"Krizis samodierżawija na rubieże 1870-1880 godow", P. A. Zaionczkowskij, Moskwa 1964 : [recenzja]

694 R E C E N Z J E

A n a liz u ją c o w e „ k o n ty n u a c je p o ś r e d n ie ” n a p o d s ta w ie tw ó rc z o ś c i A p o łło n k G rig o rie w a , F io d o r a D o sto je w s k ie g o , m ło d e g o W ło d z im ie rz a S o ło w io w a lu b id e o lo ­ g ó w n a r o d n ic k ic h , n ie z a m ie rz a .b y n a jm n ie j s p r o w a d z a ć w s p o m n ia n y c h p is a r z y i m y ś lic ie li do r o l i p o ś r e d n ic h k o n ty n u a to r ó w s ło w ia n o fils tw a . I n t e r e s u j e go j e ­ d y n ie p rz e ś le d z e n ie w ic h tw ó rc z o ś c i ro z w o ju p o sz c z e g ó ln y c h a s p e k tó w d o k tr y n y sło w ia n o f ils k ie j . W a rto ść p r a c y W a lic k ie g o p o le g a n ie ty lk o n a je j p r e k u r s o r s t w i e — n a „ o d ­ k r y c iu ” c z y te ln ik o w i p o ls k ie m u n ie z n a n y c h m u o b s z a r ó w w d z ie ja c h m y ś li s p o ­ łe c z n e j, m ia n o w ic ie z a s a d n ic z y c h k o n c e p c ji r o s y js k ie j m y ś li k o n s e r w a ty w n e j w je j ro z w o ju n a p r z e s tr z e n i n ie m a l c a łe g o s tu le c ia , n a z e r w a n iu z m o cn o z a k o rz e n io n ą w n a s z e j l i t e r a t u r z e n a u k o w e j i p o p u la r n o n a u k o w e j złą tr a d y c j ą p o b ie ż n e g o i p o ­ w ie rz c h o w n e g o , m o ż n a b y rz e c le k c e w a ż ą c e g o tr a k to w a n ia k o m p le k s u s p r a w z w ią z a n y c h z id e o lo g ią k o n s e r w a ty w n ą (z w łaszcza je ż e li id z ie o R o sję ), n ie ty lk o n a je j n o w a to r s tw ie w s e n s ie p ra k ty c z n e g o z a s to s o w a n ia m e to d b a d a w c z y c h s o c j o lo g ic z n o - s tr u k tu r a ln y c h . W m o n o g r a fii W a lic k ie g o , o p a r t e j n a ś w ie tn e j z n a ­ jo m o śc i l i t e r a t u r y p rz e d m io tu , h is to r y k z n a jd z ie n ie ty lk o in t e r e s u j ą c y m a t e r ia ł p o z n a w c z y , n ie ty lk o s y s te m a ty c z n ie z e b r a n e o ra z u ję te w p r o b le m f a k t y i z j a ­ w is k a , n ie ty lk o z re f e r o w a n ie s ta n o w is k d z ia ła c z y i m y ś lic ie li, lecz ró w n ie ż w ie le n ie m n ie j is to tn y c h , ch o ć p o r u s z o n y c h n ie k ie d y m im o c h o d e m s p r a w , m y ś li, z a ­ g a d n ie ń , k tó r e p o b u d z a ją do r e f le k s j i, r z u t u j ą n a in n e p ro b le m y d z ie jó w X I X - w ie c z n e j R o sji, k a ż ą z a s ta n o w ić się g łę b ie j n a d h is to r i ą o w y c h la t, s p o ró w , ja k i e to c z y ły s ię w r o s y js k im r u c h u sp o łe c z n y m itd .

