W ycięto w szystkie zniszczone części d rew n a sp row adza­ jąc w to m iejsce elem enty now e, oczyszczono belki, k rąży ny w fasetach i deskow anie pod- sufitki oraz zdezynfekow ano i zaim pregnow a­ no całość pozostawionego drew na. Z akonser­ w ow aną w ten sposób k o n stru k cję podw ieszo­ no za pomocą strzem ion do specjalnego ru sz tu z belek stalow ych, m ającego n a celu p rze n ie ­ sienie jedyn ie ciężaru podw ieszonego stro p u . Pow yżej tej k o n struk cji w ykonano n o rm a ln y stro p nośny zgodnie z om ówioną już m etodą. W podobny sposób podw ieszono pozostałe stro ­ py n ad p a rte re m i piętrem korpu su głów nego sto sując ty lko różnego rodzaju strzem ion a i uchw yty do um ocow ania części d rew n ian y ch (ryc. 11, 12, 13). W salach o m niejszej rozpięto­ ści i tam gdzie n ie zachodziła obaw a pękania sztu k aterii na sk u tek drgań, stro p y d rew n ian e podw ieszano w prost do stalow ej k o n stru k cji nośnej.

Nowy problem w yłonił się po zbadaniu s tro ­ pów nad p arteram i obydw u galerii oraz n a pierw szym p iętrze w skrzyd le południow ym . K onstrukcja d rew nian a ty ch stropów b y ła cał­ kow icie zniszczona i należało ją usunąć, n a to ­ m iast dekoracja m alarska i sztukatorsk a n a p la ­ fonach m usiała być urato w ana. Po zabezpie­ czeniu plafonów przez do kład n e podstem plo­ w an ie przystąpiono do robót w edług n a stę p u ­ jącej m etody: w galeriach polecono usunąć w szystkie belki d rew n ian e i deskow ania oczy­ szczając stro p aż do w arstw y trzciny, n a k tó ­ rej z n a jd u je się ty n k i sz ta b latu ra z m alow id­ łem, n a stę p n ie założyć belki teow e, k tó ry ch dolna stopka pow inna znajdow ać się naokoło

2 cm nad oczyszczoną w arstw ą trzciny. Belki należało pom iniow ać i pom alow ać fa rb ą zabez­ pieczającą od rdzew ienia. M iędzy belkam i uło­ żyć siatk ę d ru cian ą dobrze ocynkow aną i tak przygotow any stro p zalać zap raw ą gipsową, tw orząc p ły tę sam onośną grubości około 6 cm zw iązaną ze sta rą w a rstw ą trzcin y i zapraw y. Masę gipsow ą należało w ykonać z zastosow a­ niem w szystkich zaleceń po d any ch przez Głów­ n e L aboratorium P racow ni K onserw acji Z abyt­ ków.

Część sta ry c h stropó w n a d galeriam i była w ykonana ze sp ecjaln ie do cin an y ch cegieł, u k ła­ dan y ch n a trapezo w y ch listw ach p rzy b ity ch do drew n ian y ch belek nośnych. Po usunięciu belek, oczyszczeniu cegły i zaim pregnow aniu li­ stew d rew nianych, polecono stro p podw iesić m etodą podaną w yżej, w k ręcając uprzednio w listw y d rew n ian e śruby, k tó ry c h głów ki zo­ sta n ą zatopione w płycie gipsow ej. Nad tak za­ konserw ow anym stro p em w yk o n an o drugi stro p w łaściw y z p ły t p refab ry k o w an y ch w kątow nikach, ułożonych n a stalo w y ch dźw i­ garach. Przed zastosow aniem tej m etody prze­ prow adzono próby la b o ra to ry jn e o raz ek sp e­ ry m e n ta ln ie w ykonano fra g m en t w n aturze. Po uzyskan iu d o b ry ch w yników obecnie w y­ k o n u je się w łaściw e ro b o ty konserw atorsk ie podw ieszając stro p y opisan ą m etodą.

