Lingwistyczne narzędzia w stylistycznej analizie szyku wyrazów

Anna Wierzbicka

Lingwistyczne narzędzia w

stylistycznej analizie szyku wyrazów

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 54/2, 511-533

ANNA WIERZBICKA

LINGWISTYCZNE NARZĘDZIA W STYLISTYCZNEJ ANALIZIE SZYKU WYRAZÓW

A rtykuł niniejszy ma na celu zebranie pew nych pojęć i term inów językoznawczych oraz przeprow adzenie pewnych rozróżnień, które mo­ głyby być przydatne do charakterystyki stylistycznej różnych tekstów i różnych epok z p un k tu widzenia szyku wyrazów. Zbyt często używa się jeszcze term inów „szyk n atu raln y ” (czy „prosty”) lub „szyk prze­ staw ny” (czy „in w ersy jny ”) na określenie całego szeregu różnych zu­ pełnie zjawisk. W ydaje się, że przyczyną tego stanu rzeczy są właśnie pewne niedostatki w zakresie językoznawczej ap aratu ry pojęciowej i terminologicznej, potrzebnej do stylistycznej analizy szyku. Gdyby artykuł ten pomógł te luki w najm niejszej choćby mierze zapełnić, za­ danie jego byłoby spełnione.

*

Dobry p u nkt w yjścia do rozważań na tem at szyku wyrazów stanowi poświęcony szykowi rozdział wielkiej monografii Lucien Tesnière’a

Eléments de syntaxe structurale 1. Rozdział ten wiąże się, rzecz prosta,

z całą teorią syntaktyczną autora, która bynajm niej nie nadaje się do przyjęcia w całości. Zawiera ona jednak bardzo w iele cennych szczegó­ łowych inform acji i interesujących teoretycznych propozycji. Do takich należą rozważania Tesnière’a o szyku.

Rozważania te skupiają się wokół dwóch pojęć centralnych: pojęcia porządku linearnego i porządku strukturalnego. W yrazy wchodzące w skład zdania połączone są siecią związków. Związki te — to związki podrzędności i nadrzędności. Elem ent nadrzędny w danym związku może być podrzędny w innym związku. Każdy elem ent jest podrzędny w stosunku do jednego tylko elem entu nadrzędnego, elem ent nadrzędny

może rządzić całym szeregiem elementów podrzędnych. H ierarchia związków między elem entam i — to w łaśnie porządek stru k tu raln y zda­ nia 2.

Porządek linearny zdania wyznaczony jest przez kolejność w y ra­ zów na linii tekstu. W yrazy w ystępujące obok siebie w tekście tworzą sekwencje. Sekwencja zatem — to zespół dwóch w yrazów sąsiadujących ze sobą na linii tekstu (Tesnière nie używa term inu ,,te k st” i „linia te k stu ”, tylko S aussure’owskiego — „chaine parlée”). Mówić jakim ś językiem (wytwarzać tek sty jakiegoś języka) — to transponow ać porzą­ dek stru kturaln y na porządek linearny. Rozumieć tek sty jakiegoś ję­ zyka — to transponować porządek lin earn y tych tekstów na porządek strukturalny. Otóż fundam entalną zasadą transpozycji porządku stru k ­ turalnego na porządek lin earn y jest, w edług Tesnière’a, przekształcanie związków stru ktu raln y ch w sekwencje linearne tak, że elementy, które w porządku stru k tu raln y m są połączone związkami, tw orzą sekwencje w porządku linearnym .

Między porządkiem stru k tu raln y m i porządkiem linearnym istnieje głęboka nieadekwatność. Polega ona na tym , że pierw szy z nich jest wielowymiarowy, drugi — jednowym iarow y; każdy elem ent zdania może bowiem wchodzić w związki z całym szeregiem elementów, jako że może rządzić szeregiem elementów podrzędnych; natom iast na linii tekstu w yraz może w spółtworzyć tylko dwie sekwencje: z w yrazem poprzedzającym go i z w yrazem następującym po nim. Jest zatem rzeczą oczywistą, że przy mówieniu (w ytw arzaniu tekstów) nie w szystkie związ­ ki porządku strukturalnego mogą być przeszkształcone w sekwencje. Nieadekwatność istniejącą między porządkiem linearnym i porząd­ kiem struk tu raln ym można przezwyciężyć tylko w ten sposób, że przy w ytw arzaniu tekstów rezygnuje się z przekształcania w sekwencje linearne niektórych związków. Zastąpm y Tesnière’owskie przykłady polskim. W zdaniu: „Drzewa owocne, zasadzone w rzędy, ocieniały sze­ rokie pole” w sekwencje linearne przetransponow ane zostały takie związki: drzewa — owocne, zasadzone — w rzędy, szerokie — pole.

2 Związki współrzędne usuw a T e s n i è r e poza obręb zdania, wychodząc z za­ łożenia, że są one rezultatem dodawania całych zdań. Na przykład zdanie: ,,Alfred

et Bernard to m b e n t” przedstawia Tesnière w ten sposób: Alfred tombe

Bernard to m be Alfred et Bernard tombent

Stanowiskiem tym bliski jest Tesnière współczesnym strukturalistom , dla k tó­ rych rację usuwania zw iązków współrzędnych poza obręb zdania stanow i Hjeim- slevow ska zasada katalizy — czyli uzupełniania tekstów empirycznych. Por. A. B o g u s ł a w s k i , O ty pach zależności synta gm atycznej. „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, 1961, z. 20, s. 30.

L I N G W I S T Y C Z N E N A R Z Ę D Z I A . 513

Mówiący zrezygnował natom iast z przekształcenia w sekwencje związ­ ków: drzewa — zasadzone, drzewa — ocieniały, ocieniały — pole.

Rozbieżność między porządkiem linearnym i porządkiem s tru k tu ­ ralnym nie byłaby z pewnością tak „dotkliw a” (tzn. tak częsta), gdyby mówiący w ykorzystyw ali optym alnie dla odzwierciedlania związków strukturalnych obie sekwencje, w któ re każdy w yraz może wchodzić. Tak się jednak nie dzieje — istnieją pew ne „przeszkody” utrudniające realizowanie optym alnej zgodności porządku strukturalnego i porządku linearnego. We w szystkich językach istnieją mianowicie pewne norm y lub tendencje regulujące nie tylko to, z których sekwencji linearnych można zrezygnować, ale także — która z dwóch możliwych dla każdego wyrazu sekwencji odzw ierciedlających związek stru k tu raln y jest w ła­ ściwsza, tzn. który z sąsiadujących ze sobą wyrazów ma występować w tekście jako pierwszy, k tó ry — jako drugi.

Szyk z elem entem podrzędnym poprzedzającym elem ent nadrzędny nazywać będziemy — za B ally’m — antycypacyjnym , szyk z elem entem nadrzędnym poprzedzającym elem ent podrzędny — progresywnym .

Otóż jeśli typ antycypacyjny czy progresyw ny danego języka jest szczególnie ostry, dążność do przestrzegania w jak najszerszej mierze tej przeważającej tendencji szyku może doprowadzać do w yjątkowo częstych konfliktów z zasadą odzwierciedlania związków przez se­ kwencje. Gdy bowiem jakiś elem ent zdania rządzi dwoma elem entam i podrzędnymi, zachowanie zgodności porządku strukturalnego z porząd- . kiem linearnym możliwe jest tylko pod w arunkiem rozmieszczenia w tekście elementów podrzędnych po obu stronach elem entu nadrzęd­ nego. Jeśli jednak dany język dopuszcza dla obu tych elementów pod­ rzędnych tylko szyk antycypacyjny albo tylko szyk progresywny, jedna z możliwych sekwencji linearnych nie zostanie w yzyskana i nastąpi w danym punkcie załamanie zgodności porządku strukturalnego i po­ rządku linearnego.

*

Jak się. to dzieje, że zdania nie zachowujące zgodności obu porząd­ ków nie tracą przez to swej zrozumiałości? Według Tesnière’a, n a j­ w ażniejszym narzędziem językowym, dzięki którem u jest to możliwe, je st zgoda gramatyczna. Dwa w yrazy mogą być oddzielone od siebie na linii tekstu, a mimo to łączący je związek stru k tu raln y może być w pełni widoczny: dzięki tem u mianowicie, że oba noszą znamiona tej samej liczby, przypadku czy (i) rodzaju (a naw et osoby). W konse­ kw encji — im więcej istnieje w danym języku możliwości w yrażania zgody gram atycznej, tym większą ma on swobodę łam ania sekwencji linearnych. I odwrotnie, w językach pozbawionych środków

morfolo-gicznych dla w yrażania zgody swoboda szyku jest znacznie ograniczona i możliwości łamania sekwencji linearnych mniejsze. I tak w łacinie, bogatej w zgodę gram atyczną, szyk „rozbity” (czyli nie odzwierciedla­ jący szeregu związków mimo istnienia po tem u możliwości składnio­ wych) jest bardzo częsty, zwłaszcza w poezji.

