Podstawy odmowy dokonania czynności notarialnej

(1)

(2)

dokonania czynności notarialnej

(3)

(4)

Juliusz Sawarzyński

Podstawy odmowy

dokonania czynności notarialnej

Poznań 2021

(5)

Redaktor prowadząca dr Paulina M. Wiśniewska

Korekta dr Sebastian Surendra

Projekt okładki

Studiu Graficzne SILVA RERUM Zdjęcie na okładce

depositphotos_24314889-stock-illustration-paragraph-paragraph-sign-symbol-3d Prawa autorskie

rclassenlayouts Skład komputerowy Munda Maciej Torz

978–83–66353–71–8 /druk/ISBN 978–83–66353–72–5 / ebook/

Wydanie I: Wydawnictwo Naukowe SILVA RERUM www.wydawnictwo-silvarerum.eu

Poznań 2021 Druk i oprawa

PerfektDruk

Perfekt – Gaul i wspólnicy sp.j.

ul. Skórzewska 63, 60-185 Skórzewo Skład ukończono w marcu 2021 roku

(6)

Wykaz skrótów . . . 17

Wstęp . . . 23

Rozdział 1 Status prawny notariusza . . . 25

1.1 Status prawny notariusza – uwagi ogólne . . . 25

1.2 Charakter czynności notarialnych . . . 26

1.2.1 Moc urzędowa czynności notarialnych . . . 26

1.2.2 Charakter postępowania notarialnego . . . 28

1.3 Notariusz jako osoba zaufania publicznego . . . 32

1.3.1 Uwagi ogólne . . . 32

1.3.2 Zaufanie publiczne do notariusza . . . 33

1.3.3 Bezstronność notariusza . . . 34

1.3.4 Kodeks etyki zawodowej notariusza jako element kształtujący zaufanie publiczne do notariusza . . . 35

1.4 Notariusz jako przedsiębiorca i osoba wykonująca wolny zawód . . . 36

1.4.1 Uwagi ogólne . . . 36

1.4.2 Definicje przedsiębiorcy . . . 37

1.4.3 Definicje działalności gospodarczej . . . 38

1.4.4 Cechy działalności notariusza . . . 40

1.4.5 Notariusz jako podatnik podatku od towarów i usług . . . 42

1.5 Konkluzje . . . 44

Rozdział 2 Funkcje odmowy dokonania czynności notarialnej . . . 47

2.1 Uwagi wstępne . . . 47

(7)

2.2 Funkcja prewencyjna . . . 48

2.2.1 Funkcja prewencyjna w zakresie zgodności czynności notarialnych z prawem . . . 48

2.2.2 Funkcja prewencyjna w zakresie prawnej doniosłości czynności notarialnych . . . 49

2.3 Funkcja ochronna . . . 51

2.4 Funkcja kontrolno-klaryfikująca . . . 53

2.4.1 Postępowanie wszczęte na skutek odmowy dokonania czynności notarialnej . . . 53

2.4.2 Realizacja funkcji kontrolnej w postępowaniu zażaleniowym na odmowę dokonania czynności notarialnej . . . 54

2.4.3 Realizacja funkcji klaryfikującej w postępowaniu zażaleniowym na odmowę dokonania czynności notarialnej . . . 54

2.5 Funkcja ograniczająca . . . 57

2.6 Konkluzje . . . 58

Rozdział 3 Czynność notarialna sprzeczna z prawem . . . 61

3.2 Czynność notarialna sprzeczna z prawem a czynność prawna sprzeczna z prawem . . . 62

3.2.1 Czynność prawna. . . 62

3.2.2 Czynność notarialna . . . 64

3.2.3 Czynność prawna a czynność notarialna w zakresie sprzeczności z prawem . . . 66

3.2.4 Konkluzje . . . 68

3.3 Pojęcie prawa w rozumieniu art. 81 pr.not. . . . 69

3.3.1 Uwagi wstępne . . . 69

3.3.2 Źródła prawa powszechnie obowiązującego w Polsce . . . 69

3.3.2.1 Źródła prawa powszechnie obowiązującego w Polsce w uję- ciu konstytucyjnym . . . 69

3.3.3 Ujęcia prawa w rozumieniu art. 81 pr.not. . . . 71

3.3.3.1 Uwagi wstępne . . . 71

3.3.3.2 Pojęcie prawa w kontekście statusu prawnego notariusza i charakteru postępowania notarialnego . . . 72

3.3.3.3 Historyczna wykładnia pojęcia prawa . . . 72

(8)

3.3.3.4 Wąskie ujęcie prawa . . . 73

3.3.3.5 Szerokie ujęcie prawa . . . 74

3.3.4 Konkluzje . . . 75

3.4 Pojęcie sprzeczności czynności notarialnej z prawem . . . 76

3.4.2 Sprzeczność czynności notarialnej z prawem materialnym i z prawem regulującym tryb jej dokonania . . . 76

3.4.2.1 Rodzaje sprzeczności czynności notarialnej z prawem . . . 76

3.4.2.2 Sprzeczność z prawem materialnym (merytoryczna). . . 77

3.4.2.3 Sprzeczność z trybem dokonywania czynności notarialnej (proceduralna) . . . 78

Rozdział 4 Sprzeczność czynności notarialnej z prawem materialnym jako podstawa odmowy dokonania czynności notarialnej (art. 81 pr.not.) . . . 79

4.2 Sprzeczność czynności notarialnej z prawem ze względu na skutek wadli- wości czynności prawnej . . . 81

4.2.1 Czynności prawne obarczone sankcją bezskuteczności względnej . 81 4.2.1.1 Uwagi wstępne . . . 81

4.2.1.2 Bezskuteczność względna z art. 59 k.c. . . 82

4.2.1.4 Relacja przepisu art. 59 k.c. do przepisu art. 527 k.c. . . . . 86

4.2.1.8 Bezskuteczność względna z art. 930 k.p.c. . . . 105

4.2.1.9 Konkluzje . . . 107

4.2.2 Czynności prawne obarczone sankcją bezskuteczności zawieszonej 110 4.2.2.1 Bezskuteczność zawieszona z art. 18 k.c. . . . 111

