450
2 . SEPTYMIUSZ SEWERUS - CESARZ EPOKI PRZEŁOMU R ecen zja: Tadeusz K o tu la , Septym iusz S ew erus. Cesarz z L ep cis Magna. Warszawa 1987, O ssolineum , s . 190,
M iło śn ic y i znawcy s t a r o ż y t n o ś c i rzym sk iej mają nowy powód do z a d o w o le n ia . P r o fe so r U n iw ersy tetu W rocław skiego Tadeusz K otu la wy d a ł bowiem k s ią ż k ę o jednym z n a jw y b itn ie js z y c h c e s a r z y rzym skich - Septym iuszu S ew erze /1 9 3 - 2 1 1 / . K o le jn a , zn acząca p o sta ć z epoki s t a r o ż y t n e j , z o s t a ł a p r z y b liż o n a p olskiem u c z y te ln ik o w i piórem p olsk iego naukowca. W d o b ie p r z e z w y c ię ż a n ia różnych m onopoli i m onopolistów s ła b n ie d z ię k i t a k i e j p u b lik a c j i ta k ż e s w o is ty monopol na prawdę o s t a r o ż y t n o ś c i , j a k i o s t a t n io n i e s t e t y u nas zapanow ał, zw ła szcza w środkach sp o łe c z n e g o przek azu .
Septym iusz Sewerus to c e s a r z z czasów przełomowych /p o r . s . 152, 15T /, a t a k ie c z a sy s ą je d n o c z e ś n ie trudne i cie k a w e , u c z y te ln ik a zaś r o d z i s i ę tym w ię k sz a chęć ic h p o z n a n ia . Wolno od razu p o w ie d z ie ć , że k s ią ż k a pomaga w tym zn a k o m ic ie .
Razem z głównym bohaterem d z i e ł a wędrujemy zatem po r o z le g ły c h p r z e s t r z e n ia c h c e sa r stw a rzym skiego na p r z e ło m ie I I i I I I w. - od ro d zin n eg o a fr y k a ń sk ie g o L e p c is Magna do Rzymu w I t a l i i i Carnuntum nad Dunajem, od h is z p a ń s k ie j Tarragony po S e le u c j ę i K te z y fo n t niemal nad Z atoką P e r sk ą , w r e s z c ie od k a ta r a k t N ilu aż po ch łod n e i m g lis te k r a in y p ó łn o cn ej S z k o c j i. N ieja k o po drodze omawia s i ę mnóstwo tema
tów ze w s z y s tk ic h d z ie d z in ż y c ia , a le w te n sposób widzim y c a łe ce s a r s tw o .
W ty c h wędrówkach a u to r zachowuje s i ę jak d ob ry, a c z ę s t o bar dzo c ie r p liw y przew odnik, k tó r y n a j le p ie j w ie , k ie d y zatrzym ać s i ę d łu ż e j i c o ś gru n tow n iej w ytłum aczyć, a k ie d y znowu z a u fa ć podręczni kowej e r u d y c ji c z y t e l n i k a - t u r y s t y . Sama k s ią ż k a n ab rała w te n sposób c e c h e n c y k lo p e d ii ś w ia ta r zy m sk ieg o , k tó r a pom ija r z e c z y ła t w ie j s z e i r a c z e j znane, a p o c h y la s i ę nad tym, co t r u d n i e j s z e . Otrzymujemy w ięc na p rzy k ła d : j a ś n i e j s z e rozu m ien ie k u ltu d la osoby w ładcy / s . 70 n n . / , z w ła sz c z a w epoce absolutyzm u / s . 151 n n ./; l e p i e j wnikamy w ta jem n ice samej władzy / s . 1 5 0 /; jakby przy o k a z ji z zapartym tchem ś le dzimy rzym ski cu rsu s honorum z ep ok i Antoninów / s . 22 n n . / lu b posze rzamy pogląd na lu d i s a e c u la r e s / s . 7 8 /; z n ie ja k im zdumieniem odkry wamy, że s ta r o ż y tn o ś ć z n a ła p o c z ą tk i wojny b io lo g ic z n e j / p o r . s . 49/; dowiadujemy s i ę , że r o z ta c z a n o op iek ę nad zabytkam i, choć n ie zawsze *
