Z teki bibliograficznej
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 5/1/4, 434-437
NOTATKI.
E teki bibliograficznej.
Na następnych kartkach pragnę podać wiadomość o kilku
krakowskich drukach XVI wieku, które są albo zupełnie, albo p ra
wie nieznane, bo choć znane z tytułu, bibliograficznie nie zostały
nigdy dokładniej opisane. Napotkałem je, rzec mogę, w większej
części przypadkowo przy studyach nad dziejami naszego humanizmu,
do których te rzadkie książeczki są częstokroć bardzo ważnem źró
dłem. Choć nie przychylam się do zdania tych, którzyby chcieli
utworzyć naw et osobne „Corpus epistolarum dedicatoriarum saeculi
XVI“ („Pamiętnik L iteracki“ III, 686), gdyż m ateryału bibliografi
cznego lub kulturalnego jest w tych drukach, a mianowicie ich
przedmowach stosunkowo bardzo niewiele, to jednak, o ile on się
w nich znajduje, korzystam z niego skwapliwie i obficie. Dostar
czyły tych druków przedewszystkiem biblioteka parafialna w Nisie
na Śląsku, poza tem biblioteka miejska w Gdańsku, uniwersytecka
w Królewcu, królewska w Dreźnie i t. d. Wymieniam miejsce p rz e
chowania przy każdym z nich. Druki te opisuję na podstawie auto-
psyi, gdyż zarządy bibliotek z gotowością mi ich na dłuższy naw et
czas użyczyły.
1527.
R udim en | ta Grammatices D onati Cum | N onnullis N ovis Prae cepti I unculis tum optim is quibusque exem plis locuple | tata in gratiam puerorum qui nondum | m agnis Grammaticis audiendis | maturi sunt.
A cc essit commentariolus de usu pronominum reciprocorum Sui e t Suus.
S c r ip s im u s h a e c p u e r is , p u e r is p r o d e s s e s t u d e m u s ,
Id si fit, satis est, non aliud cupimus.
A u to r e C h r isto fo r o H e g e n d o r p h in o .
A ccessit et nunc denuo triplex (videlicet Almanica Polonica et U ngarica) exemplorum interpretatio. To strona pierwsza karty ty tu łow ej. Verso jej przedmowa: E t genere et virtute nobili ac praestanti D . G-eorgio de Logschau P oten tiss. Principis D . Dom ini Ferdinandi U ngariae et Bohem iae R eg is etc. Consiliarii et ad R egiam M aiesta- tem Poloniae Oratori Hiero. V ietor Calcographus S. D . W dedyka- cy i wspomina, iź Logschau u d zielił mu swej pomocy : Operam in su per ac cum prudentissim o tuo consilio auxilium (quod olim partim meam inopiam levare partim filioli m ei studia iuvare poterit) ultro in gen ita pietate c o n d ix isti. . . Cui tanta est festivitas, tanta comi tas, tanta denique (ut ex Leopoldo meo tuarum laudum miro bucci- natori cognovi) humanitas, quae vel A rtaxerxis . . . Consideranti itaque m ihi nuper cum officinam nostram ex improviso itrares tibi arri dere, quod studiorum iu ven tu tis nostrae rationem in excudendis gram m atices docti H egendorphini principiis haberem atque exempla ligua- rum (sic) interpretatione candefacerem, statim tib i duxi hoc quicquid esset dedicandum. W końcu nazywa go : Maximum studiorum et vere n obilitatis eximium decus. Cracoviae ex officina nostra literaria ultim a Ju n ii Anno salutis nostrae 1527. Następuje A. treść sama D e N o m ine, podzielona na 8 części m ow y: Nomen, Pronomen, Verbum, Par ticipium , Adverbium, Coniunctio, Praepositio, Interiectio.
P olsk ich wyrażeń stosunkowo nie w iele, głów n ie przy nauce 0 nomen, gd zie paradigmata deklinacyi są: „Spossob“ , „ten k ow al“ 1 „to ręczne n aczyn ye“ , jako przykłady w k onjugacyi: m yłuię, uczę, czcę ( = czytam), sły ssę.
D la oryginalności warto dodać, iź jako przykład do adverbium „A pud“ podaje zdanie: Apud Sauromatas inter pocula filiae venduntur. N a przedostatniej karcie w iersz : Joannes S ylvestris Pannonius stu diosae îuven tu ti (1 4 w ierszy), następnie Ojcze nasz i Zdrowaś po w ęgiersku w reszcie : Cracoviae apud Hieronymum Vietorem. Anno domini M illesim o, Quinquentesimo, V igesim o, Septimo. Cum gratia et p rivilegio. Na ostatniej stronie herb L ogsch aua, tarcza podzie lona na 4 rów ne pola, w prawem, górnem i dolnem lewem krzyże C ałość obejmuje 32 karty do Gnij. Arkusz A ma 8 k art, reszta od В po cztery.