Rozważania Tesnière’a można streścić następująco:

Podstawową zasadą składniową jest przetw arzanie związków w se­ kwencje. Nie zawsze to jest możliwe z powodu zasadniczej nieadekw at- ności porządku strukturalnego i porządku linearnego. Przeszkodą w re­ alizowaniu zasady transpozycji mogą być także sztywne praw a rządzące kierunkiem zestawiania elementów stojących w związku, tzn. praw a szyku antycypacyjnego lub progresywnego. Wreszcie zasadę transpozycji związków w sekwencje uchylać może zgoda gramatyczna.

Tesnière nie definiuje ściśle większości wprowadzonych przez siebie terminów, m. in. bez definicji wprowadza term in „związek”. Ze spo­ sobu posługiwania się tym term inem wynika, że autor rozumie go jako związek gram atyczny — tzn. związek konw encjonalny i kategorialny — zachodzący pomiędzy w yrazam i (a więc nie np. między morfem ami czy grupam i wyrazowymi) 3.

Tesnière’owska zasada transpozycji to — w innym sform ułow aniu — zasada pokryw ania się (zachodzenia między tym i samymi elem entam i w tekście) związków gram atycznych i związków następczości. Tesnière ♦ nie form ułuje tego jasno, ale z rozważań jego wynika, że rację bytu tej zasady stanowi fakt, iż związki gram atyczne „ne sont indiquées par

rien” 4 — nie m ają swoich w ykładników form alnych. Słuchacz, żeby

zrozumieć tekst, musi uchwycić zachodzące w nim związki gramatyczne. Ponieważ, jak tw ierdzi Tesnière, nie m ają one w ykładników form alnych (należałoby tu raczej powiedzieć: w ykładników segmentalnych), słuchacz może je uchwycić tylko dzięki ich pokryw aniu się z łatw ym i do uchw y­ cenia (bo nie konwencjonalnymi) związkami następczości. W tedy gdy związek gram atyczny ma swój w ykładnik form alny, jak to zachodzi w w ypadku zgody gram atycznej, transpozycja związku w sekwencję nie jest potrzebna.

Jednakże nasuw a się tu pytanie: cóż się dzieje wtedy, gdy związek nie jest przetransponow any w sekwencję z powodu zasadniczej nieade- kwatności obu porządków, tzn. w tedy, gdy dany elem ent stoi w trzech lub więcej związkach gram atycznych (oczywiście bezpośrednich, po­ nieważ związki pośrednie zachodzą m iędzy wszystkim i elem entam i zda­ nia)? Jeżeli związki te nie m ają w ykładników form alnych, a tylko dwa 3 Por. L. Z a w a d o w s k i , Constructions grammaticales et formes periphra-

stiques. Kraków—Wrocław—W arszawa 1959, s. 43.

L I N G W I S T Y C Z N E N A R Z Ę D Z I A . . . 5 1 5

mogą być sygnalizowane związkami następczości — dzięki czemu słu­ chacz chw yta pozostałe związki gramatyczne?

Na to pytanie nie znajdujem y u Tesnière’a odpowiedzi. Ale odpowiedź możliwa jest tylko jedna: jeśli istotnie związki gramatyczne nie m ają w ykładników form alnych (z w yjątkiem w ypadku zgody), a nie pokry­ wają się ze związkami następczości — słuchacz nie zrozumie tekstu.

Rzecz jasna, fak ty przeczą takiem u wnioskowi. Słuchacze świetnie rozum ieją teksty, w których związki gram atyczne nie pokryw ają się ze związkami następczości (a nie są zarazem sygnalizowane zgodą g ra­ matyczną). Na przykład w zdaniu polskim: „Tymczasem przenoś moją duszę utęsknioną do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych, sze­ roko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych” zachodzą m. in. takie związki gram atyczne: przenoś — duszę, przenoś — do pagórków, prze­ noś — do łąk, szeroko — rozciągnionych, do — pagórków, do — łąk, « nad — Niemnem. Związki te zachodzą m iędzy elem entam i nie sąsiadu­ jącymi ze sobą na linii tekstu i zarazem nie połączonymi zgodą g ra­ matyczną. A jednak dla ludzi znających język polski zdanie to jest doskonale zrozumiałe. Nasuwa to wątpliwość co do drugiej przesłanki wnioskowania Tesnière’a, wedle której związki gram atyczne nie m ają wykładników form alnych.

Postarajm y się sprawdzić, czy związki zachodzące w zacytowanym powyżej zdaniu posiadają jakieś w ykładniki formalne.

Związki gram atyczne są to związki kategorialne, czyli zachodzące między całymi klasam i elementów (tzn. m iędzy wszystkimi okazami jednej klasy a w szystkim i okazami drugiej klasy). A więc — żeby stwierdzić istnienie związku m iędzy danym i dwoma elem entam i w te k ­ ście, trzeba rozpoznać w tych elem entach okazy określonych klas. Czy­ li — aby związek mógł być w y k ryty — elem enty tekstowe muszą po­ siadać w ykładniki form alne przynależności do określonych klas. Mogą to być w ykładniki segmentalne, prozodyjne lub... pozycyjne. I to jest jeden z aspektów gram atycznej roli szyku. Np. w zdaniu polskim: „mam czarnego psa”, w yraz „czarnego” posiada segm entalny w ykładnik p rzy ­ należności do klasy przym iotników — końcówkę -ego, natom iast w an­ gielskim: „I have a black dog” w ykładnikiem przynależności w yrazu „black” do klasy przym iotników jest jego pozycja po rodzajniku, a przed rzeczownikiem.

A zatem: w szystkie w yrazy w tekście posiadają w ykładniki form alne przynależności do określonych klas. Słuchacz znający język wie, które klasy — czyli okazy których klas — mogą wchodzić ze sobą w związki gram atyczne. Tę możliwość wchodzenia w związki gram atyczne można określić jeszcze inaczej: jest to nic innego, jak Bühlerowska konotacja, czyli „otw ieranie m iejsc” przez jedne elem enty dla drugich. Na

kład zdanie: „czasownik przechodni w języku polskim konotuje rze­ czownik w nominatiwie i rzeczownik w akuzatiw ie” znaczy po prostu, że w języku polskim czasownik przechodni może wchodzić w związek gram atyczny właśnie z rzeczownikiem w nom inatiwie i z rzeczownikiem w akuzatiwie. Zdanie: „rzeczownik otw iera miejsce dla przym iotnika (konotuje przym iotnik)”, znaczy, że rzeczownik i przym iotnik mogą stać w związku gramatycznym . Składnia danego języka — to zespół praw dyktujących, które klasy (okazy których klas) mogą wchodzić w związki gram atyczne z k tóry m i innym i klasami, a raczej z okazami których innych klas (czyli: jakie Masy konotują, dla jakich Mas otw ierają miejsce).

Istnieją jednak różne rodzaje związków gramatycznych. Zobaczmy, czy różnią się one — a jeśli tak, to czym — z punktu widzenia „w y­ kładników form alnych”, a w konsekw encji — z punktu widzenia pro­ blem atyki szyku.

G ram atyka tradycyjna wyróżnia następujące ty p y związków: 1. Związki współrzędne

2. Związki podrzędne a) zgoda

b) rząd

c) przynależność.

Tesnière wyróżnił jeden z tych związków jako um ożliwiający swo­ bodę szyku: zgodę gramatyczną. Zanalizujm y z tego punktu widzenia pozostałe typy związków gramatycznych. W dawniejszych pracach ję­ zykoznawczych tak definiuje się rodzaje związków podrzędnych:

Związek podrzędny oznaczany za pomocą form y przypadku nazywa się z w i ą z k i e m r z ą d u .

Związek podrzędny oznaczany przez upodobnienie form wyrazu podrzędne­ go do form wyrazu nadrzędnego nazywa się z w i ą z k i e m z g o d y .

Związek podrzędny, w którym zależność wyrazu podrzędnego od nadrzęd­ nego nie ma form alnego znaku, nazywa się z w i ą z k i e m p r z y n a l e ż n o ­ ś c i 5.