Podobną m etodę zastosow ano p rzy pod­ w ieszaniu stropów n ad pierw szym piętrem skrzydła południow ego z tą różnicą, że zam iast belek stalow ych, opartych n a ścianach, zasto­ sow ano lekki ru sz t z k ątow n ikó w um ocow anych na strzem ion ach do w iązarów k o n stru k c ji da­ chowej; na ruszcie rozpięto sia tk ę i zatopiono w płycie gipsow ej podanym w yżej sposobem. W niek tó ry ch salach do d rew n ia n y c h belek, stanow iących pow ałę, p rzy b ite b y ły deski, a dopiero do desek trzcin a i ty n k ze sz ta b latu - rą. Poniew aż deski zachow ały się w niezłym stanie, a zachodziła obaw a, że oddzielenie ich od ty n k u spow oduje zniszczenie plafonu, zde­ cydow ano się usunąć jed y n ie belki powały, a deski zaim pregnow ać i podw iesić do stalo­ w ych w iązarów dachow ych; w ty m celu do desek przykręcono śru bam i pasy z kątow ników i za pom ocą odpow iednio zap ro jek to w an y ch w ieszaków um ocow ano je d o w iązarów dacho­ w ych. D rew niany stro p k asetonow y w G abi­

necie C hińskim zaim pregnow ano i podw ieszo­ no w całości. W Białej Sali zachow ano jed y n ie gzyms, a cały gładki plafon w ycięto w ra z ze zniszczonym deskow aniem i w ykonano p onow ­ n ie n a siatce podw ieszonej do w iązarów dacho­ wych. W salach p arte ro w y c h skrzy dła p ołu dn io­ wego s ta re d rew n ia n e stro p y usun ięto całk o w i­ cie i w yko nano no w e ty p u K leina, k tó re n a s tę p ­ nie otynko w an o ; w y ko nan o gzym sy ciągnione 0 profilach zgodnych z in w en tary zacją i w s ta ­ w iono rozety w ycięte ze sta ry c h plafonów . W szystkie stro p y nad piętrem ocieplono od stro n y poddasza m atam i z w aty szk lanej. N a podstaw ie dośw iadczeń zdobytych w czasie konserw acji strop ów w korp usie głów nym 1 skrzydle południow ym będą prow adzone obecnie podobne ro b o ty w skrzyd le pó łn o cn y m

(ryc. 14, 15, 16, 17, 18).

W szystkie posadzki d rew n ian e w k o rp u sie głów nym i sk rzy d le południow ym u leg ły li­ kw idacji p rzy w ym ianie stropów . B yły t o po­ sadzki z końca X IX w. siln ie zniszczone przez robactw o i n ie nadające się do ponow nego użycia; n a ich m iejsce zostan ą w y k o nan e n o w e posadzki taflo w e o barokow ym ry su n k u . W A n- ty k am erach K róla i K rólow ej z o stan ą 'przy­ w rócone posadzki kam ienne, a na p ię trz e zo­ stan ą zreko nstruow an e, n a pod staw ie o d n ale­ zionych fragm entów , podłogi deskowe.

Rów nie w ażnym zagadnieniem tech n iczn y m jak k onserw acja i w ym iana stropów b y ła s p ra ­ w a w zm ocnienia m urów k apitalnych, k tó re już przed konserw acją w ykazyw ały rysy i p ę k n ię ­ cia, a w czasie zakładania izolacji poziom ej i podbijania fund am entó w były n a ra ż o n e n a dodatkow e ru ch y . S tała obserw acja założonych plom b w ykazała, że p o d b ijan ie fu n d am en tó w zostało w y k o nane w sposób bardzo p raw id ło w y i n ie spow odow ało żadnych zasadniczych zm ia n w układzie staty czn y m b u d yn ku . P o o k resie stabilizacji1 przystąpiono, w 1961 ro k u , d o w zm acniania m uró w w m iejscach sp ęk an y ch . W korpusie głów nym przeprow adzono w zm oc­ n ien ie ściany w schodniej n a wysokości p ie rw ­ szego piętra. Liczne rysy n a filarach m ięd zy ­ okiennych, oraz pęknięcia w nadprożach, z li­ kw idow ano przez w staw ienie w glifach o k ien ­ n y ch ram z blachow nicy. N ad oknam i założo­ no podciąg stalow y zakotw iony w m urze i p rz y - spaw any do belek stropow ych; końce ty c h b e­