Druk to polskim bibliografom zupełnie nieznany i nigdzie nie
wspominany, również i autorowie, piszący o Hegendorferze, nie
wymieniają go. Znajduje on się w bibliotece miejskiej w Gdańsku
w zbiorku razem oprawnych pism gramatycznych, oznaczonych
sygnaturą: IX. F. o. 97, w którym, prócz druków zagranicznych
(Georgius Kilius, Epitome Dictionarii. Islebiae 1604, Nicolaus
Cle-nardus, Nova methodus docendi pueros analphabeticos, Francofurti
1576), dochowało się szczęśliwym sposobem inne jeszcze niezm ier
nie rzadkie krakowskie wydanie „Puerilium Colloquiorum F orm ulae“
norymberskiego pedagoga Heydena, które dotąd jako unikat u w a
żać należy. Bezpośrednio więc po wspomnianym druku następuje :
II.
Puerilium. Colloquiorum Formulae pro primis Tyronibus per Sebaldum H eyden ex Comicorum Campo hinc inde collecte iam denuo Germanico, Polonico ac TTngarico ideom ate illustrate. P od tem :
Sebald. H eyd. A d Nasutum Lectorem. Consultum pueris volumus N asute valeto Queritur h ic fructus, gloria nulla mihi.
Verso karty tytułow ej przedmowa : Generosae Indolis ac Opti m ae sp ei puero Jodoco D ecio praestantiss. Dom ini Jodoci L udovici D ecii filiolo M. A nshelm us Ephorinus S. D . In gen ioli tui et rara foelicitas et summa admiratio atque amor in te meus (quem stu diorum sed u litate et oboedientia foelicitatis matre m eruisti) sua v issim e J u ste, fecit u t hasce puerilium colloquiorum formulas ex Comicorum pratis et L atinae linguae deliciis a docto Sebaldo collec tas tib i praeclarissim is virtutibus et moribus nato dedicarem. Qui non m edicri nos exspectatione foves , u t praestantiss. patri tuo sum mae eruditionis et facundiae viro respondeas. Cum iam quinquennis adhuc tam facile primam lin gu ae (stoi : ligu ae !) tuae balbutiem L a tin is Graecisque literis ita formaris, ut quod mens concipit, lig u a iam Pom ano eloquio efferre conatur. Sapienter enim et summa cum ratione parentes tib i et fraterculo tuo Joanni mire indolis puero pro vid en t, qui n ihil ad recte educandos n eg lig u n t et foelicitatis m axi mum est moribus com positis educare liberos . . . N ec ego alio consilio tib i has inscribendas curavi, quam u t tua industria et exemplo alios com m ilitones tuos in disciplinam mihi traditos in harenam provoces, cuius adm iratione adducti sanctum illud in vid iae ad virtutem in cita bulum et calcar am ent et observent. Grato ig itu r hinnulum hunc a praeceptore accipe an im o. . .
N astępują dyalogi w łacińskim, niemieckim, polskim i węgier
skim języku. Jest ich razem 27 (Salutatio m atutina, m eridiana,
vespertina, sub primam facem, dum itur cubitum i t. d.). P rzy ta
czam, by dać wyobrażenie o języku, dyalog XVI: Dum instruitur
mensa (k. Eÿ. verso), który i z obyczajowych względów zaciekawić
może:
Rozm awiają Remigius i Sebaldus :
R . Chłopcze, gd zyeś iest. S. Othom je st, w czym m ye ządass ? R . Przykryi stoł. S. Juź czas ie sć ? R . J e s t czas, k y ed y sy e m nye tak
D a y sam serw ety. S. Y ty są nagotowane. R. W staw tez salsyrkę. S. N asip yę pierw ey solą. R. W y m y i kupky. S. D aw nym inź w ym ył. R. P rzynieś talierzow. S. N a ław ie leżą. R. Y koss z łysskam i. S. Otho w isi na kołku. R . P ostaw prawdę ( — Stell den scłm sselrinck). S. Co chcess w ięcey. R. Terazsye ucz obiczaiow. S. K torichsye uczyć mam obiczaiow. R. K tóre przy stołe (sic) mass mieć. S. P rossęćye naucz mye. R . TJczynyę to rad. S. B ędę na to mieć baczność. R . A le m y nyeprzym aw iay. S. Słowkac iednego nye rzeknę. R . Naprzód pa- zn ogcye ochędoź. Po tym ręce umyi. W n et po tym mow bened icite.
Deus Pater noster coelestis benedicat nobis filiis suis et his quae iam sumus sumpturi per Christum Iesum dominum nostrum. Amen.
Po tym chędogo siądź. Potraw y byerźy palcy. W garsć stuk n yebierzy. N y eb y w a y p irw ssy w iedzeniu. P yrw ey pyć nyepoczynay. N yepodpyray sy e łokćyem . Syedź prosto. A ni rąk nyerossyrzay. N y e p yi łakom ye. A ni gyed z łakomye. Co przed tobą je s t to b yerzy. Na talyrzu nye m yeszkay. Na yn sse nyepatrź. K yed y p y iess utrzy usta. N ie ręką ale chustką. U kąssonego nyem aczay powtore. Palców nye- lizy. A ni kości gryźi. K ażdy kęs nożem kray. U s t nye tłu sćy. P alce często ućiray. W n osie n ye dłup. Milcz p okyćye kto n ye pyta. Gryedz coćsye chce. K y ed y ś sy e naiadł wstań. P otym ręce umyi. Przybiranye stołow e zbierzy. B ogu miłemu podziękuy. Qui nos crea vit, redem it et pavit huic gratias agim us sempiternas per Iesum Christum dominum nostrum.