W nowszych pracach definiuje się i klasyfikuje te związki nieco inaczej. Przede w szystkim tra k tu je się zgodę jako szczególny przypadek rekcji, charakteryzujący się tym, że człon podrzędny w ystępuje w formie w pewnej mierze identycznej z form ą członu nadrzędnego.

Gramatyka niesłusznie ustala zasadniczą różnicę między rekcją a zgodą — pisze Hjelmslev. — Dla zgodności między rodzajem, liczbą i przypadkiem ter­ minu prymarnego i sekundarnego należało od dawna porzucić to rozróżnienie, sprowadzając zgodę do ogólnej zasady r e k c ji6.

5 S. S z o b e r , G ram atyka ję zyk a polskiego. Warszawa 1953, s. 334.

6 L. H j e l m s l e v , La notion de rection. W: Essais linguistiques. Copenhague 1959, s. 145.

L I N G W I S T Y C Z N E N A R Z Ę D Z I A . , 5 1 7

Granicę między rekcją a przynależnością przeprowadza się w oparciu o rozróżnienie przypadków gram atycznych i przypadków konkretnych. Według Kuryłowicza przypadki gram atyczne to te, których funkcją prym arną jest funkcja składniowa, funkcją sekundarną — funkcja przy­ słówkowa 7. Na przykład funkcją prym arną akuzatiw u (przypadek g ra­ matyczny) jest funkcja dopełnienia bliższego („Czytałem książkę”), jego funkcje sekundarne to m. in. znaczenie ceny (np. „Kosztowało jedną setkę”), okresu trw ania (np. „Studiowałem dwa la ta ”). W zdaniu: „Czy­ tałem książkę” biernikow a końcówka rzeczownika jest całkowicie zde­ term inowana przez czasownik przechodni, końcówka ta jest zatem po­ zbawiona samodzielnej funkcji semantycznej. W zdaniu: „Studiowałem dwa la ta ” orzeczenie, w yrażone czasownikiem nieprzechodnim, nie d e ­ term inuje akuzatiw u rzeczownika: końcówka akuzatiw u wnosi tu taj pewną informację, posiada samodzielną wartość semantyczną.

Funkcją prym arną instrum entalu (przypadek konkretny) jest znacze­ nie przysłówkowe „narzędzia”, funkcją sekundarną — funkcja dopeł­ nienia bliższego po czasownikach m ających znaczenie 'trząść’, 'poruszać’. N arzędnik „piórem ” w zdaniu: „Piszę piórem ” posiada samodzielne zna­ czenie: oznacza narzędzie, przy pomocy którego w ykonywana jest czynność. Ale w zdaniu: „Potrząsam piórem ” końcówka narzędnika jest zdeterm inowana przez tem at czasownika, który rządzi właśnie tym przypadkiem. W tym zdaniu końcówka narzędnika traci więc swą zwykłą w artość semantyczną, „gram atykalizuje się”.

Przypadki konkretne zyskują więc funkcję gram atyczną (składniową) w połączeniu z czasownikami należącym i do określonych grup sem an­ tycznych (w tym w ypadku — grupy czasowników o znaczeniu ‘trząść’, ‘poruszać’). To samo dotyczy niektórych w yrażeń przyimkowych.

Inne w yrażenia przyim kowe i przysłówki mogą wchodzić w związki ze wszystkimi czasownikami, niezależnie od ich znaczenia. Przysłów ki więc (i zbliżone do nich funkcją w yrażenia przyimkowe) posiadają tylko funkcję semantyczną, pozbawione zaś są przysługującej przypadkom konkretnym w tórnej funkcji składniowej.

Otóż istotną domeną rekcji są w ujęciu wielu współczesnych bada­ czy przypadki gram atyczne, istotną domeną przynależności — p rzy ­ słówki i w yrażenia przyimkowe, nie dające się zaszeregować jako w cho­ dzące w związki z określonym i semantycznie grupam i czasowników. W ypadek graniczny stanow ią przypadki konkretne i zbliżone do nich funkcją w yrażenia przyim kowe.

Jakie są wspólne cechy omówionych tu typów związków (zgody, rzą­ du i przynależności)?

7 J. K u r y ł o w i c z , Le problème du classement des cas. W: Esquisses lin­

Po pierwsze, we w szystkich tych w ypadkach od członu nadrzędnego do członu podrzędnego biegnie konotacja potencjalna (fakultatyw na): rzeczownik rodzaju żeńskiego w nom inatiw ie sing, „otw iera w tekście m iejsce” dla przym iotnika rodzaju żeńskiego w nom inatiwie sing.; cza­ sownik przechodni „otwiera m iejsce” dla rzeczownika w akuzatiwie; czasownik (przechodni i nieprzechodni) „otw iera m iejsce” dla p rzy ­ słówka. Po drugie, od członu podrzędnego do nadrzędnego biegnie kono­ tacja determ inacyjna (obligatoryczna): jeśli w tekście w ystępuje przy­ miotnik rodzaju żeńskiego w genetiwie sing., to musi w nim w ystępo­ wać także rzeczownik rodzaju żeńskiego w genetiwie sing.; rzeczownik w akuzatiwie wskazuje obligatorycznie na czasownik przechodni, przy­ słówek — na czasownik, przym iotnik lub przysłówek. Po trzecie, człon nadrzędny narzuca określoną form ę członowi podrzędnemu: jeśli w tek­ ście w ystępuje rzeczownik rodzaju żeńskiego w genetiwie sing, i zależny od niego przymiotnik, przym iotnik ten musi mieć również formę ro ­ dzaju żeńskiego, genetiw u sing.; jeśli w ystępuje czasownik przechodni i zależny od niego rzeczownik, rzeczownik ten musi mieć formę akuza- tiwu; jeśli w ystępuje czasownik i zależny od niego w yraz o temacie przymiotnikowo-przysłówkowym, w yraz ten m usi mieć form ę przy­ słówka 8, jeśli w ystępuje czasownik nieprzechodni i w yraz o temacie rzeczownikowym, w yraz ten musi mieć form ę w yrażenia przyimkowego (oczywiście przykłady te nie p retendują do roli precyzyjnego opisu składni polskiej).

Jak widać, związki zgody, rządu i przynależności m ają cały szereg cech wspólnych — są w istocie odmianami jednego typu zależności.

8 Zakw alifikowanie przym iotnika i przysłów ka w języku polskim do jednej klasy nie jest, jak się w ydaje, nieusprawiedliwione: łączliwość tych samych tem a­ tów z końcówkam i przym iotnikow ym i i sufiksem przysłówkowym -e (-o) jest prze­ cież kategorialna. O czyw iście w ew nątrz tej klasy przym iotniki i przysłówki odci­ nałyby się od siebie wyraźnie, niemniej mamy prawo potraktować je jako pod­ grupy jednej klasy. Por. w tej sprawie A. H e i n z , O tzw . bierniku w e w n ę tr z ­

nym. (figura etym ological „Biuletyn Polskiegt) Towarzystwa Językoznawczego”,

1961, z. 20, s. 49.

Takich klas „m ieszanych”, jak przym iotnikowo-przysłówkowa, jest oczywiście w języku w ięcej. I. I. R e w z i n (Модели языка. Москва 1962, s. 71) nazywa je „okręgami” (окрестности): „do okręgu danej form y czasownikowej należą im ie­ słow y przysłów kowe i przym iotnikowe, bezokolicznik, nomina agentis i nomina

actionis. W niektórych językach słowiańskich, np. w czeskim i słowackim, do

okręgu rzeczownika żywotnego należy [•..] odnieść przym iotnik dzierżawczy. Bar­ dzo interesujący jest pogląd N. S. Trubeckiego na tem at podobnych przymiotników w języku starosłowiańskim : ;>Od każdego rzeczownika żywotnego utworzyć można przymiotnik, który należy do paradygmatu deklinacyjnego tego rzeczownika, po­ dobnie jak im iesłow y należą do paradygmatu koniugacyjnego czasow nika«”.

L I N G W I S T Y C Z N E N A R Z Ę D Z I A . . , 5 1 9

Wszystkie trzy typ y związków — zgoda, rząd i przynależność — mają swoje w ykładniki formalne: w pierw szym w ypadku w ykładnikiem zależności jest identyczność form y (przypadku, liczby i rodzaju) wyrazu podrzędnego i nadrzędnego, w drugim — końcówka przypadkow a w yrazu podrzędnego lub końcówka plus poprzedzający w yraz przyimek, w trze­ cim — forma przysłów ka lub w yrażenia przyimkowego, w jakiej w y­ stępuje człon zależny.