lek w topiono w wieniec, leżący n a ścianie rów ­ n oległej, biegnącej w ew n ątrz b u d y n k u i tym sposobem usunięto m ożliwość o d ch y lan ia się ściany elew aeyjnej od ścian poprzecznych. Po zdjęciu boazerii w salach p artero w y ch stw ie r­ dzono, że w czasie w cześniejszych kon serw acji poprzed nicy w podobny sposób w zm acniali tę ścianę. F ila ry m iędzyokienne n a p a rte rz e zo­ s ta ły wówczas u ję te w ram y z p ro fili stalo­ w ych, pow iązane ze sobą płaskow nikam i, o ple­ cione d ru te m i otynkow ane. W pozostałych ścianach k o n stru k cy jn y ch pałacu n ie znalezio­ no żadn ych znaczniejszych zarysow ań, drobne lok aln e uszkodzenia przem urow ano, a pu stk i w y stę p u ją c e n a przyk ład w ścianie elew acji północnej skrzydła południow ego w ypełniono betonem . D odatkow ym elem en tem w iążącym w szy stk ie ściany k a p ita ln e s ta ły się w ieńce żel­ b eto w e założone na ko ro n ie m urów .

D ziałanie wilgoci, grzyba i ro b actw a nie oszczędziło rów nież i dekoracji w n ętrz pałaco­ w ych, a ta k u jąc przede w szystkim d rew n ia n e b oazerie, stolarkę okienną i drzw iow ą, ob ra­ m ie n ia glifów, kom inków itp . W tej sy tu acji zdecydow ano stolarkę okienną, jak o n a jb a r­ dziej zniszczoną, w ym ienić całkowicie. D aw ne okna krosnow e o pojedynczym szkleniu z a stą ­ piono oknam i zespolonym i, w ykonanym i z d re w n a dębowego m alow anego olejno, z oku­ ciam i m osiężnym i uzupełnionym i w g wzorów istniejący ch. R ysunek sto lark i i d e ta l profilów pow tórzono n a podstaw ie istn ieją cy c h detali w o k n ach krosnow ych; szprosy i podział szyb w y k o n a n o w ołowiu, zgodnie z przekazam i za­ chow anym i w n aturze. Dla zachow ania ch arak ­ te ru daw n ych okien, szprosow anie w ykonano ty lk o w sk rzy d le zew nętrznym . W ew nętrzną sto ­ la rk ę drzw iow ą poddano jed y n ie konserw acji. W w y p ad k ach koniecznych w ym ieniono f u try ­ ny. Z d ję to rów nież do im pregnacji i odkażenia w szy stk ie boazerie i w yłogi glifów. Część boa­ zerii d rew n ia n y c h w czasie rem ontów p ro w a ­ dzo nych przez daw nych w łaścicieli została u su ­ n ię ta i n a to m iejsce w ykonano b oazerie beto­ now e z profilam i ciągnionym i na w zór istn ie ­ jący ch d rew nianych. Obecnie w szystkie te e le ­ m e n ty zo stały zbite i zostaną przyw rócone bo­ a z erie d rew n ian e, k tó ry m po p rzeprow adzo­ n y ch ro b o tach in stalacy jn y ch i im p reg n acy j­ ny ch n ie grozi już zniszczenie.

Specjalnego om ów ienia w ym aga sp ra w a w szelkiego rod zaju in sta la c ji w zabytkow ym zespole w ilanow skim , z k tó ry c h n a jw a żn ie j­ szym problem em teohniczno-konserw atorskim było zaprojektow anie praw idłow ego ogrzew a­ nia w pałacu. Ja k w iadom o, p ałac był d o ty ch ­ czas ogrzew any jed y nie za pom ocą pieców i ko ­ m inków , a w p rak ty c e duża część pom ieszczeń w okresie zim owym była nieogrzew ana. W pro­ w adzenie do obiektu instalacji cen traln eg o ogrzew ania m ogło spow odow ać z b y t gw ałto w ­ ne n agrzew anie i w ysuszenie w n ętrz, a co za tym idzie doprowadzić do uszkodzenia w y stro ­ ju dekoracyjnego i w yposażenia ruchom ego. Zdecydow ano więc zastosow ać system k lim a ty ­ zacji w e w szystkich salach m uzealnych pałacu, średnią tem p e ra tu rę w pom ieszczeniach p rz y ­ jęto 14°. N agrzane i naw ilgocone pow ietrze jest doprow adzane blaszanym i kan ałam i id ąc y ­ m i w m urach i w przestrzeni podpodłogowej do k rate k naw iew nych um ieszczonych w pod­ łodze, w kom inkach lu b cokołach. S krzy n ki z k ratk am i naw iew nym i są zaopatrzone w fil­ try i indy w idu aln ą reg u lację przepły w u po­ w ietrza, podobnie są rozw iązane k ratk i w e n ­ ty la c ji wyciągow ej. D ziałania in stalacji prze­ w id u je się w zasadzie jed y n ie w okresie zim o­ wym. R egulacja te m p e ra tu ry i w ilgotności od­ b yw a się autom atycznie za pom ocą term osta­ tó w działających w kom orach k lim aty zacy j­ nych, ulokow anych w podziem iach. Pałac zo­ sta ł podzielony n a trz y sam odzielne człony ogrzew cze o bsługiw ane p rzez w łasne kom ory klim atyzacyjne. Ten ty p ogrzew ania jest d o d a t­ kow ą przyczyną w prow adzenia do pałacu no­ wego ty p u stolarki okiennej o podw ójnym szkleniu, co d a je gw aran cję u trz y m an ia w e w n ętrzach określonej te m p e ra tu ry i w ilgotno­ ści. N aw et galerie zostaną oszklone na p a rte ­ rze w ielkim i oknam i ty p u w itrynow ego o pod­ w ójnych szybach, ażeby o dk ry te tam m a la r­ stw o ścienne zabezpieczyć od w pływ ów atm o ­ sferycznych.

