.d l... ( ^ 9 i^ 1 r y.q ^ v er

1

SPIS ZAW ARTOŚCI TECZKI

er

.d l. .. ( ^ 9 i^ 1 r y .Q

Wwi. 1 : .

I./1.R elacja f ( y . 3 , /I'*' C !

I./2. Dokumenty ( sensu stricto) dotyczące r e la to r a ^ . /! 0 5 ’. h " ^ ^ I./3. Inne materiały dokumentacyjne dotyczące relatora X £> /i " iL II. Materiały uzupełniające relację j 5 , Q

III./l. M ateriały dotyczące rodziny relatora .—

III./2. M ateriały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r. --- III./3. M ateriały dotyczące ogólnie okresu okupacji ( 1939-1945) III./4. M ateriały dotyczące ogólnie okresu po 1945 *—

III./5. Inne

IV. Korespondencja

V. Nazwiskowe karty inform acyjne k .

VI. Fotografie cJj i i

2

3

W

n ologiczn ej k olejn ości ich p o w sta w a n ia w ok resie o -, kupacji jest rzeczą n ie ­ m ożliw ą. Z byt w ie le ich p o w sta w a ło w iden tyczn ym czasi'e i w różn ych m ie j­

scow ościach. Jed n e z nich rozrastały się z czasem w w ięk sze, a n a w e t m a so ­ w e organizacje, o k tórych pam ięć prze­

trw ała. In n e zn ó w g in ę ły do o sta tn ieg o czło w iek a i n ie w ie le o n ich w iem y.

O dtw orzenie ■ h istorii tych organizacji jest tyrn bardziej trudne, i e n a P om o­

rzu o b o w ią zy w a ła zasada: jak n a j­

m niej w ied zieć o p racy kon sp iracyjn ej innych.

N ie ulega w ą tp liw o ści, że p ierw szy m i żołnierzam i ruchu oporu na P om orzu byli czło n k o w ie grup d y w ersy jn o - szturm ow ych, k tórzy p o w alk ach w rze­

śn iow ych zeszli do podziem ia. N ależy w ięc p rzypuszczać, że to "właśnie oni i nie ob jęci d zia ła n ia m i w ojen n ym i czżonkow ie rozw iązan ego „Z w iązku Jaszczu rczego” tw o rzy li zręby p ie r w ­ szych pom orskich o rgan izacji p od ziem ­ nych, które p o w sta w a ły sam orzu tn ie w różnych m iejsco w o ścia ch i d zia ła ły zu ­ p ełnie n ie za leżn ie od siebie.

P ierw szą organ izacją p od ziem n ą zbu­

dow aną n a in n ych zasadach, działającą planow o i m ającą w przyszłości objąć sw oim z a się g ie m cały teren P om orza był „G ru n w ald ”. O rganizacja ta założo­

na Latem 1939 r. b y ła p od zielon a na dw a zasad n icze n ie z a le ż n e piony. Jed­

nym z n ic h b y ły o p isy w a n e poprzednio grupy sztu rm o w o -d y w ersy jn e, a dru-

P o m o r s k i r u c h o p o r u

G dańsku, m iały w y stą p ić czynnie, op a­

n ow ać m iasta i g łó w n e w ę z ły k o m u n i­

ka cy jn e, zab ezpieczyć zak ład y przem y­

sło w e i p rzejąć w ła d zę p rzez p olsk ą a d ­ m in istra cję terenow ą.

K iero w n ik iem w y d zia łu w o jsk o w eg o organizacji został m jr C yrk lew icz, w y ­ d ziału ad m in istracji c y w iln e j: C iesiel­

ski i A ntczak, a w y d zia łu w y w ia d u por.

W łodarczyk.

Sztab „G runw aldu” p oczątk ow o z lo ­ k alizow an y b y ł na Pom orzu, a le w p o­

czątku 1940 r. z e w z g lę d u na zagraża­

ją ce n ieb ezp ieczeń stw o został częściow o p rzen iesion y d o W arszaw y. N a w ią za n ie k ontaktu ze zorgan izow an ym i p fzed w o jn ą p la có w k a m i „G runw aldu” w te - , ren ie n ie b yło rzeczą .prostą.

N a jła tw iej stosu n k ow o poradzono so ­ bie z organ izacją T orunia i o k o lic. W ciągu k ilku m iesięcy sfo rm o w a n o tam 7 kom panii p iech oty i służbę sanitarną, k tó rej szefem z o sta ł ppor. dr M arian Żurawski.-

Cały teren P om orza został podzielony n a inspektoraty, k tóre o b ejm o w a ły trzy lu b cztery p o w ia ty , a w p oszczególn ych m iejsco w o ścia ch , za leż n ie od ich w ie lk o ­ ści, organ izow an o drużyny, p lu ton y lub kom panie. O ddziały te d ysp on ow ały bronią p ozostałą po w a lk a ch w rześn io­

w y ch , zd ep on ow an ą w za k on sp irow a­

nych m agazynach. K om en d an tem n a j­

lep iej zorgan izow an ego reion u toruń­

sk iego b y ł por. W alerian M ańkow ski.

G łów n y w y siłe k org a n iza cji w tym czasie szed ł w k ieru n k u zab ezp ieczen ia zagrożonych ludzi. D uży n a cisk p ołożo­

n o n a pracę p ropagandow ą. Z organizo­

w an o regularne n a słu ch y ra d io w e bry-

w w a l c e z h i t l e r y z m e m

N ie m n iej n iep o k o ją ce b y ły d la nich próby „G runw aldu” m a ją ce n a celu sc a le n ie m niejszych , a ta k liczn y ch n a Pom orzu p od ziem n ych o rg a n iza cji w jed n ą zw artą całość..

W szystko to sp o w o d o w a ło ogrom ną a k ty w n o ść gestapo i w sp ółp racu jących z n ią organizacji.

P ierw szy m n iem ieck im su k cesem b y­

ło u zysk an ie w ia d o m o ści o rozm ow ach p rzed sta w icieli „G ru n w ald u ” z k iero w ­ n ic tw e m toruńskiej o r g a n i^ c j i „B ata­

lion śm ierci”. i

Przy a reszto w a n y ch p rzez gestapo p rzed sta w iciela ch „B atalion u śm ierci”

zn alezion o sp is człon k ów tej organ iza­

cji.

Jeszcze tej sam ej n o cy „B atalion śm ierci” p rzestał istn ieć. U ra to w a ło się ty lk o d w óch ludzi. Z organ izacji „G run­

w a ld ” a resztow an y 'został ty lk o A lek ­ san d er W roński, k tóry brał u d ział w rozm ow ach.

P oza n im n ie a r eszto w a n o nikogo.

Ś w ia d czy ło to o dobrej k on sp iracji

„G ru n w ald u ” i w sp a n ia łej p o sta w ie a 7 resztow an ego w c z a sie śled ztw a . ,

D alsze a reszto w a n ia n ie n a stą p iły i ok res późnej w io sn y o ra z lata 1940 ro­

ku b y ł ok resem w zm ożon ej d ziałaln o­

ści „G ru n w ald u ”.

