"Histoire de l'Éducation", No No 42, 43-44, 45 (1989-1990) : [recenzja]

186

cują wkrótce nieco szerszymi informacjami o działalności historyków wychowania w Pol-sce. Jak dotąd, jedynym chlubnym wyjątkiem jest opublikowany w 1988 r. esej Kaliny

Bart-nickiej o czasopismach historyczno-oświato-wych w Polsce1 7.

Leszek Zasztowt 1 7 K. B a r t n i c k a , Periodicals in the his-tory of education in Poland, "HEQ", 1988, nr 2, s. 2 5 7 - 2 6 3 .

„HISTOIRE D E L ' É D U C A T I O N " , № № 42, 1990), I N R P , Pari Dwa z recenzowanych zeszytów „Histoire de l'Éducation" pozostają pod wpływem dwu-setlecia Rewolucji Francuskiej : numer 42, z maja 1989, jest specjalnym tomem jubileuszowym, za-tytułowanym Les enfants de la Patrie, zredago-wanym rzez znawcę problematyki edukacyjnej ancien régime'u i okresu Rewolucji — Domini-ka Julia. Numer 45 wydawnictwa, ze stycznia

1990, zawiera podsumowanie pierwszej fali wy-dawnictw historyczno-edukacyjnych, dokonane właśnie przez D. Julia. Numer podwójny, 43 — 44, z września 1989, jest kolejnym tomem biblio-grafii francuskiej historii wychowania, obejmują-cym publikacje, które ukazały się w roku 1986.

Obchody związane z dwusetną rocznicą wybuchu Rewolucji przebiegały w atmosferze politycznej zgody państwa i kościoła, co, jak pisze D. Julia (Nr 42, s. 6—7), było niemożliwe w czasie jubileuszu stulecia. Co więcej, „dwu-stulecie [...] celebruje się na gruncie pewnego ogólnego niedoceniania stawek Rewolucji [...] sondaże przeprowadzone w ostatnim roku przez gazetę Le Monde [...] pokazały i wszech-obecność zgeneralizowanego zapomnienia, i brzemienność w zbiorowej imaginacji asocja-cji pomiędzy Rewolucją Francuską i gilotyną" (s. 6). W tej sytuacji czynniki polityczne zdecy-dowały, aby w ramach obchodów jubileuszo-wych dokonać panteonizacji trzech osobistości, które w jakiś sposób symbolizują sojusze wła-dzy rewolucyjnej z nauką i pogodzenie Kościo-ła z Rewolucją. Chodzi o A. Condorceta, G. Monge'a i H. Grégoire'a (kapłana, członka Konwencji). Wszyscy oni włożyli wiele pracy w tworzenie systemu oświaty publicznej w cza-sie Rewolucji, co stwarza interesujące tło i od-niesienie do badań nad tym okresem.

W jubileuszowym zeszycie „Histoire de l'Éducation" autorzy zajęli się bardziej prakty-ką i realizacją zamierzeń edukacyjnych niż pla-nami i programami, wychodząc z założenia, że pora zbadać bezstronnie, bez popadania w pa-negiryzm lub w potępienie, ,jak żądania teore-tyków i ambicje projektów rewolucyjnych wpi-sują się w rzeczywistość, jakie napotykały opo-ry, sukcesy i porażki" (s. 11).

4 3 - 4 4 , 45 (Mai 1989, Septembre 1989, Janvier s, ss. 206, 202, 135.

Czworo Francuzów (oprócz D. Julia — Bruno Belhoste, Jean Dhombres i Marie-Ma-delcine Compère) oraz Anglik z Oksfordu (Lau-rence Brockliss) i Niemiec z Freie Universität w Berlinie (Hans-Christian Harten) zastanawia-li się, czy i co istotnie rewolucyjnego wydarzyło się we francuskich instytucjach edukacyjnych ostatnich lat XVIII w. B. Belhoste (Les origines de l'École polytechnique. Des anciennes écoles d'ingénieurs à l'École centrale des Travaux pub-lics) przeprowadził szczegółową analizę czynni-ków i sił, które spowodowały utworzenie w 1794 r. Szkoły Politechnicznej: tradycje daw-nych szkół inżynierów i szkoły dróg i mostów, rozgrywki i zamierzenia działaczy rewolucyj-nych, urzędników ministerialnych i wreszcie oryginalność projektów programowych wnie-sionych przez Monge'a.