Pom ieszczenia o m niejszym znaczeniu zo­ sta n ą ogrzane za pomocą grzejników lub ogrze­ w ania sufitowego. Źródłem ciepła dla zespołu pałacowego je s t kotłow nia zdalaczynna z n a jd u ­ jąca się w rozbudow anym bu d y n k u daw nej oranżerii. Ogrzew aniem cen traln y m objęte są następujące obiekty: pałac, m arconiów ka, o ran

-żeria, stajnia, kuchnia, kord eg ard a i figarnia. W przyszłości p rzew iduje się podłączenie ze­ społu w ilanow skiego do m iejskiej sieci ciepl­ nej, zasilanej z elektrociepłow ni n a S iekier­ kach.

Z aopatrzenie w w odę zespołu w ilanow skie­ go w ykonano za pom ocą trzech rodzajów sieci wodociągowej — w odę p itn ą doprow adzono z wodociągu m iejskiego, pobierającego wodę z filtró w w arszaw skich; w odę przeciw pożarow ą rozprow adzono wodociągiem lokalnym z w łas­ nej pom powni, podobnie wodę do polew ania p ark u u jęto w od rębną sieć wodociągową zasi­ laną z w łasnej pom pow ni. B udynek daw nej pom powni parow ej n ad jeziorkiem w ilanow ­ skim adaptow ano na cele now ej pom powni, lo­ k u jąc tam 4 pom py elektryczne. Jeziorko s ta ­ now i jednocześnie źródło poboru w ody. P rze­ w id uje się jeszcze rem o n t i przebudow ę in sta ­ lacji wodociągowej, zasilającej system fon tan n i zdrojów n a tere n ie p a rk u i n a tarasach .

Dzielnica w ilanow ska n ie posiada k an aliza­ cji ty p u m iejskiego, zaistn iała więc konieczność w ybudow ania w zespole zabytkow ym w e­ w nętrznej sieci k analizacyjnej uw zględniając, że now y sposób użytkow ania tego obiek tu i roz­ budow ane urządzenia s a n ita rn e znacznie zw ięk­ szą ilość ścieków. D aw na tra sa kanalizacy jn a odprow adzająca ścieki do jezio rk a w ilanow skie­ go m usi być zlikw idow ana poniew aż n ie odpo­ w iada obow iązującym obecnie przepisom san i­ tarnym . Z aprojektow ano i w ybudow ano dw a rod zaje sieci k an alizacyjnej. Sieć kanalizacji san itarn ej i sieć kan alizacji deszczowej. K an a­ lizacja sa n ita rn a odprow adza ścieki b ru d n e ze w szystkich obiektów z n ajd u jący ch się n a te ­ renie zespołu zabytkow ego do podziem nej p rze­ pom pow ni zbudow anej w pobliżu kotłow ni. Przepom pow ane tam ścieki surow e są k iero­ w ane do trzykom orow ego dołu gnilnego i stam ­ tą d do sieci drenażow ej, rozprow adzonej n a te ­ ren ie p a rk u północnego. P rz y przepom pow ni z n a jd u je się przelew a w a ry jn y z odprow adze­ niem do sieci deszczowej. Zabezpieczenie to może być używ ane jed y n ie w okresie potrzeb­ nym n a przeprow adzenie nap raw , w w ypadku uszkodzenia w pom pow ni. Ścieki w tym' czasie s p ły w a ją tra są deszczow ą w p ro st do jeziorka. Istn ieją ca obecnie sieć d ren ażo w a, p rz y stale zw iększającej się ilości, o b iek tó w w łącza­