451
ja k i d z i s i a j - z n ajlep szym skutkiem / s . i2 1 , p o r. s . 53 n n . / . Autor ch ce p is a ć swą h i s t o r i ę s i n e l r a e t s t u d io / s . 1 5 5 / i na o g ó ł pam ięta o tym dotrzym ując sło w a . N ie ma w ięc śladów id e o — lo g iz o w a n ia , n ie ma t e ż u k ła d a n ia zd arzeń według wydumanych "praw h i s t o r i i " . Za to od c z a su do c z a su c z y t e ln ik ma możność uchw ycić jakby zn a czą ce m r u g n ię c ie okiem i od razu w ie , że dobrze p isa n a h i s t o r i a p o z o s ta je c i ą g l e m a g istr a v i t a e , choćby n ik t n ie w spom niał, że r z e c z pow staw ała "w trudnym 1981 r ." / s . 1 0 /. C iągłym 'naw iązyw a niem do w s p ó łc z e s n o ś c i j e s t w ie lo k r o t n ie przypom inana sprawa pań stwowej propagandy w s t a r o ż y t n o ś c i , k tó r a w swym zam yśle s łu ż y ć m iała przede w szystkim władcy i je g o n a jb liż sz e m u o to c z e n iu /p o r . s . 60, 7 6 , 8 3 , 113 i t d . / . Znano ju ż wtedy propagandę su k cesu / s . 5 9 / i m iał t e ż m ie js c e s t a n wojenny / s . 1 5 i, 1 5 7 /, po ś m ie r c i z a ś c e s a rza tracono je g o le k a r z y / s . i 6 2 / . Autor z r e s z t ą d a je od c z a su do czasu w łasn y, z w ię z ły kom entarz, k tó r y n ie pozw ala w ą tp ić , że my ślam i je ste śm y jednakowo na p r z e ło m ie 11-111 w. i w c z a sa c h n a j nowszych /p o r . s . 5 2 , 8 7 , 1 4 3 /.
Opowieść o c e sa r z u Septym iuszu Sew erze p o w sta ła w o p a r c iu o ź r ó d ła , k tó r e poddano n iezw y k le w n ik liw e j I n t e r p r e t a c j i k r y ty c z n e j. Odnosi s i ę czasem w r a ż e n ię , że a u to r z z a ło ż e n ia n ie d ow ierza źródłom lit e r a c k im , a l e za t o b e z g r a n ic z n ie u fa temu, co n i e s i e z e sobą numizmatyka czy ik o n o g r a fia ; znakom ite j e s t w tym w z g lę d z ie wy k o r z y s ta n ie monet /p o r . s.) 43 n n . / . Wcale w ięc n ie d z iw i udana p ró ba p r z e d sta w ie n ia fiz y c z n e g o p o r tr e tu swego b o h a tera / s . 1 6 1 /.
Wśród form alnych sukcesów omawianej k s i ą ż k i tr z e b a d o s tr z e c bardzo udane i śm ia łe p rzek ła d y z ł a c i n y , s z c z e g ó ln ie w o d n ie s ie n iu do t e r m in o lo g ii skondensow an ej, k tó r a w y stę p u je w h a s ła c h numizma tycznych a lb o w n a p isa c h w kam ieniu / s . 6 5 , 111, 132 i t d . / . Można s i ę o c z y w iś c ie s p i e r a ć , czy np. form uła " c o n d ito r legum lo n g e aeęuabilium " r z e c z y w iś c ie z n a la z ła d la s i e b i e n a jle p s z y p r z e k ła d w słow ach: "tw órca bardzo sp ra w ied liw y ch praw" / s . 1 3 7 /. Ogólne wszakże w rażen ie w y n ie sio n e z c a ł o ś c i wspomnianych tłu m aczeń j e s t wysoce pozytyw ne.
Przy w s z y s tk ic h swych z a le t a c h k s ią ż k a p o z o sta w ia jednak pewler n ie d o s y t m erytoryczn y. Wydaje s i ę m ia n o w ic ie , że stan ow czo za mało m ie js c a pośw ięcono w n ie j c h r z e ś c ija ń s tw u .