J est rzeczą ciek aw ą, ż e k lęsk a w o jsk sprzym ierzonych w e Francji w czerw ­ cu 1940 r. i ciężka sy tu a c ja A n g lii n ie w p ły n ę ła ham u jąco na d ziałaln ość p o­

m orskich organ izacji p odziem nych.

N ie tylko p rzybierały on e n a sile , ale zaczęły p rzechodzić z d ziałań obron­

n ych do za czep n ych . J a k w id a ć , w o -

Stra fe xe k u tio n E« » « lLut>V l,r n inOraudem

> « * M M • - iŁ — Ł - wiliU M ^m IWM

.

; « _{t m}f ^_m r n m i k m t n m w n #k l , d n ‘k 6 W ■

<.» tea n u » t v « m i i i t d m H t

KONTYNUUJĄC DALSZY CIĄG CYKLU: POMORSKI RUCH OPORU W WALCE Z HITLERYZMEM, DRUKU­

JEMY KOLEJNY ODCINEK, O PIERWSZEJ PODZIEM­

NEJ ORGANIZACJI W DNIACH OKUPACJI.

4

,gitn — p rzew id zian ym n a ok res okupa­

cji — kadra organ izacyjn a p rzyszłego p odziem ia pom orskiego.

D o tego drugiego p ion u , oprócz m ło­

dzieży, n a leżeli w y ty p o w a n i przez w ła ­ dze w o jsk o w e człon k ow ie „Federacji Z w iązków O brony O jczyzny”.

Istn ien ie kon sp iracyjn ego „G ru n w al­

du” n a Pom orzu n ie m ogło być ta jem ­ n icą dla ludzi p rzew id zian ych do zorga­

n izow an ia o g ó ln op olsk iego ruchu oporu.

T rudność p olegała n a dotarciu em isa ­ riuszy z W arszaw a do zak on sp irow a­

nych działaczy „G ru n w ald u ”. Trudno­

ści te jed n ak zostały p ok on an e i w p ierw szy ch dniach października 1939 r.

odbyło się w T oruniu p ie r w sz e zebra­

n ie p rzed sta w icieli „G runw aldu”.

B rali w n im u d zia ł: m jr J u liu sz C yrklew icz, w y sła n n ik W arszaw y, oraz pom orscy d ziałacze „G runw aldu” : Wa­

cław C iesielski, A n ton i A ntczak, R om an D ałk ow sk i, A n to n i T ycn er i por. F ran­

ciszek W łodarczyk. P o se ł J ó zef M azur z Grudziądz^ b y ł ju ż rozstrzelan y przez N iem có w a H en ryk W olski u w ięzion y.

N a n arad zie tej zgod n ie z w ym ogam i sytu acji p osta n o w io n o zm ien ić dotych­

czasow ą strukturę organizacji i prze­

k ształcił „ G ru n w ald ” w p ow stań czą organizację kon sp iracyjn ą. G łów n ym celem b y ło p rzygotow an ie m asow ego pow stania, k tóre m iało w yb u ch n ąć na Pom orzu m niej w ięcej w p o ło w ie 1910 roku, w m om en cie k lęsk i III R zeszy po­

n iesion ej n a fro n cie zachodnim . U tw o ­ rzone do tego czasu zbrojne oddziały

„G runw ald”, w oparciu o p la c ó w k i t e ­ r en o w e w T oruniu, B yd goszczy, G ru­

dziądzu, C h ojnicach, Tuchold, T czew ie, Pucku, Starogardzie, W ejh ero w ie, K ar­

tuzach, K ościerzyn ie, S w ie c iu , C h ełm ­ n ie, B rodnicy, L u b a w ie o raz w G dyni i

tyjsk ich i francuskich rozgłośn i, które w fo rm ie k o m u n ik a tó w zam ieszczan o w k onspiracyjnej gazetce „W olna P o lsk a ” w y d a w a n e j w T oruniu oraz w u lotk ach k olp ortow an ych p rzez p la có w k i teren o­

w e.

N a jcen n iejszą rzeczą prow adzoną przez „G ru n w ald ” b y ło zb ieran ie w ia ­ dom ości o ek stern istyczn ych zarządze­

n iach w ła d z h itlero w sk ich i p rześlado­

w an iu lu d n ości polsk iej. W iadom ości te p rzesłan e do W arszaw y lub P ozn an ia b y ły p rzek a zy w a n e d alej n a zachód i tam p u b lik o w a n e w różnojęzycznej p ra­

sie.

B y ły tc p ierw sze'w ia d o m o ści, ja k ie u - kazały się w p rasie św ia to w ej w 1939 r. o zbrodniach h itlero w sk ich p op ełn io­

n y ch na Pom orzu.

I to w p ełn i w iarygod n e, n a w e t dla p o w ą tp iew a ją cy ch A n g lik ó w i A m ery ­ k an ów , bo p od b u d ow an e fotokopiam i, a n a w e t ory g in a ln y m i d ok u m en tam i n ie ­ m ieckim i, zd ob ytym i przez kom órkę w y w ia d o w czą „G ru n w ald u ”.

ROZBICIE ORGANIZACJI PRZEZ GESTAPO

D ziałaln ość „G ru n w ald u ” n ie m ogła u jść u w a d ze g esta p o d y sp o n u ją c eg o n a 1 Pom orzu olb rzym ią ilo ścią szp icli i k on - f :den tów . N ie u szły te ż u w a d ze p la có w ­ k i bydgoskiej A b w eh ry. N iem có w d e- : ■ n erw o w a ła sam a n a z w a „ G ru n w ald ”, którą u w a ża li za p o lsk ą p row ok ację.

N ie m ó w ią c o d zia ła ln o ści w ro g iej d la III R zeszy. D e n erw o w a ły ich rów n ież p u b lik a cje o zb rodniach h itlero w sk ich d ru k ow an e w p ra sie n a za ch o d zie i n ie ­ p ok oiły kon tak ty n a w ią z y w a n e przez p om orską org a n iza cję p oza teren em Pom orza.

O / y ^ O r r O / y i M L /

stateczn e z w y cięstw o h itlero w sk iej R ze­

szy n ik t n a P om orzu n ie w ierzył.

W ty m ok resie organ izacja „Grun­

w a ld ” rozbudow ała s w o je oddziały w ojsk ow e, ad m in istra cję c y w iln ą i zor­

ga n izow ała szeroką sieć łączności, sta­

rając się uruchom ić w ła sn e stacje ra­

d io w e n ad aw czo-odbiorcze.

I w ted y n a stą p iło u d erzen ie.

W listop ad zie 1940 r. a g en ci gestapo w y k ry li kom órkę „G ru n w ald u ” w Brodnicy. A resztow an o je j k ierow n ik a oraz k ilk u d ziesięciu człon k ów . N a ty ch ­ m ia sto w e badania i tortury p rzy n io sły __

w y n ik i. W p o ło w ie listopada areszto­

w a n e w T oruniu k iero w n ictw o „G run­

w a ld u ”. W acław - C iesielsk i, R om an D a łk o w sk i, F ran ciszek W łodarczyk, W a leria n M ań k ow sk i i Jan M aselk ow - sk i zn aleźli1 s ię w lochach gestapo. Jed ­ n ocześn ie n astąp iła fa la aresztow ań , która o b jęła człon k ów „G runw aldu” h a ca ły m Pom orzu. N ie b yło jednej m iej­

scow ości, w której k to ś n ie b yłb y are­

sztow an y.