nych do k analizacji san itarn ej, może okazać się niew ystarczająca i trzeb a będzie ją rozbudo­ wać. Sieć kanalizacji deszczowej odprow adza wody deszczowe z dachów i z tere n u p rzy p a - łacowego; tra s y in stalacji deszczowej są sk ie­ row ane w p ro st do jeziorka w ilanow skiego. D la zapew nienia dobrego funkcjonow ania tej sieci, w ybudow ano cały system studzienek k o n tro l­ nych ze sp ecjaln ym i zaw oram i, k tó re pozw a­ lają na przep łu k iw anie każdego odcinka w y k o ­ nanej trasy.

U now ocześnienie in stalacji e le k try c z n y c h w zespole w ilanow skim rozpoczęto od w y b u d o ­ w ania sta c ji transform atoro w ej przy b u d y n k u daw nej stajn i. Z tej stacji zasilane są w sz y st­ k ie urządzenia elek try czne zespołu, za po śred ­ nictw em podziem nej sieci kablow ej. P ro je k t instalacji elek try cznej o b ejm u je sw oim z a k re ­ sem ośw ietlen ie parku, budynków n a te re n ie zespołu oraz dostaw ę energii do silnik ów jak np. w en ty lato ry , pom py i in ne urząd zen ia m e ­ chaniczne.

W prow adzenie instalacji elek try czn y ch do w n ę trz budynków przypałacow ych n ie stw a rz a ­ ło w iększych trudności tech niczno-ko nserw a- torskich, n a to m ia st w sam ym pałacu p ro b lem te n w ym agał bardzo precy zyjn ych u sta le ń . W nętrza pałacu były ośw ietlane, w w iększości w ypadków , za pomocą k inkietów św iecow ych rozm ieszczonych p rzy lustrach, k o m ink ach lub otw orach drzw iow ych czy okiennych, je d y n ie n iek tó re sa le ośw ietlano żyrandolam i, a by ły i ta k ie w n ętrza, gdzie u staw iano je d y n ie świeczniki lub kandelabry . Chcąc zachow ać w e w nętrzach tra d y c y jn e p u n k ty źródła św iatła, należało zelek tryfiko w ać w szystkie k in k ie ty i żyrandole oraz zainstalow ać dostatecznie d u ­ żą ilość gniazd w tykow ych, dających m ożliw ość ustaw iania św ieczników i k andelabrów w do­ w olnych m iejscach. Do ty ch w szystkich p u n k ­ tów należało doprow adzić przew ody e le k try c z ­ ne. W ystrój w n ę trz i 'bogata dek oracja p la fo ­ nów n ie pozw alały n a dow olne p ro w ad zenie przew odów ; w każdej sali w yznaczano in d y w i­ d u a ln e m iejsca, w k tó ry c h należało ulokow ać p u n k ty św ietln e i określano sposób d o p ro w a ­ dzania tam lin ii zasilającej. W szystkie p rzew o ­ d y w ykon ano w ty ch salach ru rk ą sta lo w o - pancem ą, gniazda w tykow e rozlokow ano w co­ kołach, w yznaczono p u n k ty zapalania,