Wobec w ystępow ania we w szystkich tych w ypadkach wykładników form alnych związków gram atycznych, pokryw anie się tych związków ze związkami następczości nie jest koniecznym w arunkiem zrozumiałości tekstu, A więc nie tylko zgoda, ale także rząd i przynależność mogą stanowić podstawę ,,szyku rozbitego”.

I tak np. w grupie w yrazowej: „długi a wielkich i niepodobnych konsekw encji łańcuch” 9 słuchacz -dostrzega związek łączący w yrazy „długi” i „łańcuch” dzięki w ykładnikow i form alnem u, jakim jest koń­ cówka nom inatiw u sing, rodzaju męskiego w yrazu „długi” (lub — w in­ nym ujęciu — dzięki identyczności rodzaju, liczby i przypadka obu tych wyrazów); w grupie w yrazowej: „złość przez tak długi czas grzeszące­ go” 10 związek w yrazów „złość” i „grzeszącego” widoczny jest dzięki w ykładnikow i -ego (rzeczownik rządzi genetiwem); w zdaniu: „[...] łatw ie z kluby swej w ybija” 11 w ykładnikiem związku wyrazów „łatwie” i „w ybija” jest form a przysłówka członu podrzędnego.

W cytow anym zdaniu Mickiewicza w ykładnikiem związku: „prze­ noś... duszę” jest biernikow a końcówka rzeczownika; w ykładnikiem związków: „przenoś... do pagórków ” i „przenoś... do łąk ” są końcówki rzeczowników w raz z przyim kam i; w ykładnikiem związku: „szeroko... rozciągnionych”, jest przysłów kow a forma w yrazu „szeroko”.

W yrazy tekstu są więc połączone różnego rodzaju związkami. Związki te zachodzą nie pomiędzy tym i wyrazam i jako bezpośrednio danym i elem entam i tekstowym i, ale między w yrazam i jako okazami odpowiednich klas morfologicznych (według term inologii Zawadow­ skiego — między w yrazam i na trzeciej głębokości) *2. Żeby uchwycić te związki, słuchacz musi rozpoznać w w yrazach tekstowych okazy odpowiednich klas. Praw a rządzące tym , które klasy mogą wchodzić w związki (tzn. konotować) — i w jakie związki — z którym i innymi klasami, to gram atyka danego języka, i tę oczywiście słuchacz musi „znać”, jeśli ma tekst zrozumieć. A zatem do zrozumienia tekstu w y­

9 Sz. B u d n y , O urzędzie miecza u żyw a ją ce m (1583). Warszawa 1932, s. 20. 10 J. W u j e k , Postilla Catholica. K raków 1868—1870, s. 61.

11 S. O r z e c h o w s k i , Quincunx. W: Polskie dialogi polityczne. Kraków 1919, s. 160.

starczy znajomość gram atyki danego języka; transpozycja związków gram atycznych w związki następczości nie jest tu taj konieczna.

Można by tu pomyśleć: skoro tak, to Tesnière’owska zasada transpo­ zycji porządku strukturalnego w porządek lin earn y — . jest zupełną fikcją. W yrazy tekstu mogłyby być ułożone w dowolnej kolejności, a wszystkie łączące je związki byłyby i tak uchw ytne (z jednym tylko wspomnianym wyżej w yjątkiem : gdy w ykładnikiem form alnym przy­ należności w yrazu do określonej klasy jest właśnie szyk).

W istocie jednak sprawa przedstawia się inaczej. Na ogół bowiem dzieje się tak, że w zdaniu w ystępuje kilka elementów, konotujących potencjalnie określony inny element, np. w skład zdania wchodzi nie po prostu А, В, С i D, ale A i} B, А ъ A3, C, D lub naw et Д , B, D,, A 2,

Д з , С, D2, D 3 itd. Jak w tedy ustalić, który z elem entów klasy A otw iera­

jących miejsce dla D wchodzi z danym elem entem klasy D w związek strukturalny?

Otóż do tego właśnie służy szyk. U tworzenie w takim w ypadku se­ kwencji A\ D2 lub A { D3 rozstrzyga, które z elem entów istotnie wchodzą ze sobą w związek strukturalny.

Ponieważ, jak się wydaje, żaden język nie wyklucza możliwości w y­ stąpienia w jednym zdaniu kilku okazów klasy konotowanej przez jakiś inny w yraz tego zdania, gram atyczna rola szyku jest zjawiskiem uni­ w ersalnym . I w tym sensie m a niew ątpliw ie rację Tesnière, gdy pod­ kreśla uniw ersalną rolę „transpozycji porządku strukturalnego w linear­ n y ”. Jest to zgodne z obserwacjami wielu językoznawców.

Wydaje się, że z pew nym i ograniczeniam i kryterium porządku elem entów ma wartość ogólną

— pisze Hjelmslev 13, Sapir zaś form ułuje to praw o jeszcze dobitniej: w tym czy innym punkcie zasada porządkowania szykowego w ystępuje w k a ż ­ dym języku jako najbardziej fundam entalny ife w szystkich środków w ię z i14. Oczywiście, im częściej w tekstach danego języka zdarzają się wy­ padki, że w zdaniu w ystępuje kilka okazów ty p u konotowanego przez jakiś jeden element, tym mniej istnieje w tym języku możliwości swo­ body szyku i tym większa musi w nim być gram atyczna rola szyku.

Od czegóż zależy, czy wypadki takie są w danym języku częste czy rzadkie? Zależy to od szczegółowości konotacji. Jeśli w języku polskim czasownik przechodni konotuje rzeczownik w akuzatiwie, a w języku angielskim — po prostu rzeczownik, bez dalszej specyfikacji, to znacz­ nie bardziej prawdopodobna jest sytuacja, że w zdaniu polskim wystąpi 13 L. H j e l m s l e v , Principes de grammaire générale. Kobenhavn 1928, s. 137. 14 Э. Са п и р , Язык. Перевод A. M. С у х о т и н а . Москва 19'34, s. 91.

L I N G W I S T Y C Z N E N A R Z Ę D Z I A . 5 2 1

tylko jeden elem ent klasy konotowanej, a w zdaniu angielskim kilka ta ­ kich elementów, niż sytuacja odw rotna. Jeśli w zdaniu łacińskim okre­ ślony rzeczownik, np. puella, konotuje przym iotnik w nom inatiwie sing, w rodzaju żeńskim, a w zdaniu angielskim rzeczownik girl konotuje po prostu przym iotnik, to znacznie bardziej prawdopodobne jest w ystąpie­ nie kilku okazów klasy konotowanej w zdaniu angielskim niż w zdaniu łacińskim. Zrozumiałe zatem, że w języku polskim czy łacińskim swo­ boda szyku może być znacznie większa niż w angielskim, w którym ko­ notacja jest przew ażnie bardzo ogólnikowa.

I tu dochodzimy znowu do spraw y wzajemnego stosunku między róż­ nymi typam i związków gram atycznych a swobodą szyku. W prawdzie zgoda, rząd i przynależność nie różnią się pod względem posiadania czy nieposiadania w ykładników form alnych, różnią się jednak pod względem szczegółowości konotacji. W języku polskim rzeczownik rodzaju żeń­ skiego w genetiw ie sing, konotuje (potencjalnie) przym iotnik rodzaju żeńskiego w genetiw ie sing. Czasownik przechodni konotuje (potencjal­ nie) rzeczownik w akuzatiwie. Przym iotnik konotuje (potencjalnie) przysłówek. Przynależność jest więc konotacją najbardziej ogólnikową, zgoda — to najbardziej szczegółowa konotacja.

*

Mimo w szystkich zastrzeżeń, jakie budzi teoria syntaktyczna Tesniè­ re ’a, w ydaje się, że wprowadzone przez niego pojęcie zgodności lub roz­ bieżności porządku strukturalnego i porządku linearnego stanowi do­ godne narzędzie analizy stru k tu ry linearnej tekstu. Ale potrzebny tu jest jeszcze cały szereg dodatkowych uściśleń. Przede wszystkim, w swoim ogólnym szkicu problem atyki szyku Tesnière zaciera hierarchię związków struk turaln y ch : związek stru k tu raln y jest dla niego prze­ transponow any w sekwencję lub nie (tzn. pokryw a się ze związkiem n a ­ stępczości lub nie) — tego, jaki to jest związek, nie bierze się już pod uwagę. Tymczasem byw ają przecież różne stopnie ścisłości związku strukturalnego — w zależności od tego rozbicie związku na linii tekstu może mieć różny zupełnie „ciężar”.