Z k iero w n ictw a „G ru n w ald u ” urato­

w a li się tylk o A n tczak i A n to n i T y ć.

ner, k tórzy p rzeb y w a li w tym czasie poza teren em Pom orza.

P ierw sza pom orska organ izacja pod­

ziem n a „G runw ald" liczą ca kilk an a­

ście ty sięcy członków , k tóra działała w o k resie n a jw ięk szeg o n a sile n ia terroru okupanta, została d oszczętn ie rozbita"'

i p rzestała istn ieć. '

Jej o c a le li z pogrom u członkow ie przeczek ali n ajtru d n iejszy okres i za­

częli w stęp o w a ć do in n y ch podziem ­ nych organizacji.

WŁADYSŁAW LENY-KISIELEWSKI

5

Ruch otforu na Pomorzu

W © l * P © S 8 ©

o k u p a c j i

T ygodnik „Panoram a P ó ł­

n o cy ” zam ieszcza cy k l p u b li­

k a cji p t. ..Pom orski ruch op o­

ru w w a lc e z h itlery zm em ”.

A u torem ty ch in teresu ją cy ch prac jest b y ły dziennikarz to ­ ruński z la t 1945/47 W ła d y ­ s ła w L c n y - K is ic le w s k i.

W n u m erze lip co w y m pisze on o p ierw szej p odziem nej organ izacji z czasów ok u p a­

cji — „G runw ald” m ającej sw o je p la có w k i w Toruniu.

K ierow ali nią m . in. W a c ła w C iestclslrir ~A ntc*ak,- R om ^ n D a łk o w s k i, A n to n i T y -

> n e r , F r a n c is z e k W ło d a r c z y k , H e n r y k W o lsk i i J ó z e f M a ­ zu r . W p oczątkach 1940 r., s z ta b „G ru n w ald u ” ze w z g lę ­

d u na zagrażające n ieb ezp ie­

czeń stw o , zo sta ł częścio w o p rzen iesion y d o W arszaw y.

A u tor w sp om in a, że szefem s łu ż b y sa n ita rn ej „G ru n w al­

d u ” był zn a n y toruński l e ­ karz d r M a ria n Ż u r a w s k i, k o ­ m en d an tem rejon u W a ler ia n M a ń k o w s k i. B___ _ (e)

6

M a ń k o w s k i W a le r ia n ps. „Groźny” (1892-1958) kmdt pionu wojskowego na miasto i pow. Toruń or­

ganizacji „Grunwald”.

Urodzony 26 III 1892 r. w Kozubcu pow. Wrze­

śnia; syn Ludwika, rolnika, powstańca z 1863 r. i Józefy z d. Pawlak. Naukę w gimnazjum rozpoczął w Miłosławiu woj. poznańskie, a następnie konty­

nuował w Gnieźnie. Powołany do armii niemieckiej 4 X 1913 r., służył w niej do chwili dostania się, w stopniu sierżanta, do angielskiej niewoli w dniu 18 V III1918 r. (brał udział w bitwie pod Ypres, odzna­

czony krzyżem żelaznym II kl. w grudniu 1916 r.).

Do wojska polskiego - armii gen. J.Hallera - wstą­

pił we Francji 29 I 1919 r. i z armią tą powrócił do kraju. Praktyczną wiedzę wojskową uzupełnił do­

kształcając się kolejno w Warszawskiej Szkole Pod­

chorążych (maj - sierpień 1920 r.) i w Centralnej Szkole Strzeleckiej w Toruniu (wrze­

sień 1923, grudzień 1928 r.). Jako zawodowy oficer WP służył w 63 pp w Toruniu do 31 V 1930 r., do czasu przeniesienia (na podstawie orzeczenia komisji wojskowo-le-

7

karskiej) w stopniu por. w stan spoczynku. Jako cywil początkowo pracował w Wydzia­

le Finansowym Zarządu Miejskiego w Toruniu. W 1939 r. objął stanowisko kierownika Klinkiemi - Cegielni na Rudaku.

Z chwilą wybuchu wojny został zmobilizowany. Objął dowództwo komp. Junaków z Torunia, z którą walczył nad Bzurą i w obronie Warszawy. Po kapitulacji stolicy, 30 IX 1939 r. powrócił do Torunia. Wkrótce, bo w październiku tegoż roku, nawiązał kon­

takt z mjr. M. Cerklewiczem, odtwarzającym na Pomorzu struktury „Grunwaldu”, jako organizacji o charakterze cywilno-wojskowym i przygotowującym je do powstania. Mań­

kowski został powołany do pracy w sztabie „Grunwaldu”, przyjął ps. „Groźny” i jako członek sztabu brał udział w zebraniach organizacyjnych ( m.in. w mieszkaniu Heleny i Edwarda Schneiderów przy ul. Grudziądzkiej 55). Wiosną 1940 r. objął funkcję kmdta pionu wojskowego „Grunwaldu” na teren miasta i pow. Toruń. Zajął się organizacją struktur „Grunwaldu” na tym terenie; podzielił miasto na osiem rejonów, zorganizował siedem kompanii bojowych i wyznaczył ich dców, a także utworzył oddziały do zadań specjalnych (dywersyjny, do obrony Wisły, do spraw socjalnych). Zakończywszy wstępne sprawy organizacyjno-kadrowe, Mańkowski zajął się sprawą zdobywania, gromadze­

nia i przechowywania broni i amunicji, opracowywaniem działań dywersyjnych, zbie­

raniem informacji o charakterze wojskowym, prowadzeniem przygotowań do urucho­

mienia radiostacji wojskowej. Nawiązał i utrzymywał kontakt z oficerami organizują­

cymi struktury ZWZ i ODR na Pomorzu, tj. z Józefem Chylińskim i Sylwanem Stankie­

wiczem. Dalsza działalność konspiracyjna Mańkowskiego została przerwana wskutek fali aresztowań przeprowadzonych przez gestapo wśród kierownictwa „Grunwaldu”.

Został aresztowany dnia 18 XI 1940 r. równocześnie z Wacławem Ciesielskim, Roma­

nem Dałkowskim, Franciszkiem Włodarczykiem. (Aresztowania trwające do wiosny 1941 r. doprowadziły do ostatecznego rozbicia struktur tej organizacji). Mańkowski przeszedł ciężkie śledztwo w toruńskim gestapo w dniach 18-28 XI 1940 r. Po śledz­

twie osadzony został w Stutthofie i więziony tam od marca 1940 r. do 15 1 1945 (nr obozowy 10542). W dniu 27 1 1945 r. uciekł z transportu ewakuacyjnego i pod koniec marca wrócił do Torunia.