gasze-nia, alarm ow e, telefoniczne i radiofoniczne. O środek sterow an ia w szystkim i urządzeniam i in stalacy jnym i zaprojek to w ano w pom ieszcze­ niach zn ajd u jący ch się w b u d y n k u k o rd eg a r­ dy. D la u łatw ienia łączności n a te re n ie całego zespołu m uzealnego przew idziano sieć w e­ w n ętrzn y ch ap aratów telefonicznych oraz prze­ w odow ą in stalację radiofoniczną. U rządzenia alarm o w e przeciw pożarow e n a te re n ie pałacu przew idziano w form ie przycisków sygnaliza­ cyjnych, rozm ieszczonych w pobliżu stanow isk d y ż u ru ją cy c h w oźnych, n a to m ia st w m agazy­ nach rozlokow ano czujki autom atyczne. Ze w zględu n a zd arzające się p rzerw y w dopływ ie prądu, przew idziano zainstalo w an ie a w a ry jn e ­ go a g re g a tu elektrycznego (akum ulatom ia), k tó ry w takim w ypad k u pozw oli n a ośw ietle­ n ie każdego pom ieszczenia jed n y m p u n k tem św ietlnym , ulokow anym w istn iejący ch k in kie­ tach, ży ran do lach lu b św iecznikach. Dla u reg u ­ low ania sp ad k u napięcia, konieczne b yło za­ pro jek to w an ie w pracow niach k o n serw ato r­ skich i lab o rato riu m fotograficznym sp ecjaln e­ go stabilizatora.

O m ów ienie powyższych prac, jakkolw iek podane z konieczności w form ie skróconej, m iar ło na celu zorientow anie czytelnika w p ro b le­

ОТЧ ЁТ ПО Д ЕЛ У Т ЕХ Н И Ч Е С К И Х Главными директивами в сохранительных рабо­ тах, к которым в мае 1955 года приступили лабора­ тория Охраны Памятников Прошлого, являлась по­ требность обеспечения подвергнутых угрозе разру­ шения построек, закладка оборудований, замена скрепы и сводов на огнеупорные, замена покрытия крыши и обеспечение Дворца против пагубного влияния грибницы. П осле демонтировки каменных терас и снятии паркета из первоэтажных помещений а такж е двух­ стороннего откопания конструктивных стен, испол­ нено изоляцию стен, углубляя одновременно подвал главного корпуса здания и галереи. В одном и дру­ гом ф лигеле существующие подвалы углублено приобретая таким образом добавочное помещение на потребности для посещающ их зрителей (гарде­ робы, санитарные оборудования) и для музейных потребностей. Начатые работы, связанные с сохранением крыш п р еж д е всего сосредоточились на полной за­ мене деревянной скрепы крыши под вторым эта­ ж ом главного корпуса здания и под потолком — на ж елезобетонную , а в галереях — на ж ел езобе­ тонно-стальную ; крышу над южным флигелем вы- менено полностью. Целость обшито досками, а патом

m atyce i zakresie zagadnień techniczno-kon- serw atorskich, w ystęp ujący ch p rzy odbudow ie i ad aptacji zespołu zabytkow ego w W ilanowie. Skala realizow anego zad ania i pieczołow ite w y ­ konyw an ie om ów ionych zabiegów stan ow ią uzasadnienie czasu trw an ia robót k o n serw a­ torskich. P rz y ję te założenia są w pełni i kon­ sek w en tn ie realizow ane i n a tej podstaw ie m oż­ na tw ierdzić, że ob iek t zostanie przyw rócony do daw nej św ietności i w pełni p rzystosow any do now ej funkcji bez uszczerbku dla jego w alorów historycznych i plastycznych. O statnio p rz y ­

znane k re d y ty i zatw ierdzony harm onogram robót dają możliwość sukcesyw nego kończenia p rac w poszczególnych częściach zespołu i od­ daw ania ich do użytku zw iedzających.

mgr inż. arch. Jacek Cydzik Pracownie Konserwacji Zabytków Warszawa

N in ie jszy a rty k u ł p rzygotow an o w oparciu o d o ­ ku m en tacją, аргааоюапц p rze z zespól p ro je k ta n tó w w pracowniach konserw acji zab ytk ó w , kierow an y p rze z m gr. inż. aróh. Stefana Deubla. Zagadnienia

k lim atyzacyjn e ustalał prof. M aksym ilian M alicki. Rozw iązania in stalacji elektryczn ych opracował inż. Jan W alentow ski.

Rysunki do artykułu opracow ały m gr in ż arch. Halina Kossuth, W anda C raban i Teresa R em berto- w icz z Pracowni K on serw acji Z abytków .

