Reforma uniwersalna : reforma edukacji, filozofia i irenizm

Steffen Huber

Reforma uniwersalna : reforma

edukacji, filozofia i irenizm

Rocznik Historii Filozofii Polskiej 23, 395-399

Reforma uniwersalna: reforma edukacji, filozofia i irenizm

W dniach 6­8 lipca 2009 r. odbył się w Krakowie drugi z trzech war sztatów poświęconych sieciom kontaktów intelektualnych w Eu­ ropie Środkowej w latach 1560­1670. Warsztaty te stanowią część obszernego, zarządzanego na Uniwersytecie w Oksfordzie syste mu projektów badawczych.

Wspólny tytuł tych warsztatowych spotkań – „Reformacja uniwer­ salna” – wskazuje na rysujące się nowe rozumienie reformacji jako myślenia uniwersalnego, „encyklopedycznego” i „panzoficznego” (oba wyrazy należy w XVII w. rozumieć jako blisko spokrewnione), ukierunkowanego zarówno na problemy teoretyczne jak i na prak­ ty kę społeczną; myślenia, które w epoce konfesjonalizmu nie wy­ klucza żadnych opcji wyznaniowych. Nie tylko zyskało ono wielu wpływowych zwolenników wśród europejskich intelektualistów, ale inspirowało ich do stworzenia rozległej sieci kontaktów, ogólno­ europejskiej przestrzeni publicznej – République des Lettres. Jej żywotność i wielorakość skłania dzisiejszych badaczy do podo­ bnych przedsięwzięć typu „Inter” i „między”: ­dyscyplinarnego, ­narodowego, ­kulturowego i ­poko leniowego. Wczesnonowoczesny przedmiot badań wiąże się więc ze zmianami we współczesnej nam

* _{Długi cykl wydawniczy wersji drukowanej „Rocznika Historii Filozofii}

Polskiej” wymusza przegląd retrospektywny wydarzeń i publikacji, dlatego sprawozdania zamieszczone w tym dziale zostały opublikowane wcześniej w serwisie internetowym: www.filozofiapolska.pl

Sprawozdania

Europie. Organizatorzy projektu, pochodzący głównie z Anglii, za uwa żyli m.in., że po 1989 r. dorosło nowo pokolenie badaczy w Europie Środkowo­Wschodniej, którzy powinni zaistnieć poza wąski mi granicami dyskursów w swych językach narodowych.

Pierwsze spotkanie, zorganizowane w styczniu 2009 w Pradze do tyczyło myśli apokaliptycznej, millenarystycznej i proroczej jako źródła energii dla siedemnastowiecznych dążeń do uniwersalnej re­ for my, zwłaszcza w kontekście Komeńskiego i jego angielskich oraz holenderskich przyjaciół. Trzeci warsztat, zaplanowany na sty­ czeń 2010 r. w Budapeszcie, zajmie się encyclopedyzmem, panzofi ą i komunikacją uniwersalną pielęgnowanymi przez uczonych prote­ stantów w Europie Środkowej jeszcze w XVI w., a więc kilka pokoleń przed Komeńskim i jego uczniami.

Tematami drugiego, krakowskiego warsztatu były reforma edu­ kacji, fi lozofi czne aspekty reformacyjnego uniwersalizmu i irenizm. Uczestnikami byli w pierwszej kolejności historycy, ale także specja­ liści z dziedzin teologii, historii literatury i fi lozofi i. Pierwsza i druga część spotkania wiązały się z ramizmem i jego recepcją w Europie Środkowej. Gábor Kecskeméti (Węgierska Akademia Nauk, Insty­ tut Badań nad Literaturą, Budapeszt) przedstawił dzieje ramizmu na Węgrzech, zwłaszcza w Siedmiogrodzie, tak ważnym dla historii fi lozofi i polskiej. Michał Choptiany (UJ, Kraków) po analizie anty­ ra mistycznej polemiki Jana Brożka z 1638 r. postawił postulat zbadania ramizmu, antyramizmu i kryptoramizmu w krakowskim środowisku akademickim XVI w. Howard Hotson (St. Anne’s College, Uniwersytet w Oksfordzie, kierownik projektu Cultures of Knowledge i organizator warsztatów we współpracy z Vladimírem Urbánkiem) dokonał kontekstualizacji ramistycznych aspektów myśli Komeńskiego (obok Bacona, Alsteda, Keckermanna). Wpływy rami­ zmu są widoczne w architekturze głównych dzieł czeskiego fi lo­ zofa, w zasadzie jedności metody w badaniach przyrodniczych oraz w radykalizacji i w usystematyzowaniu dziedzictwa humanizmu renesansowego pod względem przedmiotów, metody i adresatów