Początkowo podjął pracę jako kierownik klinkiemi miejskiej, następnie w 1946 r.

został naczelnikiem Wydziału Finansowego w Zarządzie Miejskim, a w latach 1953- 1957 pracował w Gazowni Miejskiej. Społecznie działał jako przewodniczący Komite­

tu Rodzicielskiego LO nr I w Toruniu oraz jako przewodniczący Komitetu Badań Szkół.

Na początku 1958 r. przeszedł na emeryturę. Zmarł 13IV 1958 r. i został pochowany na cmentarzu parafialnym św. Jakuba.

AP Toruń, Akta M RN i ZM 1940-50, sygn. 872, s. 102; MSt., Rei. t. XX, s. 161, t. XXII, s.

141; AP AK, T.; Bednarski A., Gruss J., M ańkowski W., Przybyła A., Schneider E., Schnei­

der H.; C i e c h a n o w s k i ¥L.,Ruch oporu...; G ą s i o r o w s k i A., Geneza..., s. 72, 73, 80; Sł. Konsp. Pom ...., cz. 1, cz. 3.

H a n n a M a c i e j e w s k a - M a r c i n k o w s k a

100

8

M A Ń K O W S K I W ALERIAN (1892- 1958), pseud. Groźny, por. WP, urzędnik, działacz konspiracji.

Ur. 26 III w Kozub- cu k. Wrześni, syn Lud­

wika i Józefy z d. Paw­

lak. Pochodził z rodzi­

ny ziemiańskiej, ojciec był powstańcem z 1863.

M. uczył się w Miłosła­

wiu, pow. Września, nast. w gimn. w Gnieź­

nie. W październiku 1912 powołano go do wojska pruskiego, brał udział w I wojnie światowej; w 1916 został odznaczony Krzyżem Żelaznym. W t.r. walczył pod Ypres. O d sierpnia 1918 do lutego 1919 przebywał w niewoli angielskiej, nast. we Francji wstąpił do armii gen. J. Hallera, z którą powrócił do Poznania. Od maja do sierpnia 1920 był słuchaczem Szkoły Pod­

chorążych Piechoty w Warszawie, nast.

wziął udział w wojnie pol.-bolszewickiej.

W 1921-3 pracował jako instruktor Szkoły Podoficerskiej w Grudziądzu, gdzie ożenił się z Gertrudą Górską. O d 1923 zamiesz­

kał w Toruniu (do wojny przy pl. św. Ka­

tarzyny); był oficerem 63. pp. Po przejściu do rezerwy w stopniu por., w maju 1930 pracował jako urzędnik w Wydz. Finanso­

wym Zarządu Miejskiego (1930-8), nast.

był kier. klinkierni-cegielni na Rudaku (1938-9). Zmobilizowany w sierpniu 1939 z przydziałem na dowódcę Baonu PW, walczył wraz ze swoimi junakami nad Bzurą i w obronie Warszawy. Po kapitu­

lacji stolicy wrócił 30 IX 1939 do Torunia.

Podczas okupacji mieszkał wraz z rodziną przy ul. Piaskowej. W październiku 1939 nawiązał kontakt z mjr. M. Cerklewi- czem, pseud. Bończa, odtwarzającym na Pomorzu rozbitą wskutek działań wojen­

nych sieć organizacji dywersyjno-sabotażo- wej „Grunwald”. W listopadzie 1939 posta­

nowiono przekształcić „Grunwald” w kon­

spiracyjną organizację cywilno-wojskową, przygotowującą do powstania. M. wszedł w skład sztabu. O d wiosny 1940 pod pseud. Groźny pełnił funkcję km dta pio­

nu wojskowego „Grunwaldu” na m. i pow. Toruń. Podzielił miasto na 8 rejo­

nów, zorganizował 7 kompanii bojowych (przewidywany stan ok. 340 osób), miano­

wał dowódców kompanii, utworzył spec­

jalne oddziały (dywersyjny, do obrony Wisły oraz ds. socjalnych). Zajmował się także gromadzeniem i magazynowaniem broni i amunicji, planami dywersji i sabo­

tażu, wywiadem wojskowym, przygoto­

waniami do uruchomienia radiostacji woj­

skowej. Utrzymywał kontakt z oficerami tworzącymi na Pom orzu ZW Z 0ózef Chyliński) i O D R (Sylwan Stankiewicz).

18 XI 1940 Gestapo aresztowało trzon kie­

rowniczy „Grunwaldu” (W. Ciesielski, R. Dałkowski, F. Włodarczyk, W. Mań­

kowski). M. więziony i przesłuchiwany był w Toruniu (18-28 XI 1940), w Grudzią­

dzu (28 XI 1940-10 III 1941). Ostatecznie osadzono go w obozie Stutthof, gdzie był więziony od 10 El 1941 do 15 I 1945 (nr obozowy 10542). 27 I 1945 uciekł z kolum­

ny ewakuacyjnej podczas „marszu śmierci”

i 30 III 1945 dotarł do Torunia. Powrócił do kierowania klinkiernią na Rudaku (1945-6), nast. był kier. Wydz. Finansowe­

go ZM (do lipca 1950), w 1950-1 pracował w Banku Komunalnym, a do przejścia na emeryturę w 1958 był księgowym w Ga­

zowni Miejskiej. Zm. 13 IV 1958, pocho­

wany został na cmentarzu św. Jakuba w Toruniu. Miał sześcioro rodzeństwa (Wła­

dysław, Emilia, Stanisław, Marian, Leon, Zofia) oraz troje dzieci: Danutę (ur. 1923), Zbigniewa (ur. 1924) i Marię (ur. 1937).

C iechanow ski K., Ruch oporu na Pomorzu. 1939- 1945, W arszawa 1972 s. 80, 81, 85; G ąsiorow ski A., Geneza i początki ruchu oporu na Pomorzu G dań­

skim , G dańsk 1991 s. 72, 73, 80; - A PT, M R N i ZM , sygn. 872 s. 102; A PAK T o r, t.os.: Bednarski A. (rei.

wl.); G russ J. (odpis rei.); M ańkow ski W . (rei.

T. C zyżniew skiego, kserokopie dok.); P rz y b y ł A.

(odpis rei.); Sznajder H . (rei. wł.); Zalew ski T . (rei.

wł.); AMSt., Rei. t. XX s. 161, t. X X II s. 141; A rchi­

w um rodzinne W . M ańkow skiego (własność w nuka Dariusza M artina); inform . B. Skrobackiej.

(Hanna Maciejewska-Marcinkowska)

9

10

Pan

MAŃKOWSKI urodził się 26 marca 1892 roku w Kozubcu pow.

Września z ojca Ludwika - powstańca z 1863 r. i matki Józefiny w domu Pawlak. Od 6 do 12-tego roku życia chodził do szkoły powszechnej w Miłosławiu, a następnie do gimnazjum w Gnieźnie. Mając 20 lat został powołany do wojska niemieckiego. W roku 1918 dostał się do niewoli angielskiej. W roku 1919 zgłosił się do arniii polskiej we Francji gen. Hallera, z którą w 1919 roku powrócił do Polski. W wojsku polskim w stopniu porucznika przebywał do 1930 roku. Po wyjściu z wojska pracował jako urzędnik z Zarządzie Miejskim w Wydziale Finansowym, a w roku 1939 objął stanowisko kierownika Klinkiemi-Cegielni w Toruniu na Rudaku.