И С О Х РА Н И ТЕ Л Ь Н Ы Х РА Б О Т покрыто медной жестью и знабж ено системой водо­ проводных труб. Деревянные части шлемов на баш нях отремонтировано, пропитано и укреплено бондарскими изделиями. Главным принципом работ веденных внутри Дворца — это был обмен разруш енных частей. Пол­ ный обмен или укрепление брусов под полом и под потолком — с точки зрения на возможность по­ вреждения богатых декораций — требовал индиви­ дуального метода работы для каж дого помещения. Во время обмена свобод необходимо было ликви­ дировать повреждённые насекомыми деревянные плитки паркета в главном корпусе здания и в ю ж ­ ном флигеле; на места повреждённых плиток будут положены новые с аналогическим рисунком. По вопросу укрепления капитальных стен ре­ шено вставить во внутреннюю поверхность каждого оконного отверстия раму из жести со стальным сводом, укреплённым в стене и спаянным со стро­ пильными балками. Мелочные повреждения пере­ строено, а пустые места залито бетоном. Капиталь­ ные стены связано железобетонным венком. Систему отопления Дворца решено двояким образом а именно: помещения с наиболее ценным оснащением и архитектоническими орнаментами

снабж ено устройством к лим атического отопления, а другие пом ещ ения к а к и ф л и ге л ь н ы е постройки получили ц ен тральное иЛи потолочное отопление. И сточником теп ла д л я этих пом ещ ений яв л яе тс я собственная, дей ствую щ ая и зд ал и котельн ая. П олный ком плекс дворцовы й и огородный снаб­ ж ен о системой сети водопроводной и к ан ал и за ц и о н ­ ной а т а к ж е п ротивопож арной и тревож н ы м и сиг­ налам и, гарантирую щ им и безопасность и охрану о бъ екта а та кж е, согласное с соврем енны м и тр е­ бованиям и, о б служ и ван и е М узея. Электрическое оборудование комплекса питает­ ся при помощи построенной трансформаторной станции; в случае наступления перерыва в наплы­ ве тока, смонтировано электрический аварийный агрегат.

R EPOR T OF SOM E TEC H N IC A L -C O N SER V A TIO N W ORK

In M ay 1955 the M onum ent C onservation D ep a rt­ m ent began th e m ain task o f its conservation w ork, nam ely, securing som e en d an g ered p a rts of th e b u il­ ding, in troduction of in stallatio n s, exchanging ceiling a n d roof stru c tu re s fo r fire-p ro o f ones, a lte ra tio n of th e roof c o v e rin g an d liq u id atio n of fungi in the palace.

The isolation of th e wa'lls w ere c a rrie d o u t a fte r dem ounting th e stone terraces, rem oving th e p arq u e t flooring on th e ground floor an d uncovering th e con­ stru ctio n w alls on both sides. A t th e sam e tim e cellars w ere b u ilt u n d er th e m ain p a rt and g alleries of the palace. The cellars u n d e r both w in g s w e re d ee p en e d

th u s achieving ad d itio n a l room s for visitors (cloak­ room s, w ash-room s) and for th e m useum .

The conservation w ork on th e roofs req u ired th a t concrete beam s rep lace the ra fte rs above the f irs t floor of th e m ain b uilding a n d above th e alcoves w hile those above tihe g alleries be replaced by steel concrete beam s. The roof covering above th e south w ing w as com pletely changed. A fter th e p la n k lining w as installed th e Whole roof w as covered w ith sh eet co p p er and equipped w ith gutters. The w ooden dom es on th e tow ers w ere restored, im p re g n ate d and re in ­ forced by strip steel.

E verything d am aged in th e palace in te rio r w as exchanged. T he rem oval o r rein fo rcem en t of the

ceiling an d floor beam s req u ired an in d iv id u al approach fo r each of th e room s so as not to dam age th e rich decorations. D uring th e alte ra tio n w ork on th e ceiling beam s, th e p a rq u e t dam aged by insects had to be rem oved in th e m ain section of th e palace as w ell a s in th e south wing. New p a rq u e try w ith th e sam e p a tte rn w ill ta k e th e ir place.

To rein fo rce tihe m ain w alls, steel fra m es have been se t into th e w indow recesses, w elded to the ceiling beam s and an ch o red in th e w alls. M inor defects w e re corrected and v a c a n t spots w ere covered w ith concrete. The crow n of the ca p ita l w alls w ere inforced by co ncrete-iron rings.

T here a re tw o kinds of th e heating sy stem s in th e palace: th e room s w ith m ost v alu ab le fu rn ish in g s an d w ith ric h arc h ite c tu ra l decorations have been equip­ ped w ith an aireom ditioning system ; th e o th e r rooms have been in stalled w ith h ea te rs or h a v e ceiling heating. The palace has its own pow er sta tio n nearby.