4.2.2.2 Bezskuteczność zawieszona z art. 103 k.c. . . . 114

4.2.2.3 Bezskuteczność zawieszona z art. 248 k.c. . . . 118

4.2.2.4 Bezskuteczność zawieszona z art. 519 k.c. . . 121

4.2.2.5 Bezskuteczność zawieszona z art. 37 k.r.o. . . . 123

4.2.2.6 Bezskuteczność zawieszona z art. 17 k.s.h. . . . 132

4.2.2.7 Konkluzje . . . 139

(9)

4.2.3 Czynności prawne obarczone sankcją nieważności względnej . . . . 143

4.2.3.1 Uwagi wstępne . . . 143

4.2.3.2 Nieważność względna z art. 705 k.c. . . . 143

4.2.3.3 Nieważność względna z art. 84 i 87 k.c. w zw. z art. 88 k.c. 145 4.2.3.4 Nieważność względna z art. 388 k.c. . . . 151

4.2.3.5 Konkluzje . . . 156

4.2.4 Czynności prawne obarczone sankcją nieważności bezwzględnej . 161 4.2.4.1 Uwagi wstępne . . . 161

4.2.4.2 Czynność prawna sprzeczna z ustawą . . . 162

4.2.4.3 Czynność prawna mająca na celu obejście prawa . . . 163

4.2.4.3.1 Czynność prawna pozorna . . . 164

4.2.4.3.2 Odmowa dokonania czynności notarialnej dokumentującej pozorną czynność prawną . . . . 164

4.2.4.4 Czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia spo- łecznego . . . 166

4.2.4.5 Wybrane przypadki odmowy dokonania czynności notarialnej ze względu na jej sprzeczność z prawem materialnym 169 4.2.4.5.1 Prawo pierwokupu . . . 169

4.2.4.5.1.1 Uwagi wstępne . . . 169

4.2.4.5.1.2 Rodzaje prawa pierwokupu ze względu na sankcje jego naruszenia 170 4.2.4.5.1.3 Prawo pierwokupu związane z sank- cją bezwzględnej nieważności za jego naruszenie . . . 170

4.2.4.5.1.4 Prawo pierwokupu związane z sank- cją odszkodowawczą za jego naruszenie . . . 171

4.2.4.5.1.5 Naruszenie prawa pierwokupu a art. 81 pr.not. . . . 172

4.2.4.5.1.6 Konkluzje . . . 175

4.2.4.5.2 Nabycie nieruchomości bez zezwolenia/zgody sądu albo organu władzy publicznej . . . 175

4.2.4.5.2.1 Uwagi wstępne . . . 175

4.2.4.5.2.2 Nabycie nieruchomości przez cudzoziemca bez zezwolenia właści- wego organu . . . 176

(10)

4.2.4.5.2.3 Dokonanie czynności prawnej bez

zezwolenia sądu opiekuńczego . . . . 178

4.2.4.5.2.4 Kontrola legalności orzeczeń sądo- wych i decyzji administracyjnych przez notariusza . . . 179

4.2.4.5.2.5 Konkluzje . . . 182

4.2.4.5.3 Umowa o spadek po osobie żyjącej . . . 182

4.2.4.5.3.1 Darowizna na wypadek śmierci . . . 183

4.2.4.5.4 Sprzedaż działki powstałej w wyniku podziału . 185 4.2.4.5.5 Zastrzeżenie w treści czynności zakazanego warunku . . . 188

4.2.4.5.6 Ustanowienie innego prawa rzeczowego niż wskazane w art. 244 k.c. . . 188

4.2.4.5.7 Rozporządzenie res extra commercium . . . 188

4.2.4.5.8 Udokumentowanie czynności prawnej sprzecznej z zasadami współżycia społecznego . . . 189

4.2.4.5.9 Czynności dotyczące świadczeń alimentacyj- nych zmierzające co obejścia prawa . . . 191

4.2.4.6 Konkluzje . . . 194

Rozdział 5 Przepis art. 84 pr.not. jako szczególna podstawa odmowy dokonania czynności notarialnej . . . 197

5.2 Ratio legis oraz rys historyczny . . . 198

5.2.1 Polski notariat jako notariat modelu łacińskiego . . . 198

5.2.2 Ratio legis . . . 198

5.2.3 Bezstronność notariusza a bezstronność sędziego w procesie cywilnym 200 5.2.4 Ewolucja przepisów zabezpieczających bezstronność notariusza . . 201

5.3 Zakres zastosowania art. 84 pr.not. . . . 204

5.3.1 Kryterium pozostawania podmiotem, którego dotyczy czynność notarialna (kryterium przedmiotowe) . . . 204

5.3.1.1 Czynność dotycząca bezpośrednio podmiotów z art. 84 pr.not. . . . 206

5.3.1.2 Czynność dotycząca pośrednio podmiotów z art. 84 pr.not. (podmioty złożone) . . . 209

(11)

5.3.1.2.1 Uwagi wstępne . . . 209

5.3.1.2.2 Osoby prawne . . . 210

5.3.1.2.3 Fundacja . . . 210

5.3.1.2.4 Organ państwowe i samorządowe . . . 211

5.3.1.2.4.1 Organ samorządowy . . . 211

5.3.1.2.4.2 Organ państwowy . . . 212

5.3.1.2.5 Spółdzielnia . . . 213

5.3.1.2.6 Bank, Towarzystwo ubezpieczeniowe, Fundusz inwestycyjny . . . 213

5.3.1.3 Bezstronność notariusza a pośrednie działanie podmiotu z art. 84 pr.not. . . . 214

5.3.2 Zastosowanie art. 84 pr.not. w odniesieniu do konkretnych pod- miotów (kryterium podmiotowe) . . . 215

5.3.2.1 Czynność notarialna dotycząca samego notariusza . . . 215

5.3.2.1.1 Uwagi wstępne . . . 215

5.3.2.1.2 Notariusz występujący jako strona czynności notarialnej . . . 216

5.3.2.1.3 Zastępca notariusza sporządzający czynność notarialną dotyczącą zastępowanego notariusza 218 5.3.2.2 Czynność notarialna dotycząca małżonka notariusza . . . . 219