wiedzy. Márton Szentpéteri (Węgierska Akademia Nauk, Instytut Badań nad Literaturą, Budapeszt) na przykładzie współoprawnego siedmiogrodzkiego wydania dzieła późnego Alsteda i pierwszych trzech Medytacji Kartezjusza przedstawił w zasadniczej perspek­ tywie zręby eklektyzmu łączącego tak różne – i tak bliskie – elemen­ ty jak kartezjańskie cogito i Alstedową cyclognomonica. Tomáš Nejeschleba (Uniwersytet Palackiego, Olomouc) z przyczyn od niego niezależnych nie mógł przedstawić swego referatu o fi lozofi i przy­ rody Jana Jeseńskiego, centralnej postaci w dziejach pobiałogórskich i w europejskiej sieci kontaktów czeskich intelektualistów.

Trzecia część krakowskiego spotkania poświęcona była biogra­ fi cznym aspektom République des Lettres. Martin Holý (Akademia Nauk Republiki Czeskiej, Instytut Historii, Praga) przedstawił rozle­ głe kontakty szlachty czeskiej i morawskiej z europejskimi uczo­ nymi, wskazując na różnice między grupami wyznaniowymi (studia i in ten sywne podróżowanie protestantów, korzystanie ze struktur potry denckich przez katolików). Alan Ross (obecnie Uniwersytet w Göttingen, Niemcy) zanalizował korespondencję nauczycieli szkół łacińskich w środkowych Niemczech, m.in. pod względem re cep cji uniwersalistycznej fi lozofi i.

Czwartą część sesji, poświęconą różnym postaciom irenizmu, otworzył Jakub Koryl (UJ, Kraków; Zespół Badawczy Humanitas, Warszawa) syntetycznym opisem eklezjologii Jana Łaskiego, opar tym na analizie instrumentów fi lozofi cznych pozwalających reformato­ rowi na krytyczną interpretację i kontynuacji myśli Erazma, Melan­ chtona i Kalvina (pokój jako podstawowy fenomen życia religijne­ go; teo logia unikająca teocentryzmu i antropocentryzmu, skupiona na spotka niu wymiaru boskiego i ludzkiego). Piotr Wilczek (UW, Collegium Artes Liberales, Warszawa) dokonał krytycznego prze­ glądu modelu badań nad polskim irenizmem renesansowym od dzieł Stanisława Kota i Konrada Górskiego po najnowsze, często zbyt mało znane prace; sformułował także postulaty badawcze w odniesie niu do Frycza Modrzewskiego (relacja z Augustynem, teologią schola­