Wiadomo sk ą d in ą d , że s c h y łe k I I i p o c z ą te k I I I w. b y ł p r z e łomowy n ie t y lk o d la c e s a r s tw a , l e c z ta k ż e d la K o ś c io ła . E uzebiusz
452
z C e z a r e i j u ż o panow aniu Komodusa n a p i s a ł , ż e " słow o Z b a w ic ie lo w e d o p r o w a d z iło n ie z m ie r n ie w i e l e d u sz lu d z k ic h z w s z y s t k ic h narodów do p o b o ż n e j c z c i Boga w s z e c h r z e c z y , ta k ż e j u ż naw et b ard zo w ie lu Rzy m ian , c o n a jz n a k o m its z y c h bogactwem i u r o d z e n ie m , g a r n ę ło s i ę do zb a w ie n ia z c a ły m i swymi r o d zin a m i" /HE V 2 1 , 1} tłu m . A. L i s i e c k i , POK 3 , 2 3 6 / . T e n d en cja t a m u s ia ła s i ę utrzym yw ać r ó w n ie ż pod rządam i S e p ty m iu s z a S ew er a . To w ła ś n ie w tedy K le m e n s.z A l e k s a n d r i i , m is t r z w i e l k i e g o O r y g e n e sa , z a j ą ł s i ę budową p od staw t e o r e t y c z n y c h pod d z i e jow e p o je d n a n ie m ięd zy c h r z e ś c ij a ń s tw e m i h e lle n iz m e m . Wtedy t e ż b i s kup Rzymu Z e f i r y n , p r z e k a z a ł z a r z ą d nad cm entarzem sw ej gminy w r ę c e za r a d n e g o d ia k o n a K a l i k s t a , a t e n r o z w in ą ł go niebawem w w i e l k i p odziem ny kom p lek s katakumbowy sw o je g o i m i e n i a . Rządy S e p ty m iu sz a S ew era z w ią z a n e s ą z edyktem p r z e c iw k o c h r z e ś c ij a ń s t w u i ju d a izm o w i. A u tor t r o c h ę p o w ątp iew a w j e g o i s t n i e n i e , c h o c i a ż n i e w ą tp i w p r z y k ła d y m ęczeń stw a z ta m te j e p o k i. D la t e g o s z k o d a , że w ła ś n ie na k a r t a c h t e g o d o b r eg o d z i e ł a z a b r a k ło m ie j s c a ch oćb y t y l k o d l a im ie n ia św . I r e n e u s z a z Lyonu c z y św . P e r p e t u i z K a r ta g in y .
Można s i ę o c z y w i ś c i e z g o d z i ć , ż e t a o s z c z ę d n o ś ć m ów ien ia o p ierw otn ym K o ś c i e l e z o s t a ł a podyktow ana r o z ło ż e n ie m ak cen tów w źr ó d ła c h , k t ó r e r z e c z y w i ś c i e na t e tem aty n ie mówią r e la t y w n ie z a dużo / p o r . s . 1 2 9 / . A le p r z e c i e ż n i e r a z m ałe z j a w is k o e k sp o n u je s i ę w cze ś n i e , gdy j a w i s i ę p rze d nim w ie l k a p r z y s z ł o ś ć . N a p is a ł s ł u s z n i e a u t o r : " J e s t c e c h ą w y b itn y c h j e d n o s t e k w ykryw anie w p r o c e s a c h h i s t o r y c z n y c h t e n d e n c j i ro z w o jo w y c h , o d p o w ia d a ją c y ch p otrzeb om ep o k i i p r z y s z ł o ś c i " / s . 1 5 3 / . C h c ia ło b y s i ę w ię c i t u t a j d o s t r z e c owo m r u g n ię c ie okiem do d z i s i e j s z e g o c z y t e l n i k a i p r o s t e s t w i e r d z e n i e ,
ż e na sw ój sp o só b g łę b o k o r e l i g i j n y S e p ty m iu sz S ew erus / p o r . s . 1 3 0 / n i e p o t r a f i ł j e s z c z e d o s t r z e c t e g o , c o p o 100 l a t a c h z o b a c z y ł t r o c h ę K o n sta n ty n W ie lk i , a c o j a k ż e l e p i e j znamy u s c h y łk u d r u g ie g o iO O O -le c ia c h r z e ś c i j a ń s t w a . A może tym s p o jr z e n ie m ku p r z y s z ł o ś c i i c z y t e l n i k o w i j e s t owa ła d n a r e p r o d u k c ja r z e ź b y D obrego P a s t e r z a , k t ó r a św iad om ie z n a l a z ł a s i ę na o s t a t n i e j p o z y c j i w zam ieszczon ym w k s i ą ż c e c y k lu i l u s t r a c j i ? 0 m ie j s c e d l a c h r z e ś c i j a ń s t w a w k s i ą ż c e t r a k t u j ą c e j o Sep ' u iu sz u S ew erze ma p s y c h o lo g ic z n e prawo d opytyw ać s i ę k ażd y u c z e s t n ik ż y c i a k o ś c i e l n e g o n a sz y c h d n i . N a to m ia s t c z ło w ie k , u praw niony do n azy w a n ia s i ę u czn iem P r o f . T a d eu sza K o t u l i , naw et s t a w ia j ą c t a k i e p y t a n ia , za w sz e b ę d z ie p a t r z y ł na t ę k s i ą ż k ę z n i e kłamanym uznaniem i podziw em .