W 1939 roku został zmobilizowany i objął dowództwo jednej z kompanii batalionu JUNAKÓW. W czasie kampanii wrześniowej dotarł z JUNAKAMI nad Bzurę, a następnie z częścią z nich poprzez Puszczę Kampinowską dotarł do Warszawy, gdzie walczył w jej obronie, aż do kapitulacji. Po kapitulacji Warszawy w dniu 30 września 1939 roku w cywilnym ubraniu, na rowerze, powrócił do Torunia. Po przybyciu do Torunia poszedł zameldować się i otrzymał polecenie zgłoszenia się do Gestapo celem przyniesienia zaświadczenia, że władze niemieckie nie mają do niego żadnych zastrzeżeń.

Zaświadczenie takie otrzymał. W tym czasie Gestapo rozpoczęło już aresztowania polaków i wyrzucania ich z mieszkań oraz osadzania niektórych w fbrcie VII.

Pewnego dnia w październiku 1939 roku mjr. Cerkiewicz zaprosił go do siebie. W trakcie prowadzonej rozmowy mjr zaproponował pracę konspiracyjną celem zorganizowania patriotów polskich. W owym czasie sporo polaków przeszło na stronę

? •

niemiecką; byli to tzw konfidenci, którzy wyrządzili innym polakom b. wiele złego. Do takich konfidentów już w pierwszym okresie okupacji należeli Siudziński, Dolatowski, Juraczek, Faltynowicz, Szpański i Żuchowski. Przed takimi jak oni należało innych polaków ostrzegać. Praca konspiracyjna była b. trudna. W pierwszym okresie sprowadzała się do słuchania zagranicznych stacji radiowych i przekazywania zasłyszanych informacji dalej. Potem zaczęto wydawać gazetkę WOLNA POLSKA. Ofiary z tytułu wydawanej gazetki poniosły rodziny Rolafów, Masełkowskich, Moczyńskich i innych. Następnie ^ v

przystąpiono do organizowania pionu wojskowego. Do organizowania tego działu wyznaczono p.p. Szneidera i Błaszkiewicza, których w marcu i kwietniu 1940 roku Gestapo nakryło i pod zarzutem wysadzenia mostu kolejowego wraz z kilkoma innymi

"polakami osadziło w obozie koncentracyjnym. Mimo tych wpadek zgłaszali się nowi łudzie, którzy tę pracę prowadzili nadal. W pierwszych miesiącach 1940 roku odbyła się konferencja, na której oprócz p. Mańkowskiego był p. Kończewski, Dałkowski Roman, vV Orłowski Teofil, Tycner i Bolesław (pseudonim) - nazwiska nie znałem. Zebranie odbyło

sie w mieszkaniu p. Tycnera. Tam uzgodniono, że dalszą pracę konspiracyjną prowadzić

11

będą pod hasłem GRUNWALD. Po zaprzysiężeniu i ślubowaniu na mękę i rany Chrystusa (w czasie przysięgi trzymano palce na krzyżu) zabrano się do dalszej konspiracyjnej pracy. Pod względem organizacji wojskowej miasto Toruń zostało podporządkowane p. Mańkowskiemu Walerianowi (wtedy już majorowi), który z kolei podzielił je na odpowiednie odcinki, i tak.

rejon nr 1 wschodni: od Wisły do tom kolejowego podlegał p. Czachla,

rejon nr 2 od toru kolejowego do Szosy Grudziądzkiej podlegał p. Jaworskiemu,

rejon nr 3 od Szosy Grudziądzkiej do Szosy Chełmińskiej podlegał p. Raczkowskiemu, u rejon nr 4 od Szosy Chełmińskiej do dworca Toruń-Szkolna podlegał p. Wierzbickiemu, v rejon nr 5 od dworca Toruń-Szkolna do Wisły podlegał p. Brzeskiemu,

rejon nr 6 od Wisły Nieszawka-Podgórz do poligonu podlegał p. Limkowskiemu,

rejon nr 7 od poligonu Stawki-Rudak do Wisły podlegał p. Majkowskiemu, v/

rejon nr 8 - odcinek śródmieście podlegał p. Czerwińskiemu, v/

poza tym został utworzono oddział do obrony Wisły, którym dowodził p. Urbaniak oraz </

oddział do spraw socjalnych, którego dowódcą był p. Tonaś.

Do Komendy Miasta należeli jeszcze p.p. Brewka, Czajkowski, Nowak, Kamiński,

u Włodarczyk, Bylicłri, Ługiewicz, Szwalbe i wiele innych. Ponieważ organizacja * w posługiwała się systemem trójkowym i pseudonimami dlatego, tak wiele prawdziwych nazwisk jest nieznanych. Każdy z wymienionych dowódców miał specjalne polecenia i dysponował znacznymi siłami, np. rejon nr 1 miał 174 ludzi i obsadę wojskową na 3 komp. piechoty. Inspekcję przeprowadzał Bolesław i Karol (pseudonimy). Oprócz wojskowej organizacji były wybrane władze państwowe i samorządowe. Sprawy te prowadził p. Ciesielski, oraz nadzorował p. Przybyła.

Po zakończeniu prac organizacyjnych przystąpiono do organizowania broni i amunicji. W tej dziedzinie uzyskano b. dobre wyniki. W następstwie zmagazynowania większych ilości materiałów wybuchowych, przystąpiono do roboty dywersyjnej, i tak:

wysadzenia w powietrze magazynów przy ul. Jerzego, wysadzenia mostu kolejowego, zniszczenia młynów i przecinania drutów telefonicznych. Przygotowywano się również do budowy stacji radiowej (nadawczo-odbiorczej) i właśnie wtedy w toku największego nasilenia prac, w pierwszych dniach listopada 1940 roku aresztowano cały dział wywiadowczy. Aresztowano całą rodzinę Jackowskich, Przybyszewskich, Przybyła i innych. W dniu 18 listopada 1940 roku poprzez Brodnicę aresztowano i toruński dział wojskowy, w tym p. Mańkowskiego oraz przedstawiciela władzy cywilnej, którym był p.

12

Ciesielski. W toku dalszych aresztowań rozbito w całości organizację GRUNWALD, która miała w swych szeregach kilkanaście tysięcy ludzi. Pan Mańkowski po torturach jakie przeszedł w czasie śledztwa na Gestapo w Toruniu i Grudziądzu został skazany do Konzentracjon Lager Stutthof. Z obozu powrócił w 1945 roku. Po powrocie zaczął pracę w Cegielni Miejskiej na Rudaku na stanowisku jej kierownika. W styczniu 1947 roku /głosił swój akces do Polskiego Związku Więźniów Politycznych, Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych. Legitynację związku otrzymał 20.03.1947 r. W roku 1948 przeszedł do pracy w Zarządzie Miejskim - Wydz. Finansowy na stanowisko Naczelnika Wydziału, by w 1953 roku przejść do pracy do Miejskiej Gazowni, gdzie pracował do 1958 roku w charakterze księgowego. Na początku 1958 roku przeszedł na emeryturę i wkrótce potem, bo w kwietniu tegoż roku zmarł. W między czasie, bo pismem Komendy Naczelnej Polskiej Armii Ludowej (L.dz. 74/44) został potwierdzony jego awans wojskowy do stopnia majora. Ponadto udzielał się społecznie jako przewodniczący Komitetu Rodzicielskiego LO im. M. Kopernika, nadto był przewodniczącym Komitetu Budowy Szkół (tysiąc szkół na tysiąc lecie Polski). W ramach tegoż Komitetu zbudowano szkołę w Toruniu przy ul. Bema.