5.3.2.2.1 Uwagi wstępne . . . 219

5.3.2.2.2 Małżonek a konkubent notariusza . . . 221

5.3.2.2.3 Unieważnienie małżeństwa . . . 222

5.3.2.2.4 Ustalenie nieistnienia małżeństwa . . . 223

5.3.2.3 Czynność notarialna dotycząca krewnych lub powinowatych notariusza w linii prostej bez ograniczenia stopnia, a w linii bocznej krewnych i powinowatych do trzeciego stopnia włącznie . . . 223

5.3.2.3.1 Uwagi wstępne . . . 223

5.3.2.3.2 Rola aktów stanu cywilnego . . . 224

5.3.2.3.3 Pokrewieństwo a zakaz z art. 84 pr.not. . . . 224

5.3.2.3.4 Powinowactwo a zakaz z art. 84 pr.not. . . . 227

5.3.2.4 Czynność notarialna dotycząca osób związanych z notariuszem z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli . . . 228

5.3.2.4.1 Uwagi wstępne . . . 228

5.3.2.4.2 Przysposobienie . . . 228

(12)

5.3.2.4.3 Opieka . . . 230

5.3.2.4.4 Kuratela . . . 232

5.3.2.5 Czynność notarialna dotycząca osób będących z notariuszem w bliskim stosunku . . . 236

5.3.2.5.1 Uwagi wstępne . . . 236

5.3.2.5.2 Pojęcie bliskiego stosunku z art. 84 pr.not. a art. 49 k.p.c. . . . 236

5.3.2.5.3 Pojęcie bliskiego stosunku a inne okoliczności z art. 84 pr.not.. . . 237

5.3.2.5.4 Otwarty katalog podmiotów objętych zakazem z art. 84 pr.not.. . . 238

5.3.2.5.5 Osoba pozostająca w bliskim stosunku z notariuszem . . . 240

5.3.2.5.6 Konkluzje . . . 243

5.3.3 Świadomość notariusza co do istnienia okoliczności określonych w art. 84 pr.not. . . . 244

5.4 Konkluzje . . . 246

Rozdział 6 Przepis art. 86 pr.not. jako szczególna podstawa odmowy dokonania czynności notarialnej . . . 249

6.1 Ewolucja regulacji zawartej obecnie w art. 86 pr.not. . . . 249

6.1.1 Dawne przepisy odpowiadające a meritii art. 86 pr.not. . . . 249

6.1.2 Wykładnia historyczna art. 86 pr.not. . . . 251

6.2 Pojęcie „zdolności do czynności prawnych” . . . 252

6.2.1 Zdolność do czynności prawnych na gruncie Kodeksu cywilnego 252 6.2.1.1 Uwagi wstępne . . . 252

6.2.1.2 Zdolność do czynności prawnych osób fizycznych . . . 253

6.2.1.3 Ubezwłasnowolnienie . . . 254

6.2.1.4 Ubezwłasnowolnienie a art. 86 pr.not. . . 255

6.2.1.5 Zdolność do czynności prawnych osób prawnych . . . 256

6.2.1.6 Konkluzje . . . 258

6.2.2 Zdolność do czynności prawnych na gruncie art. 86 pr.not. . . . 258

6.2.2.1 Uwagi wstępne . . . 258

6.2.2.2 Możliwe stany faktyczne wyróżnione ze względu na treść art. 86 pr.not. . . . 259

(13)

6.2.2.2.1 Uwagi wstępne . . . 259

6.2.2.2.2 Osoba okazująca orzeczenie o swoim ubezwłas- nowolnieniu . . . 259

6.2.2.2.3 Osoba z pewnością posiadająca wymaganą zdol- ność do czynności prawnych . . . 259

6.2.2.2.4 Osoba nieposiadająca wymaganej zdolności do czynności prawnych, która nie informuje notariusza o tym fakcie . . . 260

6.2.2.2.5 Osoba posiadająca wymaganą zdolność do czynności prawnych, której zdolność wywołuje u notariusza wątpliwości . . . 260

6.2.2.3 Zdolność do czynności prawnych a świadome działanie z wymaganym rozeznaniem . . . 260

6.2.2.4 Wada oświadczenia woli z art. 82 k.c. a zdolność do czyn- ności prawnych . . . 262

6.2.2.5 Pełna zdolność do czynności prawnych a wymagana zdol- ność do czynności prawnych . . . 263

6.2.2.6 Ujęcia zdolności do czynności prawnych z art. 86 pr.not. 263 6.2.2.6.1 Wąskie ujęcie zdolności do czynności prawnych z art. 86 pr.not.. . . 263

6.2.2.6.2 Szerokie ujęcie zdolności do czynności prawnych z art. 86 pr.not.. . . 264

6.2.2.7 Wyłączenie stosowania art. 86 pr.not. . . . 266

6.2.2.7.1 Czynność obejmująca przebaczenie spadkodaw- cy z art. 930 k.c. . . . 266

6.2.2.7.2 Czynności poświadczeniowe . . . 267

6.2.2.8 Konkluzje . . . 268

6.3 Rola notariusza w wypełnieniu obowiązku z art. 86 pr.not. . . . 269

6.3.1 Weryfikacja zdolności stawających do czynności prawnych . . . 269

6.3.2 Zaburzenia psychiczne i uzależnienia jako podstawa odmowy na podstawie art. 86 pr.not. . . . 270

6.3.2.1 Uwagi wstępne . . . 270

6.3.2.2 Zaburzenia psychiczne i uzależnienia a zdolność do czyn- ności prawnych . . . 270

6.3.3 Obowiązki notariusza w zakresie weryfikacja zdolności stawających do czynności prawnych a jego predyspozycje do ich realizacji . . . . 272

(14)