The palace an d p a rk also have th e ir ow n w ate r sew age system as w ell as fire-ex tin g u ish in g a n d fire- alarm system s en su rin g th e se cu rity of th e place, in accordance wiith m odern req u irem en ts of servicing a m useum .

E lectricity is supplied from a new ly b u ilt tra n s ­ fo rm e r sta tio n ; th e re is an electrical re se rv e u n it in case of a breakdow n.

Ryc. 2. Galeria północna, fragm ent stropu z ułożonymi płytami prefabrykowanym i nad piwnicami

Rye. 1. Korpus główny, pogłębianie piwnie pod A nty kam erą Króla (fot. Pracownie Konserwacji Zabytków)

Ryc. 3. Sposób w yko n an ia izolacji poziom ej i pionow ej (rys. P ra co w n ie K o n se rw a c ji Z abytków )

Ryc. 5. K orpus główny, fra g m e n t w ykonanej izolacji poziom ej, obok widoczne przygotow anie w arstw y izolacyjnej (fot. P ra co w n ie K onserw acji Zabytków)

Ryc. 6. Galeria południowa, pierwsze piętro, fragm ent zniszczonych świet­ lików w czasie prac rozbiórkowych (fot. Pracownie Konserwacji Zabytków)

Ryc. 7. G aleria .północna, pierw sze piętro, fra g m en t w n ętrza z n o w ą k o n s tru k c ją sta lo w ą św ietlik ó w

Rye. 8. G aleria południowa, pierwsze piętro, widok ogólny stalowej k o n stru k cji świetlików (fot. PKZ)

Ryc. 10. Skrzydło południowe, krycie dachu blachą m iedzianą na nowej konstrukcji (fot. Pracownie K onserwacji Zabytków)

Rye. 9. S krzydło południow e, podw ieszanie plafo n u do w ią z a ró w sta lo w e j k o n stru k cji dachow ej (fot, P racow nie K o n serw ac ji Z abytków )

Ryc. 11. K orpus główny, pierw sze piętro, Pokój Chiński, frag m en t now ej kon stru k cji stropow ej nad parterem (fot. P racow nie K onserw acji Zabytków )

Ryc. 12. K o rp u s głów ny, p ie rw sz e p ię tro , Ł az ien k a K rólow ej, fra g ­ m e n t now ej k o n s tru k c ji stro p o w ej n a d p a rte re m (widoczne p o d w ie­ szenie do k o n s tru k c ji sta lo w ej s ta re j k o n stru k c ji d rew n ia n ej)

Ryc. 13. K o rp u s głów ny, p ie rw sz e p ię tro , Ł az ien k a K rólow ej, f ra g ­ m e n t p o d w iesze n ia s ta re j k o n s tru k c ji d re w n ia n e j do now ej, stalow ej

(fot. PKZ)

ш и ш е

mm BPŁwmwt:

/

№

Ш П Ш О Щ Щ Ц С М I №

0 Î0 10 60 Й0 100 «■* 1 I I I I >■

b ł m i a u ł ш и M i ç k ) т т \ 1 щ \ $ m j H A L O W A 1 Ш № Щ Ь № Ш Ш О Т 1 /

+

Ryc. 15. U sunięcie zniszczonej kon stru k cji d rew n ia n ej i podw ieszenie bogatej d ekoracji sztuikatorskiej do now ej k o n stru k cji stalow ej

НА O M A C H

-0 10 2 0 SD АО 5 0 с м

Ryc. 16. S posób podw ieszania do belek stalow ych d rew n ia n y ch skrzynek, w ykonanych ze sta ry c h belek stropo­ w ych o zachow anych elem entach polichrom ii

S CUt WAT щ и и 1У«ТШС]1 DACHOWI)

О 10 to 60 60 (00 C/w

Ryc. 17. P odw ieszenie plafonów m alow anych n a sztablabuirze do w iąz aró w stalo w ej k o n s tru k c ji d ac h o w ej po usunięciu zniszczonej pow ały

0 20 10 60 Ê0. 100 e*.

I t i i I

Ryc. 18. P odw ieszenie m alow anych plafonów odciętych w ra z z deskow aniem podsufitki od zniszczonych belek stropow ydh i um ocow anie ich za pośrednictw em rusztu stalow ego do w iązaró w d achow ych