Nie bez znaczenia będzie tu może wprowadzone przez de Groota i Kuryłow icza rozróżnienie pozycji centralnej i pozycji m arginalnej ele­ m entu podrzędnego w stosunku do nadrzędnego. I tak dopełnienie bliż­ sze zajm uje w stosunku do orzeczenia pozycję bardziej centralną niż okolicznik; znaczy to, że okolicznik je st określeniem całej grupy, złożo­ nej z czasownika i dopełnienia, gdy tym czasem dopełnienie jest określe­ niem tylko w stosunku do orzeczenia. Wiąże się to bezpośrednio z omó­ w ionym poprzednio rozróżnieniem przypadków gram atycznych i przy­

padków konkretnych. Według Kuryłowicza, przypadki gram atyczne zajm ują w stosunku do członu nadrzędnego pozycję bardziej centralną, przypadki konkretne — pozycję bardziej m arginalną, przysłówki i zbli­ żone do nich funkcją w yrażenia przyim kowe — pozycję najbardziej m arginalną.

A więc np. w zdaniu: ,,Łukasz Ewangelista w Dziejach Apostolskich kilka sporów przypom ina i w ypisuje”15 grupa „kilka sporów ” zajm uje w stosunku do orzeczenia pozycję bardziej centralną niż grupa „w Dzie­

jach Apostolskich”. Wiąże się to z tym, że forma akuzatiw u „kilka” peł­

ni jedynie funkcję syntaktyczną (wskazuje na funkcję dopełnienia bliż­ szego), podczas gdy forma lokatiw u z przyim kiem ,,w Dziejach” posiada samodzielną w artość semantyczną.

Wprawdzie Kuryłowicz zastrzega, że „rozum ie się samo przez się, iż w yrażenia c e n t r a l n e i m a r g i n a l n e nie m ają nic wspólnego z szykiem wyrazów, k tóry nie zawsze odbija ich porządek w ew nętrz­ n y ”16, uwagę tę jednak trzeba chyba rozumieć tylko jako ostrzeżenie przed mechanicznym utożsamianiem obu spraw. W ydaje się rzeczą nad w yraz prawdopodobną, iż zachodzi jakiś związek między pozycją cen­ tralną lub m arginalną wyrazów a ich szykiem: nieprzekształcenie w sek­ wencję związku, w skład którego wchodzi elem ent zajm ujący pozycję marginalną, może mieć inną wagę niż nieprzekształcenie w sekwencję związku z elem entem o pozycji centralnej.

Na przykład w ydaje się, że w zdaniu: „Nie byłoby pisaniu tem u [...] końca”17 rozbieżność między porządkiem stru kturalny m i porządkiem linearnym jest silniejsza, niżby była przy szyku: „nie byłoby końca pi­ saniu tem u ”, tzn. przy szyku, w którym określenie o pozycji centralnej stanowiłoby sekwencję z czasownikiem nadrzędnym — kosztem okre­ ślenia o pozycji bardziej m arginalnej.

Różną w artość ma także rozbicie na linii tekstu różnego typu grup nominalnych, np. rzeczownika z przydaw ką przym iotnikową, rzeczow­ nika z przydaw ką dopełniaczową lub rzeczownika z przydaw ką przyim - kową. Na przykład rozbieżność porządku strukturalnego i porządku li­ nearnego ma inny efekt w grupie wyrazowej: „o tym hetm anie wdzięcz­ na now ina” 18 niż w grupie: „uprzejm e Boga [...] w ychw alanie” 19. Ści­ słość związku elementów rozerw anych w drugiej grupie jest, jak się zdaje, większa niż ścisłość związku elementów w grupie pierwszej.

Można by sądzić, że i tu także m am y do czynienia z różnicą pozycji 15 B u d n y , op. cit., s. 9.

16 K u r y ł o w i c z , op. cit., s. 140.

17 S. O r z e c h o w s k i , Ż y w o t i śmierć Jana Tarnowskiego. Sanok 1855, s. 84. 1S Ibidem, s. 60.

L I N G W I S T Y C Z N E N A R Z Ę D Z I A . ., 5 2 3

centralnych i m arginalnych, że pozycja przydaw ki przym iotnikowej (,,uprzejm e”, ,,w dzięczna”) w stosunku do rzeczownika określanego jest bardziej centralna niż pozycja przydaw ki przyim kowej lub dopełniaczo­ wej (,,o hetm anie”, ,,Boga”). Opinię taką w yraził m. in. Kuryłowicz.

Analizując grupę: „les (vieux + remparts) + de la ville”, pisze on, że człon ko n stytutyw ny tej grupy — remparts — ,,jest określany przez człon poboczny bliższy (vieux), gdy tymczasem człon dalszy (de la ville) służy jako określnik całej grupy (les vieux remparts)” 20. Podobne stano­ wisko zajął Adam Heinz w cytowanym już artykule O tzw. bierniku w e ­

wnętrznym . W edług niego pozycję bardziej centralną w stosunku do

rzeczownika określanego zajm ują przydaw ki przym iotnikowe i dopeł­ niaczowe, objęte — jedne i drugie — rekcją, pozycję zaś bardziej m ar­ ginalną — przydaw ki przyimkowe. N iestety jednak, rozróżnienie kilku pozycji w grupie nom inalnej pozostaje dotychczas nie udokumentowane.

Można jednakże starać się wykazać na innej drodze różnice w ści­ słości związku rzeczownika z różnym i typam i przydawek. Wyrażenie przyimkowe konotuje w praw dzie w sposób obligatoryczny jakiś człon nadrzędny — rzeczownik lub czasownik, jest to jednak konotacja b ar­ dzo ogólnikowa, czyli sygnał konotacyjny zaw arty w takiej przydawce jest stosunkowo słaby. Rzeczownik w dopełniaczu również konotuje człon nadrzędny. Ten sygnał konotacyjny jest już nieco silniejszy: np. spośród konstrukcji czasownikowych tylko niektóre mogą rządzić do­ pełniaczem (np. konstrukcje zaprzeczone). Sygnał konotacyjny zaw arty w przydaw ce przym iotnikowej jest bardzo silny: w skazuje on na rze­ czownik, jego rodzaj, liczbę, przypadek21. Oczywiście to rozróżnienie siły sygnału konotacyjnego wiąże się z wprowadzonym poprzednio roz­ różnieniem konotacji bardziej i mniej szczegółowej.

Ponieważ konotacja ze strony członu nadrzędnego jest tylko poten­ cjalna, a konotacja ze strony członu podrzędnego — obligatoryczna, nie ulega wątpliwości, że sygnał konotacyjny zaw arty w członie podrzędnym jest silniejszy. Dlatego szyk antycypacyjny i szyk progresyw ny nie są bynajm niej równoważne stylistycznie, naw et w wypadku, gdy różnicy m iędzy obu tym i rodzajam i szyku nie tow arzyszy żadna różnica w za­ kresie zgodności porządku strukturalnego i porządku linearnego.

W grupach: „praw dziwe ku Bogu naw rócenie” 22 oraz: „dowód prze­ ciw Urzędowi ósmy” 23 zakres zgodności obu porządków jest jednakowy: z dwóch związków jeden nie jest przetransponow any w sekwencję; jed ­

20 J. K u r y ł o w i c z , La notion de Visomorphisme. W: Esquisses linguistiques, s. 24.

21 Por. A. H e i n z , Funkcja egzocentryczna rzeczownika. Wrocław 1957, s. 36. 22 W u j e k , op. cit., s. 64.

nakże rozbieżność porządku strukturalnego i porządku linearnego w obu tych grupach jest różna: w grupie pierwszej w yraz początkow y wskazu­ je na w yraz ostatni silnym sygnałem konotacyjnym (konotacja obligato- ryczna), w grupie drugiej zaw arty w w yrazie początkowym sygnał ko- notacyjny w skazuje na w yraz ostatni sygnałem słabym (konotacja po­ tencjalna)24.

Szczególnie ciekawe światło rzuca na spraw ę spójności związków z przydaw ką teoria morfemów rozerw anych H arrisa. W edług tej teorii, w cytowanej grupie: „uprzejm e Boga w ychw alanie”, końcowa cząstka w yrazu „uprzejm e” — -e — i końcowa cząstka w yrazu „w ychw ala­ nie” — również -e — stanow iłyby rozdzielone składniki jednego m or-fem u „e e” (oczywiście identyczność brzm ienia cząstek rozdzielonych nie jest tutaj isto tn a)25.

Rozdzielenie na linii tekstu dwóch w yrazów zaw ierających cząstki jednego m orfem u — to oczywiście rozbicie związku bardziej spójnego niż związek dwóch wyrazów, nie posiadających wspólnego morfemu. Jest to dobre wytłum aczenie faktu, że w grupie: „uprzejm e Boga w y­ chw alanie” rozbieżność porządku strukturalnego i linearnego w ydaje się ostrzejsza niż w grupie: „o tym hetm anie wdzięczna now ina”.