6.3.3.1 Przygotowanie merytoryczne notariuszy do wykonywania obowiązku z art. 86 pr.not. . . . 272 6.3.3.2 Orzecznictwo dotyczące wykonywania przez notariuszy

obowiązku z art. 86 pr.not. . . . 273 6.4 Konkluzje . . . 276 Rozdział 7

Inne podstawy odmowy dokonania czynności notarialnej . . . 277 7.1 Odmowa przyjęcia depozytu notarialnego . . . 277 7.1.1 Uwagi wstępne . . . 277 7.1.2 Warunki przyjęcia papierów wartościowych albo pieniędzy na

przechowanie . . . 278 7.1.2.1 Związek depozytu z dokonywaną czynnością notarialną . 279 7.1.2.2 Przyjęcie do depozytu notarialnego w kancelarii notariusza

dokonującego czynność główną . . . 280 7.1.2.3 Przyjęcie do depozytu notarialnego w celu wydania wska-

zanej osobie lub jej następcy prawnemu . . . 282 7.1.3 Uprawnienie do przyjęcia do depozytu notarialnego papierów war-

tościowych albo pieniędzy . . . 282 7.1.4 Obowiązek przyjęcia do depozytu notarialnego dokumentów albo

informatycznych nośników informacji . . . 283 7.1.5 Sprzeczność czynności notarialnej przyjęcia do depozytu doku-

mentów albo informatycznych nośników informacji z prawem . . . 284 7.1.6 Sprzeczność z prawem treści zawartych w dokumentach albo na

informatycznych nośnikach informacji . . . 284 7.1.7 Obowiązek przechowywania informatycznych nośników w odpo-

wiednich warunkach . . . 285 7.1.8 Konkluzje . . . 286 7.2 Odmowa dokonania czynności notarialnej poza siedzibą kancelarii . . . . 287 7.2.1 Uwagi wstępne . . . 287 7.2.2 Charakter czynności notarialnej . . . 289 7.2.2.1 Czynności notarialne jednopodmiotowe i wielopodmiotowe 289 7.2.2.2 Czynności notarialne, których istota jest związana z miej-

scem sporządzenia . . . 290 7.2.3 Szczególne okoliczności dotyczące czynności notarialnej . . . 290 7.2.3.1 Szczególne okoliczności a charakter czynności notarialnej 291

(15)

7.2.4 Ocena dopuszczalności dokonania czynności notarialnej poza kan-

celarią . . . 291

7.3 Odmowa dokonania czynności notarialnej wobec nieuiszczenia opłaty za wpis w Rejestrze Spadkowym . . . 293

7.3.2 Uiszczenie opłaty za zarejestrowanie aktu poświadczenia dziedziczenia w Rejestrze Spadkowym a sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia . . . 294

7.3.3 Sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia bez uprzedniego uiszczenia opłaty za rejestrację w Rejestrze Spadkowym . . . 295

7.4 Odmowa dokonania czynności notarialnej wobec nieuiszczenia opłaty sądowej . . . 296

7.4.2 Funkcja notariusza w zakresie poboru opłaty sądowej . . . 297

7.4.3 Uiszczenie opłaty sądowej za wpis w księdze wieczystej a sporządzenie czynności notarialnej obejmującej żądanie wpisu w księdze wieczystej . 297 7.4.4 Sporządzenie czynności notarialnej bez uprzedniego uiszczenia wymaganej opłaty sądowej . . . 298

7.5 Odmowa dokonania czynności notarialnej wobec niespełnienia obowiąz- ków płatnika . . . 299

7.5.2 Notariusz jako płatnik podatków . . . 300

7.5.2.1 Odmowa dokonania czynności notarialnej objętej regula- cją ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych . . . 301

7.5.2.2 Odmowa dokonania czynności notarialnej objętej regula- cją ustawy o podatku od spadków i darowizn . . . 304

7.6 Odmowa wydania wypisu . . . 311

7.6.2 Odmowa wydania wypisu aktu notarialnego . . . 311

7.6.2.1 Wydanie wypisu aktu notarialnego stronom czynności i podmiotom wymienionym w akcie . . . 312

7.6.2.2 Wydanie wypisu aktu notarialnego innym osobom, niewy- mienionym w akcie . . . 313

7.6.2.2.1 Wydanie wypisu innym osobom za zgodą stron 313 7.6.2.2.1.1 Pojęcie strony w rozumieniu art. 110 pr.not. . . . 313

(16)

7.6.2.2.1.2 Forma zgody na wydanie wypisu

aktu notarialnego . . . 316

7.6.2.2.2 Wydanie wypisu innym osobom na podstawie postanowienia sądowego . . . 317

7.6.2.3 Kompetencje notariusza i sądu w zakresie badania dopusz- czalności wydania wypisu aktu notarialnego . . . 318

7.6.3 Odmowa wydania wypisu aktu poświadczenia dziedziczenia i odmowa wydania wypisu aktu powołania zarządcy sukcesyjnego 319 7.7 Konkluzje . . . 322

Uwagi końcowe . . . 323

Wykaz orzecznictwa i stanowisk organów władzy publicznej . . . 327

Bibliografia . . . 339

(17)

(18)

Akty prawne

k.c. ustawa z dnia 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2019 r.

poz. 1145 ze zm.)

k.k. ustawa z dnia 6.06.1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 2018 r.

poz. 1600 ze zm.)

k.p. ustawa z dnia 2.06.1974 r. – Kodeks pracy (Dz.U. z 2019 r.

poz. 1040)

k.p.a. ustawa z dnia 14.06.1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. z 2018 r. poz. 2096)

k.p.c. ustawa z dnia 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2019 r. poz. 1460 ze zm.)

k.p.k. ustawa z dnia 6.06.1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U.

z 2018 r. poz. 1987 ze zm.)

k.r.o. ustawa z dnia 25.02.964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz.U. z 2017 r. poz. 682 z późn. zm.)

k.s.h. ustawa z dnia 15.09.2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U.

z 2019 r. poz. 505 ze zm.)

KEZN uchwała nr 19 Krajowej Rady Notarialnej z dnia 12.12.1997 r. – Kodeks Etyki Zawodowej Notariusza (z późn. zm.)

Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2.04.1997 r. (Dz.U.

z 1997 r., Nr 78, poz. 483)

o.p. ustawa z dnia 29.08.1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U.

z 2019 r. poz. 900 z późn. zm.)

p.a.s.c. ustawa z dnia 28.11.2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U. z 2018 r., poz. 2224 ze zm.)