K s ią ż k a W a lic k ie g o n a le ż y do r z ę d u ty c h p r a c n a u k o w y c h , które· z ą p ła d n ia ją tw ó rc z o n a u k o w e m y ś le n ie , n i e ty lk o b u d z ą z a n te r e s o w a n ie d la d a n e g o w y c in k a d z ie jó w m y ś li sp o łe c z n e j, le c z w y w o łu ją r e f le k s je n a ltu ry o g ó ln ie js z e j. S p r a w y b o w ie m , w o k ó ł k tó r y c h to c z y ły się d z ie w ię tn a s to w ie c z n e s p o r y , p ro b le m y , k tó r e r o z tr z ą s a li r o s y js c y s ło w ia n o file to c z ą c b o je ze s w y m i id e o w y m i p r z e c iw n ik a m i- -o k c y d e n ta lis ta m i, ta k ie j a k p ro b le m w z a je m n y c h s to s u n k ó w je d n o s tk i i s p o łe ­ c z e ń stw a , w o ln o ś c i i w y o b c o w a n ia , ty p ó w in t e g r a c j i sp o łe c z n e j i k u l t u r y d u c h o ­ w e j, z a g a d n ie n ie o so b o w o ści, w re s z c ie o c e n y p rz e s z ło śc i h is to ry c z n e j R o s ji i d ró g je j ro z w o ju , a w z w ią z k u z tylm w s z y s tk im s to s u n k u d o Z a c h o d u , jeg o o sią g n ię ć i z d o b y c z y itp . — n ie s ą b y n a jm n ie j t a k p rz e b r z m ia łe , j a k b y s ię z p o z o ru m o g ło w y d a w a ć .

W ik to r ia S liw o w s k a

P . A . Z a i o n c z k o w s k i j , K r iz is s a m o d ie r ż a im ja n a r u b ie ż e 1870— 1880 g o d o w , Iz d a tie la tw o M G U , M o s k w a 1964, s. 509.

D ru g a s y t u a c ja r e w o lu c y jn a w R o sji, z a is tn ia ła w la t a c h 1878—1881, b y ła sz c z y to w y m o k re s e m d z ie jó w r o s y js k ie g o r u c h u re w o lu c y jn e g o n a je g o ra z n o - c z y ń s k im e ta p ie ro z w o ju . B a d a n ia n a d ty m ru c h e m ' d o z n a ły w o s ta tn ic h la ta c h p o w a ż n e g o z a k ty w iz o w a n ia , z te g o te ż w z g lę d u w ie d z a o d z ie ja c h re w o lu c y jn e g o r u c h u n a ro d n ic k ie g o z n a c z n ie s ię w z b o g a c iła . P r o f e s o r P . A . Z a i o n c z k o w s k i j p o św ię c a s w o ją n a jn o w s z ą m o n o g r a fię o m ó w ie n iu s y t u a c ji po d r u g ie j s t r o n ie b a r y ­ k a d y — po s t r o n i e o b o zu rz ą d o w e g o . T e m a t to n a d e r in te r e s u ją c y , z w a ż y w sz y n a f a k t , że p r e f e r o w a n i e z a in t e r e s o ­ w a ń h is to r y k ó w d z ie ja m i 'p o stę p o w e j i r e w o lu c y jn e j R o s ji p ro w a d z iło n i e j e d n o ­ k r o tn ie do je d n o s tro n n o ś c i, czeg o n a s tę p s tw e m b y ło całkow ite· ig n o r o w a n ie teg o , co się d z ia ło w o b o zie z t ą R o s ją w a lc z ą c y m .

W n io s k i r o z w a ż a ń a u to r a s ą n a stę p u ją c e ·. P o c z y n a ją c o d r o k u 1878 r e ż im c a rs k i p o c z y n a w y k a z y w a ć c o ra z w y r a ź n ie js z e s y m p to m y k ry z y s u , s p o w o d o w a n e w y s t ą ­