Tadeusz CzyżnieWski

- 3 -

13

14

6 .

1 1 - -

M a ń k o w s k i W a l e r i a n p a , " G r o ź n y " ( 1 8 9 2 - 1 9 5 8 ^ , u r z ę d n i k

' i j

s a m o r z ą d o w y , k o m e n d a n t p i o n u w o j s k o w e g o o r g a n i z a c j i

i 3 * - J

w _ - • - ■;

k o n s p i r a c y j n e j " G r u n w a l d " 1 n a m i a s t o i p o w , T o r u ń .

i

U r o d z o n y 2 6 . I I I . 1 8 9 2 r , w K o z u b c u k . w r z e ś n i , s y n L u d w i k a i J ó z e f y z - d , P a w l a k , O j c i e c w a l c z y ł w p o w s t a n i u 1 8 5 3 r . P o c z ą t k o w o u c z y ł s i e w M i ł o s ł a w i u d , p o w . W r z e ś n i a , n a s t ę p n i e w

s j

g i m n a z j u m w G n i e ź n i e , W 1 9 1 2 r , z o s t a łj p o w o ł a n y d o w o j s k a s

i v " ^.

n i e m i e c k i e g o . B r a ł u d z i a ł w I w o j n i e ś w i a t o w e j , w 1 9 1 8 r , d o s t a ł

i i

s i e d o n i e w o l i a n g i e l s k i e j . W 1 9 1 9 r , w s t ą p i ł we , F r a n c j i d o a r m i i g e n , J , H a l l e r a , z k t ó ^ - ą w t y m ż e r o k u w r ó c i ł d o k r a j i ^ , Do

• '» r , -4 S y ■

1 9 3 0 r , s ł u ż y ł w 6 3 p p w T o r u n i u , z k t ó r e g o o d s z e d ł w s t o p n i u

« n ) r

t - . ■ - - , , . . . . t j • -> . . o

p o r . P o c z ą t k o w o p r a c o w a ł .ja k o u r z ę d n i k w W y d z . F i n a n s o w y m Z a r z ą d u M i e j s k i e g o w T o r u n i u . W 1 9 3 9 r , p r z e s z e d ł n a s t a n o w i s k o k i e r o w n i k a X I i r i k i e r n i - C e g i e l n i n a R u d a k u , Z m o b i l i z o w a n y w 1 9 3 9 r , , d o w o d z i ł k o m p , J u n a k ó w , z k t ó r ą w a l c z y ł n a d B z u r ą , ay 1

n a s t ę p n i e w ' o b r o n i e " W a r s z a w y , D n i a 3 0 , I X , 1 9 3 9 r , ' w r ó c i ' ł d o T o r u n i a , W - p a ź d z i e r n i k u t e g o ż r . n a w i ą z a ł k o n t a k t z i n j r e m M, ‘ C e r k l e w i c z e m o d t w a r z a j ą c y m n a P o m o r z u , r o z b i t ą w s k u t e k d z . i a ł a ń w o j e n n y c h , s i e ć o r g a n i z a c j i d y w e r s y j n o - s a b o t a ż o w e j " G r u n w a l d " . W

l i s t o p a d z i e 1 9 3 9 j a r , p o s t a n o w i o n o p r z e k s z t a ł c i ć " G r u n w a l d " w

i i " ’

k o n s p i r a c y j n ą e r g . c y w i l n o - w o j s k o w ą , p r o w a d z ą c ą p r z y g o t o w a n i a d o p o w s t a n i a . . J a k o c z ł o n e k s z t a b u " G r u n w a l d u " M. b r a ł u d z i a ł w

> * , » }

J j ■■ ■ ^{■ J ‘}

J.

z e b r a n i a c h o r g a n i z a c y j n y c h . , k t ó r e o d b y w a ł y s i e m . i n , w m i e s z k a n i u S c h n e i d e r ó w p r z V ł u l , G r u d z i ą d z k i e j 5 5 , Od w i o s n y 1 9 4 0

i * ^ j

r . p o d p s , " G r o ź n y " p e ł n i ł ‘ f u n k c j e k m d t a p i o n u w o j s k o w e g o

^ * j

" G r u n w a l d u " n a m i a s t o i p c w , T o r u ń , P o d z i e l i ? m i a s t o n a 8 r e j o n ó w , z o r g a n i z o w a ł ? k o m p a n i i b o j o w y c h ( p r z e w i d y w a n y s t a n o k , ' 3 4 0 l u d z i ) , m i a n o w a ł d - c ó w k o m p , o r a z u t w o r z y ł s p e c j a l n e o d d z i a ł y - d y w e r s y j n y , d o o b r o n y W i s ł y , d o s p r a w s o c j a l n y c h , S

j i

a i

15

6 ^,

c h w i l ą > z a k o ń c z e n i a ^ p r a c o r g a n i z a c y jTny eh*, H . z a j ą ł s i e k w e ą t i ą

» ⁱ

g r o m a d z e n i e * i m a g a z y n o w a n i a b r o n i i a m u n i c j i , o p r a c o w y w a n i a d z i a ł a ń d y w e r s y j n y c h m . i n , p r z e p r o w a d z o n o a k c j e p r z e c i n a n i a d r u t ó w t e 1e f o n i c z r i y c h , w y s a d z e n i a m a g a z y n o w i p r ^ y u l , J e r z e g o , z n i s z c z e n i a m ł y n ó w ) , z b i e r a n i a i n f o r m a c j i w y w i a d o w c z y c h o

V * o r

c h a r a k t e r z e - w o j s k o w y m , p r o w a d z e n i e p r z y g o t o w a ń d o u r u c h o m i e n i a r a d i o s t a c j i w o j s k o w e j . U t r z y m y w a ł - k o n t a k t ź o f i c e r a m i - t w o r z ą c y m i s t r u k t u r y ZWZ " ( J . G h y 1 i ń s k i ) i OBJE? ( S . S t a n k i e w i c z ) n a P o m o r z u , D a l s z a p r a c a M, z o s t a ł a p r z e r w a n a w s k u t e k m a s o w e j f a l i a r e s z t o w a ń p r z e p r o w a d z o n e j . p r z e z *g*e'stapo w ś r ó d c z ł o n k ó w KOP., " G r u n w a l d u " i , ZWZ. D n i a 1 8 , X I , 1 9 4 0 r . z o s t a ł a r e s z t o w a n y t r z o n k i e r o w n i c z y " G r u n w a l d u " — W, C i e s i e l s k i , R, D a ł k o w s k i ; F , W ł o d a r c z y k , W, M a ń k o w s k i , W s k u t e k • ' a r e s z t o w a ń t r w a j ą c y c h d o w i o s n y 1941 r , " G r u n w a l d " j a k o o r g a n i z a c j a p r z e s t a ł i s t n i e ó , M a ń k o w s k i p r z e s z e d ł c i ę ż k i e ś l e d z t w o n a g e s t a p o w T o r u n i u