(19)

p.p. ustawa z dnia 6.03.2018 r. – Prawo przedsiębiorców (Dz.U. z 2019 r.

poz. 1292 z późn. zm.)

p.p.m. ustawa z dnia 4.02.2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. z 2015 r. poz. 1792)

p.p.m.1965 ustawa z dnia 12.11.1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. poz. 290 ze zm.) – nieobowiązująca

pr.not. ustawa z dnia 14.02.1991 r. – Prawo o notariacie (Dz.U. z 2019 r.

poz. 540 ze zm.)

pr.not.1951 ustawa z dnia 25.05.1951 r. – Prawo o notariacie (tekst jedn.: Dz.U.

z 1963 r. Nr 19, poz. 106 z późn. zm.) – uchylona

pr.not.1989 ustawa z dnia 24.05.1989 r. – Prawo o notariacie (Dz.U. Nr 33, poz. 176 z późn. zm.) – uchylona

pr.wod. ustawa z dnia 20.07.2017 r. – Prawo wodne (Dz.U. z 2018 r., poz. 2268)

rozp.650/2012 rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/12 z dnia 4.07.2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uzna- nia i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania doku- mentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia dziedziczenia (Dz. Urz.

UE L 201 z 27.07.2012 r., s. 107 z późn. zm.)

rozp.1215/2012 rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 z dnia 12.12.2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawa- nia orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (wersja przekształcona) (Dz. Urz. UE L 351 z 20.12.2012 r., s. 1)

rozp. 2016/679 rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27.04.2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego prze- pływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (ogólne rozporządzenie o ochronie danych) (Dz.Urz.UE.L, Nr 119, s. 1) rozp.1933 rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27.10.1933 r. –

Prawo o notarjacie (Dz.U. Nr 84, poz. 609 z późn. zm.) – uchylone TFUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz.U. z 2004 r. Nr

90, poz. 864/2 z późn. zm.)

u.g.n. ustawa z dnia 21.08.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U.

z 2018 r. poz. 2204 ze zm.)

(20)

u.k.s.c. ustawa z dnia 28.07.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn.: Dz.U. z 2019 r. poz. 785 z późn. zm.)

u.k.u.r. ustawa z dnia 11.04.2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (Dz.U. z 2019 r.

poz. 1362 ze zm.)

u.k.w.h. ustawa z dnia 6.07.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. z 2018 r.

poz. 1916)

u.l. ustawa z dnia 28.09.1991 r. o lasach (Dz.U. z 2018 r. poz. 2129)

u.o.g.r.l. ustawa z dnia 3.02.1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz.U.

z 2017 r. poz. 1161)

u.n.n.c. ustawa z dnia 24.03.1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziem- ców (Dz.U. z 2017 r., poz. 2278 ze zm.)

u.o.k.s. ustawa z dnia 2.03. 2018 r. o komornikach sądowych (Dz.U. z 2018 r.

poz. 771 ze zm.)

u.p.c.c. ustawa z dnia 9.09.200 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych (Dz.U.

z 2019. poz. 1519 ze zm.)

u.p.m. ustawa z dnia 10.07.1985 r. o przedsiębiorstwach mieszanych (Dz.U.

z 1985 r., Nr 32, poz. 142 ze zm.)

u.p.p.p. ustawa z dnia 19.12.2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym (Dz.U.

z 2019 r. poz. 1445 ze zm.)

u.p.r. ustawa z dnia 15.05.2015 r. Prawo restrukturyzacyjne (Dz.U. z 2019 r.

poz. 243 ze zm.)

u.p.s. ustawa z dnia 16.09.1982 r. – Prawo spółdzielcze (Dz.U. z 2018. poz. 1285 ze zm.)

u.p.s.d. ustawa z dnia 28.07.1983 r. o podatku od spadków i darowizn (tekst jedn.:

Dz.U. z 2018 r. poz. 644 z późn. zm.)

u.p.s.p. ustawa z dnia 27.07.2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U.

z 2019. poz. 52 ze zm.)

u.p.u. ustawa z dnia 28.02.2003 r. Prawo upadłościowe (Dz.U. z 2019 r. poz. 498 ze zm.)

u.p.t.u. ustawa z dnia 11.03. 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz.U. z 2018 r.

poz. 2174 ze zm.)

u.p.z.p. ustawa z dnia 27.03.2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzen- nym (Dz.U. 2018 r. poz. 1945 ze zm.)

u.rew. ustawa z dnia 9.10.2015 r. o rewitalizacji (Dz.U. z 2018 r. poz. 1398 ze zm.) u.r.p. ustawa z dnia 11.04.2001 r. o Rzecznikach patentowych (Dz.U. z 2018 r.

poz. 2106 ze zm.)

(21)

u.s.d.g. ustawa z dnia 2.07.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U.

z 2017 r. poz. 2168 ze zm.) – nieobowiązujący

u.s.g. ustawa z dnia 8.03.1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2019 r.

poz. 506 ze zm.)

u.s.m. ustawa z dnia 15.12.2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz.U.

z 2018 r. poz. 845 ze zm.)

u.s.s.e. ustawa z dnia 20.10.1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych (Dz.U.

z 2019 r. poz. 482 ze zm.)

u.s.w. ustawa z dnia 5.06.1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. z 2019 r.

poz. 512 ze zm.)

u.w.l. ustawa z dnia 24.06.1994 r. o własności lokali (Dz.U. z 2019 r. poz. 737 ze zm.)

u.w.s.n. ustawa z dnia 14.04.2016 r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zaso- bu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 2018 r. poz. 869 ze zm.)

u.z.s. ustawa z dnia 5.07.2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej (Dz.U. z 2018 r. poz. 1629 ze zm.)