Koncepcja H arrisa jest szczególnie przydatna przy analizie tych związków rozerwanych, których transpozycja linearna ma charakter pro­ gresyw ny: wobec słabości sygnału konotacyjnego zaw artego w członie początkowym (nadrzędnym) potrzebne jest dla takich w ypadków inne wytłum aczenie w rażenia rozerwania spoistej całostki. Dla wypadków z szykiem antycypacyjnym w ystarczającym w yjaśnieniem jest siła syg­ nału konotacyjnego. P rzy szyku progresyw nym w yjaśnienie przynosi dopiero koncepcja Harrisa.

W ydaje się, że omówione powyżej rozróżnienia dotyczące stopnia ścisłości poszczególnych związków składniowych można by zastosować również do analizy wersów o niepełnej zgodności toku składniowego i toku wierszowego. Gdy klauzula w ersu rozcina związek składniowy szczególnie ścisły, rozbieżność obu toków zdaje się słabsza niż w w y­ padku rozdzielenia klauzulą związku bardziej ścisłego. Oczywiście roz­ bieżność toku składniowego i toku wierszowego zależy od całego szeregu różnych czynników, w ydaje się jednak, że i ten — ścisłość związku ro­ zerwanego —■ nie jest tu bez znaczenia.

Niezależnie od różnic w ścisłości różnych związków gramatycznych, rozbieżność porządku strukturalnego i porządku linearnego może mieć

24 Por. W. G ó r n y , O stylistycznej interpretacji składni. „Pamiętnik L ite­ racki”, 1960, z. 2, s. 488— 489. — J. M a r o u z e a u , L ’ordre des mots dans la phrase

latine. I. Groupes nominaux. Paris 1922, s. 218—219.

L I N G W I S T Y C Z N E N A R Z Ę D Z I A . . 5 2 5

różny charakter w zależności od tego, jaki elem ent rozdziela na linii tekstu elem enty pozostające ze sobą w związku gramatycznym.

Przede wszystkim rozbieżność polegająca na oddzieleniu elem entu podrzędnego od nadrzędnego innym elem entem podrzędnym, je­ dnorodnym w stosunku do pierwszego i o identycznej z nim funkcji składniowej (np. „ludzie młodzi, nieświadomi, niećwicze- n i”26 : ), jest zjawiskiem zasadniczo odmiennym od rozbież­ ności opartej na interpolow aniu między elem ent nadrzędny i podrzędny elementów z innego p iętra hierarchii składniowej lub elementów z tego samego piętra, co dany elem ent podrzędny, lecz niejednorodnych z nim i pełniących inną funkcję składniową. (Właściwie należałoby tu mówić nie tyle o piętrach, co o „klatkach schodowych” — elem enty z jednego piętra mogą bowiem zależeć od różnych elementów nadrzędnych; są w tedy w hierarchii składniowej oddalone od siebie, mimo że znajdują się na tej samej wysokości.) Oczywiście ta m etaforyka naw iązuje do w y­ kresu budowy zdania.

i 2 3 4 5 6

Na przykład w zdaniu „Drzewa owocne zasadzone w rzędy ocieniały

7 8

szerokie pole”, którego w ykres27 wygląda tak: i

2 i 3 6 I 4 5 ; 8

; !_

elem enty 3 i 6, 4— 5 i 8 pochodzą z tego samego piętra, ale z różnych „klatek schodowych”, gdy tym czasem elem enty 2 i 3 — znajdują się na tym sam ym piętrze i na tej samej „klatce schodowej”.

Rzecz jasna, rozbieżność porządku strukturalnego i linearnego pole­ gająca na umieszczeniu dwóch elementów jednorodnych, o identycznej fu nk cji składniowej, z jednej strony elem entu nadrzędnego, ma wagę niezw ykle lekką — w odbiorze czytelnika czy słuchacza nie liczy się praw ie jako rozbieżność. W stawienie pomiędzy dwa elem enty wchodzą­ ce w związek elem entu z tego samego piętra, co jeden z nich, ale o in­ nej funkcji składniowej (np. „roznoszenia wieści próżne” 28 ), tö już rozbieżność bardzo wyraźna; jeszcze silniejszy efekt daje rozdzie­

28 P. S k a r g a , Kazania sejm owe. Kraków 1925, s. 29.

27 W ykresy w ykonyw ane są metodą prof. Z. K l e m e n s i e w i c z a , z uwzględ­ n ien iem propozycji W. G ó r n e g o .

28 A. F r y c z M o d r z e w s k i , O popraw ie Rzeczypospolitej. Tłum. С. В a z y- 1 5 k. Przem yśl 1857, s. 258.

lenie elem entu podrzędnego i nadrzędnego jakim ś elem entem z innego piętra — nadrzędnym w stosunku do danego nadrzędnego (np. „wesela używiesz w ielkiego”29 — : ) lub podrzędnym w stosunku do

dane-go podrzędnedane-go (np. „starodawni w Polszczę herbow ie”30 ___ . ), I jeszcze jedno ważne rozróżnienie. Jak wiemy, każdy elem ent w zdaniu (z w yjątkiem pierwszego i ostatniego) wchodzi w dw ie sekw en­ cje. W w ypadku pełnej zgodności porządku linearnego i porządku stru k ­ turalnego obie te sekwencje są odbiciem związków stru kturalnych. W w ypadku rozbieżności obu porządków możliwe są (i realnie w ystę­ pują! dwa typy sytuacji: a) zgodność może być zerwana po jednej stro­ nie elementu, tzn. jedna z konstytuow anych przez ten elem ent sekw en­ cji może nie być odbiciem związku strukturalnego; np. w grupie: „Obro­ na urzędu miecza używającego”31 każdy z elementów w ew nętrznych („urzędu”, „miecza”) wchodzi w skład jednej sekwencji odbijającej związek stru k tu raln y („obrona urzędu”, „miecza używ ającego”) oraz w skład jednej sekwencji nie odbijającej związku („urzędu m iecza”); b) może być zerw ana zgodność po obu stronach, tzn. z dwóch sekwencji, w które wchodzi dany wyraz, żadna może nie być odzw ierciedleniem jakiegoś związku strukturalnego; np. w grupie: „z błotem górne rów ­ nać m yśli”32 ani jedna z sekwencji współtworzonych przez w yraz „gór­ n e” nie odbija związku strukturalnego. Jest to różnica bardzo istotna. Oczywiście waga rozbieżności drugiego typu jest znacznie większa.

*

Dla ilustracji spróbujm y zastosować niektóre z wprowadzonych tu rozróżnień do opisu pewnych cech określonych stylów literackich i ję ­ zykowych.

Tak np. styl barokow y (w poezji), kontynuow any w tym zakresie przez klasycyzm, charakteryzow ał się tendencją do m aksym alnego zry­ wania zgodności porządku linearnego i porządku strukturalnego, zwła­ szcza tam, gdzie mogło to być kompensowane przez zgodę gram atyczną.

To zerwanie zgodności miało charakter dw ustronny: chodziło o to, aby ani jedna z sekw encji konstytuow anych przez dany w yraz nie była transpozycją związku strukturalnego. Co więcej, w tekstach barokowych

29 O r z e c h o w s k i , Quincunx, s. 210.

30 O r z e c h o w s k i , Ż y w o t i śmierć Jana Tarnowskiego, s. 36. 31 B u d n y , op. cit., s. 43.

L I N G W I S T Y C Z N E N A R Z Ę D Z I A . .. 5 2 7

krzyżują się nieraz elem enty dwóch nie pokryw ających się z sekw encja­ mi związków stru kturalnych.

Oto przykład — zdanie z W ojny Chocimskiej Potockiego: „[Ale]

1 2 3 4 5 6

inszy padł w górnym d ekret parlam encie”33. Jego wykres: 5

1 2

4 :

Z pięciu sekw encji tego zdania („inszy padł”, „padł w ”, „w górnym ”, „górnym d ek ret”, „dekret parlam encie”) tylko jedna — „padł w ” — odbija istotny związek stru k tu raln y 34. Z pozostałych czterech elementów niezgodności obu porządków — tylko jeden, polegający na sekwencji „w górnym ” , jest postulow any norm ą językową. W szystkie składniki śródzdaniowe tego zdania (tzn. w szystkie prócz krańcowych) m ają po­ zrywaną zgodność porządku strukturalnego i porządku linearnego po obu swoich stronach. Jeśli zdanie jest mimo to zrozumiałe, dzieje się tak tylko dzięki potrójnem u związkowi zgody: „inszy — d ek ret”, „de­ kret — p adł”, „górnym — parlam encie”. Rozbieżność obu porządków nie jest tu taj w ynikiem ich zasadniczej nieadekwatności; w analizowa­ nym zdaniu były możliwości składniowe zrealizowania linearnego przy­ najm niej trzech związków strukturalnych: „inszy dekret padł w gór­ nym parlam encie” (szyk respektujący pełną zgodność obu porządków: „inszy dekret padł w parlam encie górnym ” — naruszałby tendencje norm ujące szyk przydaw ki przym iotnej).