R E C E N Z J E ₆₉₅

p ie n ia m i c h ło p ó w i ro b o tn ik ó w , a p rz e d e w s z y s tk im te r r o r y s ty c z n ą d z ia ła ln o ś c ią r e w o lu c y jn y c h n a r o d n ik ó w . S tr z a ł W ie ry Z a s u lic z o d d a n y d o n a c z e ln ik a P e t e r s ­ b u r g a — T re p o w a s k ła n ia c a r a t d o w y p r a c o w a n ia m e to d y w a lk i z r u c h e m r e w o lu ­ c y jn y m , co z n a jd u j e w y r a z w p o s ta c i p o w o ła n ia S p e c ja ln e j N a r a d y (O soboje S o - w ie s z c z a n ije ). P o c z ą tk o w o in s ty t u c ja t a o p ra c o w u je r e c e p ty w y łą c z n ie re p r e s y jn e g o c h a r a k t e r u : p rz e k a z a n ie s ą d o m w o je n n y m s p r a w r e w o lu c jo n is tó w , s a n k c j a d la o r g a n ó w ż a n d a r m e r ii s to s o w a n ia z e s ła ń n a S y b e rię d ro g ą a d m i n is tr a c y j n ą , p o ­ w o ła n ie ty m c z a s o w y c h w o je n n y c h g e n e ra ł-g u ta e rn a to r ó w . P r z e d s ię w z ię te ś r o d k i n ie z a h a m o w a ły ro z w o ju r u c h u re w o lu c y jn e g o , to te ż w k o ń c u k w ie tn ia 1879 r . d o j ­ rz e w a w s f e r a c h rz ą d o w y c h p rz e ś w ia d c z e n ie o k o n ie c z n o ś c i u s tę p s tw c e le m r o z ­ s z e r z e n ia b a z y sp o łe c z n e j s a m o w ła d z tw a . Z a m a c h b o m b o w y C h a łt u r in a d e c y z ję tę p rz y ś p ie s z a : p o w o ła n a z o s t a je N a jw y ż s z a K o m is ja R o z p o rz ą d z a ją c a z L o r is - M e li- k o w e m n a czele, w k tó r e g o r ę k a c h s k o n c e n tr o w a n e z o s ta ją n ie z w y k le s z e r o k ie p r e r o g a ty w y w ła d z y . N a s tę p u je p e w n e z ła g o d z e n ie k u r s u w p o lity c e w o b e c z ie m stw , p ra s y , s z k o ln ic tw a . J e d n o c z e ś n ie n a s tę p u je r e o r g a n iz a c ja a p a r a t u p o lic y jn e g o : lik w id a c ja I I I O d d z ia łu O so b is te j K a n c e la r i i c a ra , u tw o rz e n ie .D e p a rta m e n tu P o lic ji M SW . „ K o n s ty t u c ja ” L o ris -M e lik o w a z 28 s ty c z n ia 1881 b y ła p r ó b ą ro z s z e rz e n ia sp o łe c z n e j o s to i s a m o w ła d z tw a , zaś w a k tu a l n e j k o n s te la c ji p o lity c z n e j s tw a r z a ła p o d ło ż e do u tw o r z e n ia w R o s ji z a lą ż k ó w p a r l a m e n t a r y z m u . „ N a r o d n a ja W o la ” n ie w y k o r z y s ta ła w a r u n k ó w w y tw o rz o n y c h z ła g o d z e n ie m t e r r o r u p o lic y jn e g o do w c ią g n ię c ia w o r b itę a k ty w n e j d z ia ła ln o ś c i s z e r s z y c h m a s s p o łe c z e ń s tw a . S k u p iła s w ą d z ia ła ln o ś ć n a z a b ó js tw ie c a r a h D la te g o je g o z a m o r d o w a n ie i w y w o ła n a n im o g ro m n a p a n ik a s f e r rz ą d o w y c h n ie p rz y n io s ła u s tę p s tw c a r a t u w s to s u n k a c h p o lity c z n y c h . N ie b y ło n a c is k u m a s , z a ś „ N a r o d n a ja W o la ” p o 1 m a r c a 1881 w y ­ k r w a w iła s ię i u tr a c ił a s iłę . W y s tą p ie n ia c h ło p s k ie n i e b y ły w ty m c z a sie b a rd z o a k ty w n e , k la s a r o b o tn ic z a n ie s ta n o w iła je s z c z e ’ św ia d o m e j i z o rg a n iz o w a n e j s iły p o lity c z n e j, a r u c h lib e r a ln y , b a z u ją c y n a ś r o d o w is k u s z la c h e c k ie j in te lig e n c ji, b y ł s ła b y i o g ra n ic z a ł s ię do r e d a g o w a n ia m e m o ria łó w i p e ty c ji.