Czasopisma

ADR „Arbitraż i Mediacja”

Dor. Restr. „Doradca Restrukturyzacyjny”

Eur. Przeg. Sąd „Europejski Przegląd Sądowy”

GSP „Gdańskie Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa”

KiP „Kościół i Prawo”

KPN „Krakowski Przegląd Notarialny”

KPP „Kwartalnik Prawa Prywatnego”

KZS „Krakowskie Zeszyty Sądowe”

MMR „Modern Management Review”

MOP „Monitor Prawniczy”

NP „Nowe Prawo”

NPN „Nowy Przegląd Notarialny”

OSNA „Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego”

OSA „Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych”

OSNC „Orzecznictwo Sądu Najwyższego”

(22)

OSNCP „Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna, Administracyjna, Pra- cy i Ubezpieczeń Społecznych” (od 1963 r. do 1994 r.)

OSNP „Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń „Społecz- nych i Spraw Publicznych” (od 2003 r.)

OSP „Orzecznictwo Sądów Polskich”

OTK „Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy”

PiP „Państwo i Prawo”

PN „Przegląd Notarialny”

PoP „Przegląd Orzecznictwa Podatkowego”

PP „Przegląd Podatkowy”

PPC „Polski Proces Cywilny”

PPE „Przegląd Prawa Egzekucyjnego”

PPH „Przegląd Prawa Handlowego”

PPiA „Przegląd Prawa i Administracji”

Prok. i Pr. „Prokuratura i Prawo”

PUG „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego”

RP „Radca Prawny”

RPEiS „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”

SP „Studia Prawnoustrojowe”

SPE „Studia Prawno-Ekonomiczne”

ZNSA „Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego”

Inne

ANR Agencja Nieruchomości Rolnych APD Akt poświadczenia dziedziczenia

CEIDG Centralna Ewidencja Informacji o Działalności Gospodarczej EPS Europejskie poświadczenie spadkowe

ETPC Europejski Trybunał Praw Człowieka GIIF Główny Inspektor Informacji Finansowej IS Izba Skarbowa

IWS Instytut Wymiaru Sprawiedliwości KOWR Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa KRN Krajowa Rada Notarialna

NORT Notarialny Rejestr Testamentów NSA Naczelny Sąd Administracyjny

(23)

PBN Państwowe Biuro Notarialne RIN Rada Izby Notarialnej SA Sąd Apelacyjny SD Sąd Dyscyplinarny SN Sąd Najwyższy

SO Sąd Okręgowy

SR Sąd Rejonowy

SPC System Prawa Cywilnego SPP System Prawa Prywatnego TK Trybunał Konstytucyjny

TSUE Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej UE Unia Europejska

UOKiK Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów WSA Wojewódzki Sąd Apelacyjny

WSD Wyższy Sąd Dyscyplinarny ZUS Zakład Ubezpieczeń Społecznych

(24)

Odmowa dokonania czynności notarialnej wraz z generalnym obowiązkiem dokonania czynności notarialnej na żądanie klienta wyznacza pozycję prawną notariusza. Musi on dokonać czynności notarialnej zawsze, kiedy nie zachodzą podstawy do odmowy jej sporządzenia. Z tego względu instytucja odmowy dokonania czynności notarialnej ma istotne znaczenie dla zapewnienia bezpieczeństwa obrotu prawnego i współkształtuje status prawny zawodu notariusza.

Historycznie przepisy dotyczące odmowy dokonania czynności notarialnej w badanym zakresie nie ulegały rewolucyjnym zmianom, lecz ewoluowały zgodnie z przemianami ustrojowymi i wymogami obrotu. Z tego powodu literatura przedmiotu dotycząca aktów prawnych poprzedzających obecnie obowiązującą ustawę pozostaje aktualna.

Obowiązek odmowy dokonania czynności notarialnej wynika przede wszystkim z art. 81 pr.not., jednak nie tylko. Oprócz tego notariusz odmawia dokonania czynności notarialnej także na podstawie art. 84, 86, 95e, 95s, 95ze oraz 95zh pr.not. Przedmiotem rozważań kolejnej publikacji będą regulacje związane z szeroko pojętymi sprawami spadkowymi, w których uczestniczy notariusz oraz z zarządem sukcesyjnym. Niniejsza praca zawiera szczegółową analizę statusu prawnego notariusza, różnic pomiędzy czynnością prawną i czynnością notarial- ną, funkcji odmowy dokonania czynności notarialnej, a także obejmuje badania poszczególnych podstaw odmowy sporządzenia czynności notarialnej.

Książka została podzielona na siedem rozdziałów. Pierwszy dotyczy statusu prawnego notariusza, którego ustalenie jest konieczne dla zrozumienia funkcji odmowy dokonania czynności notarialnej, które są rozważane w drugim rozdziale. Trzeci rozdział przedstawia wyniki badań nad pojęciem sprzeczności czynno- ści notarialnej z prawem jako podstawy odmowy. Zaproponowane zostaje rozu- mienie pojęcie czynności notarialnej (sensu stricto i sensu largo) oraz wyróżnienie

(25)

czynności prawnej głównej. Dalej prezentowane są różne rozumienia pojęcia prawa, do którego odnosi się art. 81 pr.not. i określony zostaje zakres sprzecz- ności czynności notarialnej z prawem (ze względu na skutki wadliwości czyn- ności prawnej) oraz na charakter nieprzestrzeganego przepisu. Rozdział czwarty stanowi wykaz (wraz z komentarzem) wybranych okoliczności uzasadniających odmowę dokonania czynności notarialnych na podstawie art. 81 pr.not. Okolicz- ności zostały podzielone na wynikające z materialnej oraz formalnej sprzeczności z prawem. W rozdziale piątym przedstawiono przepis art. 84 pr.not. jako zawie- rający szczególną podstawę odmowy dokonania czynności notarialnej. Rozdział szósty dotyczy art. 86 pr.not. w zakresie podstaw odmowy dokonania czynności notarialnej. W siódmym rozdziale omówione zostały inne podstawy odmowy dokonania czynności notarialnej, w szczególności odmowa przyjęcia depozytu notarialnego, odmowa dokonania czynności wobec nieuiszczenia właściwych opłat sądowych oraz wobec naruszenia przepisów prawa podatkowego.

Niniejsza praca powstała na bazie napisanej przez autora pod kierunkiem prof.