1 2 3 4 5

Inny przykład: ,,[I co] bydlęcy pańskiej strój w ydała głowy”35. 4

3

2

33 Ibidem, s. 13.

34 W istocie zw iązek ten zachodzi nie między czasow nikiem a przyimkiem, lecz m iędzy czasow nikiem a całym w yrażeniem przyimkowym, w tym wypadku rozer­ w anym . Można jednak powiedzieć, że czasownik sąsiaduje tutaj w tekście z w y ­ rażeniem przyim kowym , z którym w chodzi w związek — że ono jest rozerwane, to już inna sprawa. Dla analizow anego przez nas obecnie zagadnienia sposób po­ traktow ania przyimka jest w zasadzie obojętny.

35 J. A. M o r s z t y n , Nagrobek J. P. Otw inow skiem u. W: Wybór poezyj. War­ szaw a 1949, s. 10.

Z czterech w ystępujących tu sekwencji („bydlęcy p ań sk iej”, „pań­ skiej stró j”, „strój w ydała”, „wydała głow y”) tylko jedna — „strój w y ­ dała” — pokrywa się ze związkiem strukturalnym . Elem ent „pańskiej” ma zgodność obu porządków zerw aną obustronnie: ani jedna z jego s e ­ kwencji nie transponuje związku. Sensowność (zrozumiałość) zdania po d ­ trzym uje podwójny związek zgody: „bydlęcy — stró j”, „głowy — pań­ skiej”. W tym zdaniu nie byłoby, co prawda, łatw o przetransponow ać na sekwencje wszystkich czy choćby większej części związków s tru k tu ­ ralnych. W ariant o większej (choć nie kom pletnej) zgodności obu po­ rządków: „wydała bydlęcy strój głowy pańskiej”, naruszałby antycy- pacyjność przydaw ki przym iotnej („pańskiej — głow y”). Ale możliwy składniowo w ariant: „wydała bydlęcy strój pańskiej głow y”, realizo­ w ałby linearnie dw a z czterech w ystępujących tu związków i, co waż­ niejsze, w szystkie elem enty śródzdaniowe m iałyby przy takim w arian ­ cie zachowaną jednostronną zgodność porządku stru k tu raln ego i po­ rządku linearnego. A zatem i tu taj rozbieżność obu porządków tłum a­ czy się założeniami stylistycznym i autora, a nie — koniecznością skład­ niową.

1 2 3 4 5

I jeszcze jeden przykład: „[które] nad swym w ylała Ceiksem Alcjo- ne”36.

5 3

2

Z trzech związków strukturalnych („Alcjone — w ylała”, „wylała — nad Ceiksem”, „Ceiksem — sw ym ”) ani jeden nie został p rzetranspo­ nowany w sekwencję. Zgodność obu porządków pozryw ana jest obu­ stronnie, elem enty wszystkich związków przeplatają się.

Styl barokow y w poezji polega więc w dziedzinie szyku na tendencji do nieumotywowanego składniowo dw ustronnego zryw ania zgodności porządku strukturalnego i porządku linearnego, z częstym krzyżow a­ niem elementów dwóch nie przetransponow anych w sekwencje związków strukturalnych; niezgodność kompensowana jest przede w szystkim zgo­ dą gramatyczną.

We współczesnym języku polskim obserw ujem y na ogół tendencję do zachowywania zgodności między porządkiem stru k tu raln y m i linear­ nym, ograniczoną, z jednej strony — w ypadkam i uszeregowania kilku elementów podrzędnych wokół jednego nadrzędnego (nieadekwatność

L I N G W I S T Y C Z N E N A R Z Ę D Z I A . ., 5 2 9

obu porządków), z drugiej — pewnymi skrystalizowanym i zasadami (czy tendencjami) w zakresie kierunku szeregowania (zasada antycypa­ cyjna lub progresywna), jak: przydaw ka przym iotna w yrażająca cechę przypadkową — przed rzeczownikiem określanym , przydaw ka przy­ miotna w yrażająca cechę stałą — po nim; przydaw ka dopełniaczowa, przyimkowa i rzeczowna po rzeczowniku określanym ; dopełnienie przy­ miotnika i przysłówka — po w yrazie określanym; określenia czasowni­ ka — na ogół po nim, okoliczniki wyrażone przysłówkam i — przed w y­ razem określanym, przydaw ka okolicznikowa — zwykle po orzeczeniu, orzeczenie — raczej po podmiocie37.

Jeżeli zachowanie zgodności porządku strukturalnego i porządku li­ nearnego nie zmusza do naruszenia tych zasad, jeżeli nie sprzeciwia mu się nagromadzenie elem entów podrzędnych w stosunku do jednego ele­ mentu nadrzędnego, to najczęściej nie odstępuje się od tej zgodności bez szczególnej stylistycznej motywacji, w każdym razie w języku pi­ sanym.

Oto — dla przykładu — jedno zdanie ze współczesnej polszczyzny,

1 2 3 4

wzięte z Mitologii Parandow skiego: „Szczególnie popierał ten ruch ce-

5 6 7 8 9 10

sarz H adrian [...] m onarcha zhellenizowany, pełen rom antycznych po­ ll 12 13 14 15 16 17

rywów i szczerej miłości dla tradycji greckiej”38. 5

li 14

10 ₁₂ 13 15 , 16 17 Na szesnaście sekw encji tego zdania tylko dziewięć (a mianowicie 1—2, 3—4, 5— 6, 7—8, 10— 11, 13— 14, 14—15, 15— 16 i 16— 17) transpo- n u je związki struk turalne. O pełnej zgodności obu porządków nie może więc tu być mowy. Zanalizujm y przyczyny tej rozbieżności. Związek 2—4 nie mógł zostać uwidoczniony linearnie ze względu na zasadę, że przydaw ka przym iotnikow a w yrażająca cechę przypadkow ą poprzedza w yraz określany — dlatego elem enty 2 i 4 zostały rozdzielone elem en­ tem 3. Elem ent 2 rządzi dwoma elem entam i podrzędnym i: 1 i 4, jest 37 Por. m. in.: S. S z o b e r , Z asady układu w y r a z ó w w zdaniu polskim. W:

W y b ó r pism. Warszawa 1959, s. 213—220. — Z. K l e m e n s i e w i c z , Skupienia, c z y li sy n ta k tyc zn e grupy w y razow e. Kraków 1948.

więc struk tu raln ą niemożliwością, aby tw orzył także sekwencję ze swoim elem entem nadrzędnym — byłaby to jego trzecia sekwencja, a to oczywiście niemożliwe. Elem ent 5 pozostaje w związku nadrzędności (nie zrealizowanym linearnie) z elem entem 7. Ponieważ jednak elem ent 5 wchodzi w trzy związki (z 2, 6 i 7), było koniecznością, aby k tóryś z nich nie został przetransponow any w sekw encję (wprawdzie związek 2—5 również nie jest przetransponow any w sekwencję, ale to z innych, omówionych już powodów. Elem ent 5 pozostaje ,,w zastępstw ie” w sek­ w encji z zależnym od 2 elem entem 4, a zatem jedna z jego dwóch moż­ liwych sekwencji już i tak jest „zajęta”). W trzy związki wchodzi także elem ent 7 (z 5, 8 i 9), nic więc dziwnego, że jeden z nich, 7— 9, nie jest „zaświadczony” linearnie. Pozostające ze sobą w związku elem enty 9 i 11 rozdzielone są elem entem 10 — realizacja linearna tego związku po­ zostawałaby w kolizji z zasadą umieszczania przydaw ki przym iotnikowej w yrażającej cechę przypadkow ą — przed rzeczownikiem określanym. Sąsiedztwu elementów 12—14 (czyli spójnika i konstytutyw nego członu przyłączonej tym spójnikiem grupy) stał na przeszkodzie antycypacyj­ ny szyk przydaw ki „szczerej”. Wreszcie związek 9— 14 nie mógł być przetransponow any w sekwencję, ponieważ elem ent 9 wchodzi oprócz tego w dwa inne związki (z 7 i 11), a zatem nie ma już wolnej sekwen­ cji do dyspozycji tego związku.