W s trz ą s w y w o ła n y z a b ó js tw e m c a r a b y ł n a ty le s iln y , że w c ią g u d w ó c h n a jb liż s z y c h m ie s ię c y n o w y c a r b a ł się d e m o n s tro w a ć o fic ja ln ie sw e r e a k c y j n e p o g lą d y . W ty m o k r e s ie to czy s ię s p ó r p o m ię d z y li b e r a l n ą a r e a k c y j n ą g r u p ą d w o rs k ą , z a k o ń c z o n y z w y c ię s tw e m te j o s ta tn ie j p o d p rz e w o d n ic tw e m P o b ie d o n o s - oew a. O w oc te g o z w y c ię s tw a — „ M a n ife s t o n ie w z ru s z o n o ś c i s a m o w ła d z tw a ” z 29 k w ie tn i a 188ü n ie z a p o c z ą tk o w a ł je s z c z e o k r e s u r e a k c ji. N a s tę p u je o k re s p rz e jś c io w y ' — m in is te r s tw o Ig n a tie w a , w cza sie k tó re g o o b o k p o s u n ię ć z d e c y d o ­ w a n ie r e a k c y j n y c h (w z m o c n ie n ie „ o c h r a n y ” , u s ta w o d a w s tw o w s p r a w ie ż y d o w ­ s k ie j) w y s tę p u j ą te ż li b e r a l n e g e s ty '(k o m isja K a c h a n o w a d o s p r a w r e f o r m y z ie m s tw , p r o j e k ty sz k o ln e , li k w i d a c ja p o d a tk u p o g łó w n e g o , w p ro w a d z e n ie o b o ­ w ią z k o w y c h w y k u p ó w , p la n p o w o ła n ia S o b o ru Z ie m sk ie g o ). D o p ie ro w 1885 r. D y m itr T o łs to j p r z e s ta w i c a łk o w ic ie k u r s r z ą d u n a to r y r e a k c ji. S w o je w y w o d y o p a r ł P . Z a io n c z k o w s k ij n a b a rd z o o b s z e r n y m m a te r ia le , p rz e d e w s z y s tk im a r c h iw a ln y m (zesp o ły R a d y P a ń s tw a , K o m ite tu M in is tró w , k o ­ m is ji s p e c ja ln y c h , p o sz c z e g ó ln y c h m ężó.w s t a n u : P . W a łu je w a , M , L o ris -M e lik o w a , M. Ig n a tie w a , D. M iliu tin a , W. P le h w e ). W s p o s ó b b a rd z o sz c z e g ó ło w y p rz e d s ta w ił d z ia ła ln o ś ć p o sz c z e g ó ln y c h k o m is ji, d y s k u s je n a d z g ła s z a n y m i p r o j e k ta m i i m e ­ m o r ia ła m i. P o z w a la to p rz e ś le d z ić w y p a d k o w e ó w c z e sn e j lin ii p o lity c z n e j r z ą d u ,

i W i e r a F i g n e r t ł u m a c z y ł a t o n a s t ę p u j ą c o : „ W P e t e r s b u r g u w 1880 r o k u d z i a ł a l n o ś ć a g i t a c y j n a i o r g a n i z a c y j n a p r o w a d z o n a b y ł a b a r d z o a k t y w n i e . B r a k o b ł a w p o l i c y j n y c h s p r z y ­ j a ł n a s z e j d z i a ł a l n o ś c i w ś r ó d u c z ą c e j s ię m ł o d z i e ż y i r o b o t n i k ó w . A le ż ą d a n i e z a b ó j s t w a c a r a n a d a l r o z l e g a ł o s ię b a r d z o g ło ś n o ,, p o n i e w a ż p o l i t y k a L o r i s - M e l i k o w a n i k o g o n i e o s z u k a ł a . N ie : z m i e n i ł , o n i s t o t y p o l i t y k i r z ą d u w o b e c n a r o d u , z a s t ą p i ł j e d y n i e p r y m i t y w n e i b r u t a l n e f o r m y b a r d z i e j m i s t e r n y m i ” . P o r . Iz - a u t o b i o g r a f i i W i e r y F i g n e r , „ B y ł o j e ” 1917, k n , 4 (26), s. 63.·