UAM dr. hab. Marcina Walasika rozprawy doktorskiej pt. Podstawy odmowy dokonania czynności notarialnej (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Pozna- niu, rok 2020).

W tym miejscu autor pragnie wyrazić ogromną wdzięczność Profesorowi Marcinowi Walasikowi za pomoc i wsparcie okazywane w całym toku pisania pracy. Autor dziękuje za wielkie zaangażowanie i czas poświęcony przez Promo- tora, będąc świadomym, że bez Niego i Jego wysiłków praca z pewnością by nie powstała.

Autor chciałby także złożyć na ręce Recenzentów rozprawy doktorskiej – prof.

dr. hab. Jacka Gołaczyńskiego oraz prof. ALK dr. hab. Przemysława Drapały – podziękowania za wszelkie uwagi, wartościowe wskazówki i serdeczne przyjęcie rozprawy.

(26)

1.1 Status prawny notariusza – uwagi ogólne

Ustawodawca nie określił wprost statusu prawnego notariusza¹. Podstawo- wym aktem prawnym normującym funkcjonowanie notariatu jest ustawa z dnia 14.02.1991 r. Prawo o notariacie. Zgodnie z art. 2 § 1 pr.not. notariusz w zakresie swoich uprawnień działa jako osoba zaufania publicznego, korzystając z ochrony przysługującej funkcjonariuszom publicznym. Jednocześnie art. 2 § 2 pr.not.

stanowi, że czynności notarialne, dokonane przez notariusza zgodnie z prawem, mają charakter dokumentu urzędowego.

1 Status ustrojowo-prawny notariusza pozostaje nieokreślony już od unifikacji prawa notarialnego, która nastąpiła na podstawie Rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 27.10.1933 r.

– Prawo o notariacie (Dz.U. nr 84, poz. 69 ze zm.). Tak trafnie: A. Oleszko, R. Pastuszko, Ustrój polskiego notariatu w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, „Studia Iuridica Lubliniensa” 2014, nr 22, s. 551; A.J. Szereda, Czynności notarialne. Komentarz do art. 79–112 Prawa o notariacie, Warszawa 2018, s. 18; por. M. Iżykowski, Notarialne poświadczenie dzie- dziczenia jako rozstrzygnięcie sprawy cywilnej, [w:] P. Grzegorczyk, K. Knoppek, M. Walasik (red.), Proces cywilny. Nauka – Kodyfikacja – Praktyka. Księga jubileuszowa dedykowana Profe- sorowi Feliksowi Zedlerowi, Warszawa 2012, s. 173–175. Tamże syntetycznie o roli notariusza w społeczeństwie i w systemie prawnym. Patrz także: W. Boć, Status prawny notariusza, Wrocław 2010, s. 18 i n. Tamże ogólnie o notariacie w Polsce i jego pozycji. O statusie nota- riusza również: J. Biernat, [w:] A. Rataj, A.J. Szereda (red.), Ustrój notariatu. Komentarz do art. 1–78d Prawa o notariacie, Warszawa 2019, s. 4–5; P. Blajer, [w:] A. Rataj, A.J. Szereda (red.), Ustrój notariatu…, s. 23–25. Tamże rys historyczny statusu ustrojowego notariusza oraz ujęcie prawnoporównawcze.

(27)

1.2 Charakter czynności notarialnych

Art. 2 §2 pr.not. stanowi, że czynności notarialne dokonane przez notariusza zgodnie z prawem mają charakter dokumentu urzędowego². Jego interpretacja prowadzi do wniosku, że zawiera się w nim wewnętrzna sprzeczność. Z jednej strony notariusz zostaje wyposażony w kompetencję do sporządzania czynności, które mają charakter urzędowy. Jednocześnie jednak ustawodawca dopuszcza możliwość dokonywania przez notariuszy czynności sprzecznych z prawem, co wynika z wprowadzenia zastrzeżenia, że tylko czynności notarialne dokonane zgodne z prawem mają taki charakter.

1.2.1 Moc urzędowa czynności notarialnych

Niejasne jest wskazanie, że określone czynności notarialne mają charakter dokumentu urzędowego, a nie są dokumentem urzędowym. Rozważenia wymaga kwestia skuteczności czynności dokonanych przez notariusza w kontekście posiadania przez nie charakteru dokumentu urzędowego³.

Pojęcie dokumentu urzędowego, do którego odnosi się komentowany przepis Prawa o notariacie, zostało zastosowane w art. 244 k.p.c. Zgodnie z nim dokumenty urzędowe, sporządzone w przepisanej formie przez powołane do tego organy władzy publicznej i inne organy państwowe w zakresie ich działa- nia, stanowią dowód tego, co zostało w nich urzędowo zaświadczone (art. 244

§ 1 k.p.c.). Notariusz nie jest żadnym z wymienionych podmiotów⁴. Do czyn- ności notarialnych nie ma również zastosowania art. 244 § 2 k.p.c., który nakazuje stosować przepis § 1 odpowiednio do dokumentów urzędowych spo- rządzonych przez inne osoby, w zakresie zleconych im przez ustawę zadań z dziedziny administracji publicznej. Wyłącznie na mocy przepisu szczegól- nego, tj. art. 2 § 2 pr.not., czynności notarialne niepochodzące od jakiegokol-

2 Krytycznie na temat redakcji komentowanego przepisu: P. Blajer, [w:] A. Rataj, A.J. Szereda (red.), Ustrój notariatu…, s. 77–78. Autor wskazuje m.in. na problem zakwalifi- kowania projektów sporządzanych na żądanie stron jako dokumentów urzędowych.

3 Por. A. Oleszko, Z cywilnoprawnej problematyki czynności notarialnych, „Rejent” 1991, nr 1, s. 20–21; J. Florkowski, B. Tymecki, Prawo o notariacie…, s. 6. Tamże wyróżniono pojęcia dokumentu notarialnego i czynności notarialnej.

4 Por. M. Walasik, Poddanie…, s. 147. Tamże autor odnosi się jednak do art. 785 k.p.c.

(28)

wiek podmiotu wymienionego w art. 244 k.p.c. mają charakter dokumentów urzędowych⁵.