Sprawozdania

styczną i Erazmem; nowa ocena Sylw) oraz do Jana Kochanowskiego (poglądy religijne jako wyraz renesansowego irenizmu). Niżej podpisany Steffen Huber (UJ, Kraków) przedstawił zarys analizy fi lo zo fi cznych instrumentów późnego Frycza Modrzewskiego w po­ szu kiwaniu wyważonej metaforyki trynitologicznej (aporia, pojęcia bytu i możliwości, autonomiczna teo­logika). Vladimír Urbánek (Akademia Nauk Republiki Czeskiej, Instytut Filozofi i, Praga; orga­ nizator warsztatów wraz z Howardem Hotsonem) na pod sta wie wczesnych pism Komeńskiego i jego polemiki z wyemigrowa nymi do Saksonii czeskimi luteranami zanalizował różne strategie ire niczne w konkretnym kontekście historyczno­biografi cznym, zyskując bar­ dziej precyzyjny obraz wielości irenizmów, bowiem nie wszystkie motywy ireniczne mogą być traktowane jako prawzory dzisiej szych wyobra żeniach o tolerancji i ekumenizmie. Referat o irenizmie i jego związku z reformą komunikacji nadesłany przez nieobecnego Hansa­Joachima Müllera odczytał Howard Hotson. Dariusz Bryćko (Instytut Tolle Lege, Grand Rapids, Michigan, USA) zaprezentował jeden z ostatnich traktatów irenicznych w Polsce i jego autora, Daniela Kałaja, w kontekście myśli reformacynej i postreforma cyjnej, podkreślając wyjątkową zdolność Kałaja do wykładania doktryny kalwińskiej w sposób przyjazny i otwarty. Alexander Schunka (Uniwersytet w Stuttgarcie, Niemcy) objął syntetycznym spojrze niem sieć kontaktów między Anglią a Europą Środkową, zwłaszcza Prusami i Polską, we wczesnym XVIII w., skupiając się na postaci wnuka Jana Amosa Komeńskiego, Daniela Ernsta Jablonskiego, i jego ire­ nizmie stanowiącym etap przejściowy między siedemnasto wiecznym „międzynarodowym kalwinizmem” a osiemnastowiecznym zaangażo­ waniem na rzecz „protestanckiej sprawy”.

Za sprawą krakowskiego warsztatu powstała sieć kontaktów między badaczami z różnych dziedzin i krajów. Analiza fi lozofi czna, wiedza teologiczna, kontekstualizacja historyczna i metody litera­ turoznawcze stworzyły pewien – jak to ujął Howard Hotson – interdyscyplinarny ekumenizm badań nad myślą uniwersalistyczną

XVI i XVII w. Oprócz wymiany rezultatów specjalistycznych badań liczy się efekt przeniesienia powszechnej wiedzy z jednego regio­ nalnego dyskursu do innych, ważne jest także ukazanie ukrytych założeń poszczególnych tradycji badawczych. Organizatorzy planują publikację pokonferencyjną i kontynuację współpracy.

Steffen Huber

Odsłonięcie tablicy pamiątkowej poświęconej Marianowi Zdziechowskiemu

Dnia 23 października 2009 roku w gmachu Collegium Novum w Krakowie odbyła się uroczystość odsłonięcia tablicy pamiątkowej poświęconej profesorowi Marianowi Zdziechowskiemu (1861­1938), który wykładał na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1899­1919 oraz był rektorem Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (1925­ ­1927). Odsłonięcia dokonał JM Rektor UJ prof. Karol Musioł w asyście profesorów: Jana Skoczyńskiego (kierownika Zakładu Filozofi i Polskiej oraz animatora przedsięwzięcia), Józefa Lipca, przewodniczącego Rady Naukowej IF UJ i Bogdana Szlachty, dzie­ kana Wydziału Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych. Fundatorem i pomysłodawcą tablicy zaprojektowanej i wykonanej przez panią Kaję Wierzbowską­Wrońską, jest pan Artur Wroński. W ten sposób Uniwersytet Jagielloński uczcił pamięć wybitnego badacza literatury, fi lozofi a a także intelektualisty zaangażowanego w walkę z destrukcyjnymi tendencjami kulturowymi swojej epoki: nacjonalizmem i bolszewizmem.

Wśród obecnych znaleźli się pracownicy naukowi, studenci, osoby związane z profesorem oraz goście z Litwy. W okolicznościowych prze mówieniach wspominano postać i dorobek Zdziechowskiego, odczy tano także list prof. Zbigniewa Kuderowicza, prekursora współ­ czesnych badań nad jego spuścizną. Badania te – znacznie utrudnio ne