( 1 8 . - a s . X I . ) i w G r u d z i ą d z u ( £ S , X I 4 0 r , - 1 0 . 1 1 1 . 1 9 4 1 r . ) ,

( > r *

O s t a t e c z n i e w y s ł a n y z o s t a ł d o o b o z u k o n c e n t r a c y j n e g o S t u t t h o f , g d z i e w i e z i o n y b y ł o d 1 0 , I I I , 19 4 0 r ., d o . 1 5 , 1 , 1 9 4 5 r-, - " n r obozowy 1 0 5 4 E . - ' D n i a £ 7 , 1 , 4 5 r-, u c i e k ł z t r a n s p o r t u e w a k u a c y j n e g o i 3 0 , m a r.c a d o t a r ł d o T o r u n i a . W k r ó t c e p o d j ą ł p r a c ę w Z a r z ą d z i e - M i e j s k i m j a k o n a c z e l n i k W y d z i a ł u F i n a n s o w e g o , W l a t a c h 1 9 5 3 - 1 9 5 7 p r a c o w a ł w G a z o w n i M i e j s k i e j , a, .od p o c z ą t k u 1 9 5 8 r , p r z e s z e d ł n a e m e r y t u r ę . Z m a r ł 1 3 , I V , 1 9 5 8 r , p o c h o w a n y z o s t a ł n a c m e n t a r z u p a r a f i a l n y m ś w , J a k u b a w T o r u n i u .

i ⁾ _{J U U}

AP AK

i a

i i

* * ^ ^ ^{^ \ \ r} 1 /

Uj m q \

t ^ o

-> j -> i - 0 . U C l - ^{r ■}

i i

16

M a ń k o w s k i W a l e r i a n p a , " G r o ź n y " ( 1 8 9 2 - 1 9 5 8 ) k o m e n d a n t p i o n u w o j a k o w g o n a m i a s t o i p o w , T o r u ń o r g a n i z a c j i " G r u n w a l d " ,

U r o d z o n y £ 6 . 1 1 1 , 1 8 9 2 r - , w K o z u b c u p o w . W r z e ś n i a , s y n L u d w i k a , r o l n i k a , p o w s t a ń c a z i 8 6 3 r , i J ó z e f y z d , P a w l a k , N a u k ę w g i m n a z j u m r o z p o c z ą ł w M i ł o a ł a w i u w o j , p o z n a ń s k i e , a n a s t ę p n i e k o n t y n u o w a ł w G n i e ź n i e , P o w o ł a n y d o a r m i i n i e m i e c k i e j 4 , X , 1 9 1 3 r . , s ł u ż y ł w n i e j d o c h w i l i d o s t a n i a s i ę , w s t o p n i u a i e r ż , , d o a n g i e 1 a k i e j n i e w o l i w d n i u 1 8 , V I I I . 1 9 1 8 r , ( b r a ł u d z i a ł w b i t w i e p o d Y p r e s , o d z n a c z o n y k r z y ż e m ż e l a z n y m I I k l , w g r u d n i u 1 9 1 6 r , ) , Do w o j a k a p o l s k i e g o - a r m i a g e n . J . H a l l e r a - w s t ą p i ł we F r a n c j i 2 9 , 1 , 1 9 1 9 r . i z a r m i ą t ą p o w r ó c i ł d o k r a j u . P r a k t y c z n ą w i e d z ę w o j s k o w ą u z u p e ł n i ł d o k s z t a ł c a j ą c s i ę k o l e j n o w W a r s z a w s k i e j S z k o l e P o d c h o r ą ż y c h { m a j - s i e r p i e ń 1 9 2 0 r . ) i w C e n t r a l n e j S z k o l e S t r z l e c k i e j w T o r u n i u ( w r z e s i e ń 1 9 2 3 - g r u d z i e ń 1 9 2 8 r . ) . J a k o z a w o d o w y o f i c e r WP s ł u ż y ł w 6 3 p p w T o r u n i t i d o 3 1 . V, 1 9 3 0 r . , d o c z a s u p r z e n i e s i e n i a w s t o p n i u p o r , w s t a n s p o c z y n k u ( n a p o d s t a w i e o r z e c z e n i a k o m i s j i w o j s k o w o - 1e k a r s k i e j ) . J a k o c y w i l p o c z ą t k o w o p r a c o w a ł w W y d z i a l e F i n a n s o w y m Z a r z ą d u M i e j s k i e g o w T o r u n i u , W 1 9 3 9 r , o b j ą ł

s t a n o w i s k o k i e r o w n i k a K l i n k i e r n i - C e g i e l n i n a R u d a k u .

Z c h w i l ą w y b u c h u w o j n y z o s t a ł z m o b i l i z o w a n y , O b j ą ł d o w ó d z t w o k o m p . J u n a k ó w z T o r u n i a , z k t ó r y m i w a l c z y ł n a d B z u r ą i w o b r o n i e W a r s z a w y . Po k a p i t u l a c j i s t o l i c y , 3 0 , I X , 1 9 3 9 r , p o w r ó c i ł d o T o r u n i a , W k r ó t c e , b o w p a ź d z i e r n i k u t o g o ż r o k u , n a w i ą z a ł k o n t a k t z m j r e m M. C e r k l e w i c z e m , o d t w a r z a j ą c y m n a P o m o r z u s t r u k t u r y

" G r u n w a l d u " , j a k o o r g a n i z a c j i o c h a r a k t e r z e c y w i l n o - w o j s k o w y m i p r z y g o t o w u j ą c y m d o p o w s t a n i a . M a ń k o w s k i z o s t a ł p o w o ł a n y d o p r a c y w s z t a b i e " G r u n w a l d u ” , p r z y j ą ł p a . " G r o ź n y " i j a k o c z ł o n e k s z t a b u b r a ł u d z i a ł w z e b r a n i a c h o r g a n i z a c y j n y c h ( m . i n . w

17

m i e s z k a n i u He 1 s n y i E d w a r d a S c h n e i d e r ó w p r z y u l , G r u d z i ą d z k i e j 5 5 ) , W i o s n ą 1 9 4 0 r . o b j ą ł f u n k c j ę k m d t a p i o n u w o j s k o w e g o