696 R E C E N Z J E

j a k ró w n ie ż p o z n a ć b liż e j g a le r ię p o s z c z e g ó ln y c h p o lity k ó w , p o z o s ta ją c y c h w d o ­ ty c h c z a s o w e j h is to r io g r a f ii w c ie n iu s y lw e tk i P o b ie d o n o s c e w a .

Z a io n e z k o w s k ij s to i n a s ta n o w is k u , że d e c y d u ją c ą ro lę w k r y z y s ie rz ą d o w y m w y w o ła ła te r r o r y s ty c z n a d z ia ła ln o ś ć n a ro d o w o lc ó w . N ie z g a d z a s ię z te z ą o p u b li­ k o w a n e j n ie d a w n o p r a c y M . I. C h e j f e с a 2, k tó r y g łó w n ą p rz y c z y n ę k r y z y s u u p a tr y w a ł w r u c h u m a s , le c z w n io s k i sw e o p ie r a ł n a „ b a rd z o s w o b o d n e j” i n t e r ­ p r e t a c j i m a t e r i a łó w a rc h iw a ln y c h , a lb o w ie m te w y k a z u ją z n a c z n ie s ła b s z y ro z m a c h r u c h u c h ło p s k ie g o w p o r ó w n a n iu .z p o c z ą tk ie m l a t s z e ś ć d z ie s ią ty c h o ra z b r a k w ię k ­ sz y c h w y s tą p ie ń s tr a jk o w y c h ro b o tn ik ó w .

W s p o s ó b p la s ty c z n y p r z e d s ta w io n e z o sta ły n a s t r o je p a n ik i i s t r a c h u w ś r o ­ d o w is k u rz ą d o w y m p o d w p ły w e m re w o lu c y jn y c h a k c ji' n a ro d o w o lc ó w , p o d n ie c a n e je s z c z e b a r d z ie j p r z e z a w a n tu r n ic z e p o s u n ię c ia tę p o g ło w y c h b iu r o k r a tó w w r o ­ d z a ju p e te r s b u r s k ie g o „ g r a d o n a c z a ln ik a ” B a ra n o w a , czy m i s t r z a p r o w o k a c ji p o ­ lic y jn e j — o sła w io n e g o S u d ie jk in a . W y ra ź n ie z a a k c e n to w a n o c y n iz m r z ą d u w k w e s tii ż y d o w s k ie j3, p r ó b y i n t e r p r e to w a n ia r u c h u re w o lu c jn e g o w R o s ji ja k o „ p o ls k o - -ż y d o w s k ie j i n t r y g i ” (s. 339, 380), d e m a g o g ię w p o lity c e g o s p o d a rc z e j. Z ę s p r a w p o ls k ic h w y m ie n ić n a le ż y p r o j e k ty „ s p e c ja ln e j n a r a d y ” z 1879 i . z ła g o d z e n ia u s ta w w y ją tk o w y c h w o b e c s z la c h ty p o ls k ie j w g u b e r n ia c h z a c h o d n ic h , w k tó r e j ś r o d o w is k u id e e n a r o d n i c tw a n ie z n a la z ły p o d a tn e g o g r u n t u d o r e c e p c ji (s. 103). A u to r w id z i w ty m p r z e ja w s c h o d z e n ia s z la c h ty p o ls k ie j n a p o z y c je k o n t r ­ re w o lu c y jn e . N ie z a s ta n a w ia s ię n a d g e n e z ą te g o z ja w is k a : o d m ie n n y m i w a r u n ­ k a m i p rz e p r o w a d z e n ia r e f o r m y u w ła s z c z e n io w e j, r e p r e s ja m i z o k r e s u d y k t a t u r y M u r a w io w a , h a s ła m i „ p ra c y o r g a n ic z n e j”, czy w re s z c ie in d y f e r e n ty z m e m n a r o d n i - k ó w w k w e s tii n a ro d o w e j. W e w s tę p ie a u to r w y m ie n ia ja k o je d n ą z p rz y c z y n k r y z y s u r z ą d u n ie p o w o ­ d z e n ie n a p o lu p o lity k i z a g ra n ic z n e j (k o n g re s b e rliń s k i). W d a ls z y m to k u ro z w a ż a ń n ie w r a c a ju ż w ię c e j do te j s p r a w y . A p rz e c ie ż s p r a w a t a b y ła c z y n n ik ie m b u lw e r ­ s u ją c y m ó w c z e sn e ś r o d o w is k o s z la c h ty r o s y js k ie j. N ie z n a la z ło to ró w n ie ż o d b ic ia w c h a r a k t e r y s t y c e A le k s a n d r a I I I (s. 300 n.). J e g o „ a n ty n ie m ie c k i k o m p le k s ” to n ie p r z e ja w „ z d ro w e g o ro z s ą d k u , w ła ś c iw e g o m a ło z d o ln y m m ę ż o m s t a n u ” lecz w y n ik s ta n o w is k a B is m a rc k a w o b e c R o s ji n a k o n g re s ie b e rliń s k im , w z ro s tu te n d e n c ji p a n s la w is ty c z n y c h w id e o lo g ii s f e r rz ą d o w y c h o ra z w z r o s tu u z a le ż n ie n ia g o s p o d a r k i R o sji od f r a n c u s k ie g o k a p ita łu .