J. Delhombre omówił metody nauczania matematyki i nauk ścisłych w École Normale (Enseignement moderne ou enseignement révolu-tionnaire des sciences?). Metodę zwano „rewo-lucyjną", a chociaż autor z lekka podkpiwa z manii określania wszystkiego, co czyniono w ostatnim dziesięcioleciu XVIII w., j a k o „rewolucyjne", stwierdza, że zawartość kształ-cenia została w krótkim czasie Rewolucji głębo-ko zmieniona, opracowano i wprowadzono podręczniki, odzwierciedlające „wysiłek zbio-rowy społeczności uczonych oraz dążenie do unowocześniania programu równolegle do po-stępu nauki. Słowem była to istotnie „rewolu-cja" w nauczaniu matematyki (s. 78). L. Brock-liss (L'Enseignement médical et la Révolution. Essai de réévaluation) przeprowadza dowodze-nie, że wbrew utartym i do dziś powtarzanym opiniom nauczanie medycyny nie uległo nad-zwyczajnym przemianom w czasach Rewolucji. Porównania z okresem ancien régime'u i Re-stauracji, jeśli chodzi o poziom i zakres kształ-cenia, nie pozwalają na określanie tych prze-mian prze-mianem rewolucyjnych. Były raczej kon-tynuacją procesów głęboko zakorzenionych w XVIII w. (tak w przejawach postępu, jak i objawach niekorzystnych). Dotyczyło to za-równo łączenia teorii z praktyką, podnoszenia

R E C E N Z J E

187

poziomu kształcenia chirurgów, długości okre-su studiów, jak i wdrażania nowych zdobyczy wiedzy medycznej do kursu nauczania.

Hans-Christian Harten (Mobilisation cul-turelle et disparités régionales. École, alphabéti-sation et processus culturel pendant la Révolu-tion) starał się skonstruować modele mobilizacji kulturalnej w okresie Rewolucji, ustalające za-leżność stopnia zrewolucjonizowania od takich czynników, jak stopień alfabetyzacji poszcze-gólnych regionów i ich ogólny poziom kultural-ny. Badał na przykład, czy i jakie są zależności pomiędzy ilością republikańskich szkół publicz-nych, wcześniejszym rozbudzeniem kultural-nym i pedagogiczkultural-nym a składaniem przysięgi konstytucyjnej przez kler. Zestawił ciekawą ta-belę „La mobilisation culturelle révolutionaire: indicateurs départementaux" (s. 118 — 119), o-partą na poszukiwaniach archiwalnych, z któ-rej wynika ogromna różnorodność sytuacji w poszczególnych departamentach. Przy tym okazuje się, że „akceptacja szkół republikań-skich wynikała mniej z ich orientacji politycz-nej i ich nowego regulaminu niż ogólnych wa-runków kulturalnych" danego regionu (s. 120); zależała od wcześniejszego poziomu piśmien-ności ludpiśmien-ności i długotrwałych, jeszcze przed-rewolucyjnych procesów ewolucyjnych.

M.-M. Compère (La Question des disciplines scolaires dans les écoles centrales. Le cas des langues anciennes) przedstawiła stan naucza-nia języków starożytnych na tle ogólnych gramów szkół centralnych. Stwierdza, że pro-gramy i nauczyciele byli znacznie bardziej repu-blikańscy w słowach niż w istocie rzeczy. Opie-ra się na odpowiedziach profesorów na cyrku-larze-ankiety ministerialne (jeden z cyrkularzy przytacza w aneksie, s. 180).

To, co nasuwa się nieodbicie jako refleksja nad omawianym tomem „Histoire de l'Éduca-tion", to fakt, iż (może z wyjątkiem artykułu Hartena) i przedmiot rozważań, i metoda bada-wcza prezentowana przez autorów, i wreszcie sposób prezentowania wyników są zdecydowa-nym i świadomym nawrotem do klasycznych metod uprawiania historiografii i tradycyjnych tematów (szkoły, programy), z tym, że nacisk kładzie się na stan faktyczny, a nie na założenia teoretyczne. Uzupełnieniem tomu jest blok re-cenzji skupionych wokół spraw państwa, poli-tyki i ideologii edukacyjnej.

Tom bibliograficzny (Numer 43 — 44) za-chowuje układ i sposób prezentowania infor-macji taki sam, jak i poprzednie zeszyty tego typu. Obejmuje 1383 pozycje. Opatrzony jest indeksami osób i osobistości cytowanych w ty-tułach, autorskim i geograficznym. Odbija się w nim spore zainteresowanie historyków

sprawami edukacji w XVIII w., a zwłaszcza J. J. Rousseau, ale na razie nie rzuca się jeszcze w oczy zbliżanie się jubileuszu Rewolucji. Falę publikacji jubileuszowych i okolicznościowych zapewne zanotują tomy bibliograficzne, które zaczną się ukazywać około roku 1994, kiedy w rzeczywistości przejdzie już gorączka roczni-cowa. Natomiast właśnie niemal na gorąco przekazuje swoje refleksje, na temat prac, które zostały opublikowane w związku z dwusetle-ciem wybuchu Rewolucji, D. Julia w artykule Enfance et citoyenneté. Bilan historiographique et perspectives de recherches sur l'éducation et l'enseignement pendant la période révolutionnaire (Numer 45, Janvier 1990), zastrzegając się, że nie jest to jeszcze podsumowanie ostateczne, gdyż dokonywane jest w trakcie ukazywania się coraz to nowych wydawnictw.