" G r u n w a l d u " n a t e r e n m i a s t a i p o w , T o r u ń , Z a j ą ł s i ę o r g a n i z a c j ą s t r u k t u r " G r u n w a l d u " n a t y m t e r e n i e : p o d z i e l i ł m i a s t o n a o s i e m r e j o n ó w , z o r g a n i z o w a ł s i e d e m k o m p a n i i b o j o w y c h i w y z n a c z y ł i c h d c ó w , a t a k ż e u t w o r z y ł o d d z i a ł y d o z a d a ń s p e c j a l n y c h ( d y w e r s y j n y , d o o b r o n y W i s ł y , d o s p r a w s o c j a l n y c h ) , Z a k o ń c z y w s z y w s t ę p n e s p r a w y o r g a n i z a c y j n o - k a d r o w e , M a ń k o w s k i z a j ą ł s i ę s p r a w a m i : z d o b y w a n i a , g r o m a d z e n i a i p r z e c h o w y w a n i a b r o n i i a m u n i c j i , o p r a c o w y w a n i a d z i a ł a ń d y w e r s y j n y c h , z b i e r a n i a i n f o r m a c j i o c h a r a k t e r z e w o j s k o w y m , p r o w a d z e n i e m p r z y g o t o w a ń d o u r u c h o m i e n i a r a d i o s t a c j i w o j s k o w e j . N a w i ą z a ł i u t r z y m y w a ł k o n t a k t z o f i c e r a m i o r g a n i z u j ą c y m i s t r u k t u r y ZWZ i ODR n a

P o m o r z u t j . z J ó z e f e m C h y l i ń s k i m i 3 y l w a n e m S t a n k i e w i c z e m , D a l s z a d z i a ł a l n o ś ć k o n s p i r a c y j n a M a ń k o w s k i e g o z o s t a ł a p r z e r w a n a w s k u t e k f a l i a r e s z t o w a ń p r z e p r o w a d z o n e j p r z e z g e s t a p o w ś r ó d k i e r o w n i c t w a " G r u n w a l d u " - d n i a 1 8 , X I , 1 9 4 0 r , z o s t a l i a r e s z t o w a n i : W a c ł a w C i e s i e l s k i , Ro ma n D a ł k o w s k i , F r a n c i s z e k W ł o d a r c z y k , M a ń k o w s k i . A r e s z t o w a n i a t r w a j ą c e d o w i o s n y 194 1 r , d o p r o w a d z i ł y d o o s t a t e c z n e g o r o z b i c i a s t r u k t u r t e j o r g a n i z a c j i , M a ń k o w s k i p r z e s z e d ł c i ę ż k i e ś l e d z t w o w t o r u ń s k i m g e s t a p o w d n i a c h 18 - £ 8 , l i s t o p a d a 1 9 4 0 o r a z w G r u d z i ą d z u , w o k r e s i e o d

£ 8 , X I , 1 9 4 0 d o 1 0 , 1 1 1 . 1 9 4 1 r . , Po ś l e d z t w i e o s a d z o n y z o s t a ł w S t u t t h o f i e i w i ę z i o n y t a m o d m a r c a 1 9 4 0 r . d o 1 5 . 1 . 1 9 4 5 ( n r o b o z o w y i 0 5 4 £) , W d n i u £ 7 , 1 , 1 9 4 5 r-, u c i e k ł z t r a n s p o r t u e w a k u a c y j n e g o i p o d k o n i e c m a r c a w r ó c i ł d o T o r u n i a ,

P o c z ą t k o w o p o d j ą ł p r a c ę j a k o k i e r o w n i k k l i n k i e m i m i e j s k i e j , n a s t ę p n i e w 1 9 4 6 r , z o s t a ł n a c z e l n i k i e m W y d z i a ł u F i n a n s o w e g o w Z a r z ą d z i e M i e j s k i m , a w l a t a c h 1 9 5 3 - 1 9 5 7 p r a c o w a ł w G a z o w n i

18

M i e j s k i e j , S p o ł e c z n i e d z i a ł a ł j a k o p r z e w o d n i c z ą c y K o m i t e t u R o d z i c i e l s k i e g o LO n r I w T o r u n i u o r a z j a k o p r z e w o d n i c z ą c y K o m i t e t u B u d o w y S z k ó ł , Na p o c z ą t k u 1 9 5 8 r , p r z e s z e d ł n a e m e r y t u r ę . Z m a r ł 1 3 ,I V . 1 9 5 8 r . i z o s t a ł p o c h o w a n y n a c m e n t a r z u p r a f i a l n y m ś w , J a k u b a ,

AP AK T , : B e d n a r a k i A , , C r-u a s J , , M a ń k o w a k i W , , P r z y b y ł a A , , S c h n e i d e r E , , S z n a j d e r H, ( v e l . S c h n e i d e r ) ; AP T o r u ń , A k t a MRN i ZM 1 9 4 0 - 5 0 , a y g n , 8 7 2 , s , 1 0 £ ; R e l . M S t , t , XX, a , 1 6 1 ; t . X X I I , a . 1 4 1 ; C i e c h a n o w s k i , R u c h o p o r u . . , ; G ą a i o r o w a k i A , , G e n e z a . . , , s , 7 £ , 7 3 , 8 0 ; S ł , K o n a p , P o m . . , , , c z , 1; c z , 3

H a n n a M a c i e j e w s k a - M a r c i n k o w s k a

19

20

21

ł J»

Wyciąg 2 r o z k a z u D zien n eg o p u ł k u H r , a4a /2y ,

s s s s s r B s s s s K s s i r s a s i s s s s s s s s s s s M ^{~ ~} k

, pochwała,

W P o r , Mańkowski ^ a l e r j a n bądąc w pułk u prawie y , i a t dał sią poznać ja k o sumienny p r a c o w n i k »zrównoważony o f i c . pełen a m b ic ji i chętay do pracy,.- P u ł k t r a c i w nim o f i c e r a który na w s z y s t k i c h st a n o w isk ac h j a k i e zajmował w p u łk u wywiązywał s i ą zawsze n a l e ż y c i e ze swych obowiązków - i dobrego k o l e g e .- D z ię k u ją c mu * im ie n iu s ł u żb y ży c zą rów­

nież mu u z n a n ia na nowem s t a n o w is k u .~

Za zgodność w y c ią g u --,7

y > \ \ V •

O f i c e r ewid.peręr*,. ś u . p p .

■f -'.c\

S o l k a /

poruc zn ik , .

Dowódca <>3, pu łk u p i e c h o t y

( - ^ u b i c z-sadowski puł kownik

22

23

24

La gerkommandantur Stutt ho f

A k t z . 1 8 / 2 7 . 3 . 4 1 S t u t t h o f , den 2"’.Marz 41

B e t r . : H a f t l i n g Valer ian Mańkowski Ńr Bezug: Ihr S c h r b . y . 2 1 . 3 * 4 1

An Frau

r'°rc&rud M a n k o w s k i x’ h o r n „Ke nt st r. 5

Z u Ihrer Anfrage t e i l t Ihnen dle Lsgerkoaandantur Stutthof mit, dass der Cbengenannte h i e r unter Nr. lo542 e i n s i t z t . D i e h ie r ein- gehenden Geld-u.Briefsendungen^sowie Fakete/ dessen .Tnhalt mit nur unverderblichen Sacben versehen sein mussen ,?:erden an den H Ł f t l i n g ausgehandigt.Sarntliche Sendungen mussen ausser der vollen A n s c h r i f t a uch die Karteinummer tragen.

Der L&gerkommandant

SS - Hauptsturmfuhrer

25

!

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

63