Tak więc w szystkie sześć wypadków w ystępującej w analizowanym zdaniu rozbieżności między porządkiem stru k tu raln y m i porządkiem linearnym tłum aczą się bądź zasadniczą nieadekw atnością obu porząd­ ków, bądź panującym i w języku polskim tendencjam i w zakresie kolej­ ności elementów pozostających w związku (szyk antycypacyjny lub pro­ gresywny).

A więc przykładowa analiza zdania Parandow skiego wykazuje, że nie w ykracza ono poza ram y naszkicowanej wyżej charakterystyki szy­ ku współczesnej polszczyzny.

Jednakże nie w szystkie dopuszczane przez zwyczaj językowy zdania z współczesnej polszczyzny mieszczą się w tych ramach. Już Szober zwrócił uwagę na charakterystyczny, doskonale popraw ny i naturalny rodzaj szyku z dopełnieniem lub okolicznikiem oddzielonym od orzecze­ nia słownego przez podmiot (rozwinięty lub nie):

wyrazy stanow iące podmiot logiczno-gram atyczny przeplatają się z wyrazami tworzącym i logiczno-gram atyczne orzeczenie, przy czym teoretycznie można przypuścić dwie odmiany takiego układu: z podm iotem lub orzeczeniem w środku; w polskiej jednak rzeczyw istości językowej układ środkowo-orze- czeniowy w normalnym toku mowy nie w ystępuje nigdy [ • . . ] 39.

L I N G W I S T Y C Z N E N A R Z Ę D Z I A . ., 5 3 1

To ostatnie zjawisko — brak konstrukcji z orzeczeniem rozbijającym grupę podmiotu — w yraźnie intrygowało Szobera:

Uderza jednak — pisał — bardzo charakterystyczny szczegół. Oto pomimo swobody, jaka panuje w sposobach układania części zdania, nie spotykamy się w języku polskim z jednym jeszcze teoretycznie m ożliw ym układem: z układem środkowo-orzeczeniowym . Typ ten nie jest obcy innym językom, występuje, na przykład, jako stała, utarta forma ofiarnych i autorskich formuł w napisach staro- greckich [. . . ]. W języku polskim układ środkowo-orzeczeniowy zjaw ia się ty l­

ko od czasu do czasu w ramach wiersza, np. „Dzienna w olnieje posucha” (Mick.), tam jednak w yw ołują go w zględy uboczne, dążność do zachowania miary rytm icznej, a nie naturalny tok m y ś li40.

Pytanie postawione przez Szobera jest istotnie bardzo interesujące: czym w ytłum aczyć fakt, że język polski łatwo rezygnuje z przekszałca- nia w sekw encje linearne związków orzeczenia z dopełnieniem lub oko- licznikiem, natom iast praw ie nigdy nie rezygnuje z transponow ania w sekwencje związków podmiotu z przydaw ką?

Nasuwa się tu w yjaśnienie następujące. Związek orzeczenia słowne­ go z dopełnieniem czy okolicznikiem — to zw ykły związek strukturalny, taki sam jak związek podmiotu z przydawką. Oba te związki mogą od­ bijać się lub nie w sąsiedztwie linearnym . Zachodzi jednak między ni­ mi podstawowa różnica: pierw szy ze związków zachodzi w ramach zda­ nia, a w ykracza poza granice grupy wyrazowej, skupienia41; drugi — to związek w ew nątrzskupieniow y. Obserwacja Szobera znaczy zatem w istocie, że język polski znacznie bardziej rygorystycznie przestrzega zgodności porządku stru k turalnego i porządku linearnego w ramach skupienia niż w ram ach zdania: przy układzie „środkowo-podmiotowym” nie dochodzi (nie musi dojść) do rozbieżności obu porządków w żadnym skupieniu, przy układzie „środkowo-orzeczeniowym” rozbieżność taka w ram ach skupienia, jakie tw orzy rozw inięty podmioty jest nieuniknio­ na.

Tak więc w prowadziliśm y do naszego początkowego tw ierdzenia na tem at szyku współczesnej polszczyzny pew ną korekturę: panuje w tym szyku tendencja do zgodności porządku strukturalnego i porządku li­ nearnego — w ram ach skupienia (grupy).

I na tym można by poprzestać. Spróbujm y jednak posunąć się je­ szcze o krok: czy nie można by w ytłum aczyć zjaw iska większej odpor­ ności skupienia w porów naniu ze zdaniem na rozbieżność obu porząd­ ków?

40 Ibidem, s. 220.

41 K l e m e n s i e w i c z (op. cit., s. 2) stwierdza: „nie m oże S [skupienie] posiadać w sw oim składzie form y osobowej, ponieważ ta już sama stanow i zdanie”.

Pomocne tu być może tw ierdzenie Kuryłowicza, w edług którego „określanie zdania przez jakiś w yraz jest równoważne określaniu przez ten wyraz orzeczenia tego zdania”42 lub — z naszego pu n k tu widzenia — określanie orzeczenia zdania przez jakiś w yraz jest równoważne określa­ niu przez ten w yraz całego zdania. A zatem okolicznik określający orze­ czenie jest tym samym określeniem całego zdania.

W ten sposób rozstrzyga się — pisze K uryłow icz — często rozpatrywany przez gram atyków problem mniej lub bardziej wyraźnej autonom ii zwrotów okolicznikowych: czy odnoszą się one do całego zdania, czy tylko do orzecze­ nia? Rozstrzyga się on w tym sensie, że gram atycznie to jest to samo, bo­ w iem orzeczenie funkcjonuje jako reprezentant całego zdania. Mniej lub bar­ dziej luźny związek m iędzy zwrotem okolicznikowym a resztą zdania należy do dziedziny stylu 43.

Wynika stąd, że w w ypadku szyku: okolicznik — podmiot — orze­ czenie słowne, zerwanie zgodności m iędzy porządkiem stru k tu raln y m i porządkiem linearnym nie jest tak absolutne, jak w w ypadku szyku: przydawka — orzeczenie — podmiot; przydaw ka bowiem wchodzi w bez­ pośredni związek stru k tu raln y tylko z podmiotem — i (w w ypadku d ru ­ gim) ten jedyny związek nie jest odzwierciedlony linearnie, gdy tym ­ czasem w w ypadku pierw szym okolicznik, wchodząc w związek z orze­ czeniem (nie przetransponow any w sekwencję), wchodzi tym samym w związek z całym zdaniem; a zatem sąsiedztwo okolicznika z częścią zdania: podmiot — orzeczenie, lub: orzeczenie — podmiot, mimo iż jest sąsiedztwem od strony podmiotu, jest jednak transpozycją jakiegoś związku strukturalnego.

Okazuje się więc, że zaobserwowany przez Szobera szyk nie podważa w sposób istotny tezy, iż we współczesnym języku polskim panuje te n ­ dencja do utrzym yw ania zgodności porządku strukturalnego i porządku linearnego.

* Podsumowujemy:

Do analizy stylistycznej różnych tekstów z punktu widzenia szyku wyrazów mogą być, jak się w ydaje, przydatne pojęcia takie, jak:

zgodność (lub rozbieżność) porządku strukturalnego i porządku li ­ nearnego; zasadnicza nieadekw atność obu porządków — inne przyczyny ich rozbieżności;

rozbieżność porządku stru k turalnego i porządku linearnego d w u­ stronna i jednostronna;

42 J. K u r y ł o w i c z , Les structures jondamentales de la langue: groupe ei

proposition. W: Esquisses linguistiques, s. 38.

szyk antycypacyjny i szyk progresyw ny a konotacja obligatoryczna i potencjalna;

różnice w ścisłości związków składniowych; pozycja centralna i pozycja m arginalna;

konotacja ogólna i konotacja szczegółowa (różne stopnie siły sygnału konotacyjnego);

teoria morfemów rozerw anych;

różne stopnie rozbieżności ze względu na charak ter elem entu rozry­ wającego związek;

zgodność obu porządków w ram ach skupienia (grupy) i w ramach zdania;

równoważność określania grupy (zdania) i określania jej elem entu konstytutyw nego.

Oczywiście tylko szczegółowe badania nad szykiem wyrazów i jego funkcją stylistyczną w różnych tekstach, u różnych pisarzy, w różnych epokach mogą rozstrzygnąć o przydatności przedstaw ionych propozycji.