Julia stwierdza, że nie ma dotychczas dob-rej pracy ogólnej na temat edukacji w czasach Rewolucji, przynajmniej w języku francuskim. Główną tego przyczyną jest koncentrowanie się historyków głównie na projektach i planach, które mają obszerną literaturę. Same teksty są łatwo dostępne dzięki wydawnictwu Bronisła-wa Baczki Une éducation pour démocratie. Tex-tes et projets de l'époque révolutionnaire, Paris 1982. Obszerna jest literatura dotycząca dzieła Condorceta, który wyraźnie cieszy się zaintere-sowaniem badaczy.

Jeżeli chodzi o samo dzieło szkolne Rewo-lucji, zainteresowania badaczy są dosyć rozpro-szone. Wyróżnia tu Julia wątek alfabetyzacji i nauczania początkowego, który często roz-wiązywany jest porównawczo z innymi kraja-mi, co stwarza frapujące pole badawcze (autor cytuje prace francuskie, niemieckie i angielskie). Drugim wielkim tematem są sprawy nauczania na poziomie średnim, w okresie po upadku ko-legiów jezuickich. Chodzi m.in. o pensjonaty prywatne, elitarne, które przetrwały okres re-wolucyjny zachowując tradycje kongregacji nauczających ancien régime'u, oraz liczne kole-gia, które jeszcze przed utworzeniem szkół cen-tralnych unowocześniły programy przez rozwi-janie programów nauk ścisłych. Temat prywat-nego szkolnictwa średniego w czasach Rewolu-cji wydaje się szczególnie wart badania, i to za-równo ze względu na przeprowadzane tam in-nowacje, jak też na ich opozycyjność wobec modelu lansowanego przez Rewolucję. Ogrom-nym terenem badawczym jest także biografika pozwalająca przyglądnąć się skutkom, meto-dom i zawartości wychowania i kształcenia, któremu poddawano pokolenie ludzi w o-statnich przedrewolucyjnych dziesięcioleciach: ile i co dały im usprawnienia szkół w tym okresie.

188

Wzrasta zainteresowanie (na nowo) szko-łami centralnymi, tworzonymi przez Rewolucję nowymi typami szkół wyższych, osobistościami świata nauki czynnymi tak w nauce i procesie kształcenia, jak i w życiu politycznym. Potrzeb-nym i nie dość przebadaPotrzeb-nym obszarem są zaga-dnienia przekształceń środowiska naukowego i literackiego w czasach Rewolucji, zmiany sta-tusu pracowników i autorów w czasie reorga-nizacji instytucji. Za jedną z najlepszych ksią-żek opublikowanych w ramach obchodów ro-cznicowych uważa D. Julia Rapports à l'Empe-reur sur les progrès des sciences, des lettres et des arts depuis 1789, Paris - Berlin 1989 (5 to-mów raportów: Delambre'a, Cuviera, Chéniera, Daciera).

Przegląd bibliograficzny wydawnictw związanych z jubileuszem, pokazuje sporą inte-grację badawczą historyków edukacji w Euro-pie Zachodniej. Innym rzucającym się w oczy objawem dążeń integracyjnych w badaniach nad historią wychowania są zamieszczone w re-cenzowanym tomie „Histoire de l'Éducation" informacje o aktualnościach naukowych — pracach, kolokwiach i spotkaniach badaczy

dziejów uniwersytetów europejskich (spotkanie Groupe de travail international sur les univer-sitaires européens we Frankfurcie, w listopadzie 1989), reform edukacyjnych epoki nowożytnej (spotkanie doroczne Association internationale pour l'histoire de l'éducation w Pradze, zapo-wiadane na sierpień 1990), historii związków między uniwersytetami i władzami polityczny-mi (Madryt, sierpień 1990), etc., etc.

W tomie 45 zamieszczono także artykuł P. Albertini na temat kształcenia i wymagań egzaminacyjnych wobec profesorów „de lettres" we Francji w XIX w., zawierający interesujące dane na temat stopniowego rozdzielania się po-ziomu kształcenia i popo-ziomu wymagań egzami-nacyjnych w stosunku do przyszłych nauczy-cieli szkół średnich i w stosunku do profesorów w fakultetach de lettres. Artykuł uzupełniony został tabelami ilustrującymi zestawy tematów egzaminacyjnych na różne stopnie (de licence, de l'agrégation). Tom zawiera także szeroki za-kres recenzji i omówień krytycznych nowych publikacji naukowych.