M o n o g ra fia P . A. Z a io n c z k o w sk ie g o z n a c z n ie w z b o g a c a w ie d z ę o p o lity c e w e w n ę tr z n e j c a r a t u w d r u g ie j p o ło w ie X I X s tu le c ia .

M ir o s ła w W ie r z c h o w s k i

D ic tio n n a ir e b io g r a p h iq u e d u M o u v e m e n t O u v r ie r F ra n ç a is , w y d .

J e a n M a i t r о n, ez. I, t. I [A—C z ], L e s É d itio n s O u v riè r e s , P a r is 1964, s. 487.

S ło w n ik b io g r a fic z n y f r a n c u s k ie g o r u c h u ro b o tn ic z e g o m a w y p e łn ić lu k ę w w a r s z t a c ie h is to r y k a fr a n c u s k ie g o r u c h u ro b o tn ic z e g o , k tó r e j n ie w y p e łn ia ją o g ó ln e e n c y k lo p e d ie . S ło w n ik o p r a c o w a n y z o s ta ł z in i c ja t y w y i p o d k ie r o w n ic tw e m J e a n M a i t r o n a , h is to r y k a r u c h u ro b o tn ic z e g o , s e k r e ta r z a F r a n c u s k ie g o I n s ty ­ t u t u H is to r ii S p o łe c z n e j. D z ię k i p o m o c y lic z n y c h w s p ó łp r a c o w n ik ó w z c a łe j F r a n c j i p rz e p r o w a d z o n o b a rd z o d o k ła d n ie p o s z u k iw a n ia w a r c h iw a c h d e p a r ta m e n tó w , a n a ­

2 М . X. C h e j £ e c , W t o r a j a r e w o l u c i o n n a j a s i t u a c i j a w R o s s l ( k o n i e c 70 - y c h — n a c z a lo

8 0 - ty c h g o d o w X I X w i e k a ) . K r i z i s p r a w i t i e l s t w i e n n o j p o l i t i k i , M o s k w a 1963.

3 „ R a d j e s t e m — o ś w i a d c z y ł H u r c e A l e k s a n d e r I I I — k i e d y b i j ą Ż y d ó w , a l e m i m o w s z y s t k o n i e n a l e ż y d o t e g o d o p u s z c z a ć ” (o p . r e c ., s. 419).