Poprzez charakter dokumentu urzędowego należy rozumieć moc dowodo- wą dokumentu urzędowego⁶. Użyte przez ustawodawcę stwierdzenie odnoszące się do charakteru dokumentu urzędowego jest nietrafne⁷. Czynności notarialne przybierające postać dokumentów są dokumentami urzędowymi i wprost stosuje się do nich odpowiednie przepisy Kodeksu postępowania cywilnego⁸. Czynności dokonane z udziałem notariusza mające formę dokumentów zyskują najwyższy stopień pewności prawnej – zastrzeżony dla dokumentów urzędowych⁹.

Przyznanie czynnościom notarialnym mocy dokumentów urzędowych na podstawie przepisu szczególnego prowadzi do dwóch konkluzji. Po pierwsze, notariusz nie jest organem państwowym ani innym podmiotem z art. 244 k.p.c.¹⁰ Nie należy również do żadnej z konstytucyjnych władz publicznych, tylko jest wyodrębnionym organem o własnych kompetencjach – wynikających z poszcze- gólnych ustaw¹¹. Po drugie, notariusz, nie będąc organem władzy publicznej, wykonuje zadania publiczne¹² ze skutkiem właściwym dla takich organów¹³. Państwo przyznaje zatem notariuszom kompetencję do działania w jego imieniu

5 M. Sieńko, [w:] M. Manowska (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. T. I, Warszawa 2015 s. 695; por. K. Knoppek, [w:] H. Dolecki, T. Wiśniewski (red.), Kodeks postę- powania cywilnego. Komentarz. T. I, Warszawa 2013, s. 881; J. Florkowski, B. Tymecki, Prawo o notariacie…, s. 6; B. Tymecki, Notariat i czynności notarialne, Białystok 1988, s. 78; por.

A. Oleszko, Prawo o notariacie. Księgi wieczyste. Postępowanie wieczystoksięgowe, Warszawa 2014, s. 25; tenże, Akty notarialne, Warszawa 2015, s. 102–103; H. Nowara-Bacz, Przesłanki wyłączenia…, s. 85.

6 T. Demendecki, [w:] A. Jakubecki (red.), Kodeks postępowania cywilnego, Komentarz.

T. I, Warszawa 2017, s. 440 i n.; H. Nowara-Bacz, Przesłanki wyłączenia…, s. 89.

7 R. Wrzecionek, Czynności notarialne w prawie spółek, Warszawa 2008, s. 140; W. Boć, Status…, s. 72.

8 K. Knoppek, Dokument w procesie cywilnym, Poznań 1993, s. 78.

9 H. Nowara-Bacz, Przesłanki…, s. 84–85; K. Knoppek, Dokument…, s. 84–85. Tam- że autor wprost stwierdza, że każdy dokument notarialny jest dokumentem urzędowym.

W szczególności zaznacza, że akt notarialny to dokument urzędowy, który ucieleśnia i wyra- ża konkretną czynność notarialną.

10 H. Nowara-Bacz, Przesłanki…, s. 85–86.

11 J. Bodio, Status…, s. 26.

12 Por. R. Kapkowski, Odmowa dokonania czynności przez notariusza w aspekcie procedu- ralnym, „Rejent” 2008, nr 7/8, s. 46.

13 R. Wrzecionek, Czynności notarialne…, s. 139.

(29)

i wykonywania elementów jego władzy¹⁴. Notariusz, który sporządza czynność notarialną jako podmiot ustawowo powołany do tworzenia dokumentów urzędo- wych, realizuje zadania publiczne państwa, objęte jego władztwem¹⁵.

1.2.2 Charakter postępowania notarialnego

Czynnościom notarialnym została nadana moc urzędowa ze względu na charakter ogółu czynności podejmowanych przez notariusza¹⁶. Postępowanie związane zarówno z ogólnymi zasadami funkcjonowania notariatu, jak i działa- nia w odniesieniu do poszczególnych rodzajów czynności są ściśle uregulowane przepisami Prawa o notariacie i ustaw odrębnych. Zawsze postępowanie przed notariuszem charakteryzuje się nieistnieniem sporu o prawo pomiędzy stronami czynności notarialnej. Rozumieć przez to należy, że między wszystkimi uczest- nikami takiej czynności panuje zgoda co do sporządzenia czynności notarialnej o określonej treści, zaś granicą braku sporu jest zgodność czynności notarialnej z prawem¹⁷. Pojęcie postępowania notarialnego obejmuje całokształt działań podjętych przez notariusza w celu dokonania przewidzianej ustawą czynności notarialnej¹⁸. Postępowanie notarialne nie stanowi jednak rodzaju postępowa-

14 A. Oleszko, Prawo o notariacie. Komentarz. T. I. Ustrój notariatu…, s. 182–183; wyrok TK z dnia 17.12.2008 r., Ts 255/07, LEX nr 493088. Por. J. Bodio, Status…, s. 9 i n., która twierdzi, że notariusz jest w zasadzie osobą prywatną, która sprawuje wybrane funkcje pań- stwowa, jednak nigdy nie wykonuje władzy publicznej.

15 A. Oleszko, R. Pastuszko, Ustrój polskiego notariatu…, s. 555–557; por. A. Oleszko, Konsekwencje usytuowania notariusza jako przedsiębiorcy, [w:] R. Sztyk (red.), III Kongres Notariuszy RP. Nowoczesny notariat w bezpiecznym państwie, Warszawa–Kluczbork 2006, s. 247; R. Sztyk, Rola notariatu w przeobrażeniach gospodarczych jako gwarancja bezpieczeń- stwa obrotu cywilnego, „Rejent” 1995, nr 4, s 83–84.

16 Por. H. Nowara-Bacz, Przesłanki wyłączenia…, s. 85.

17 A. Oleszko, Znaczenie i charakter braku sporu w postępowaniu notarialnym, „Rejent”

2015, nr 4, s. 11 i n.

18 B. Tymecki, Notariat…, s. 21; por. A. Oleszko, Prawo o notariacie. Księgi wieczyste…, s. 19–20. Pojęcie postępowania notarialnego nie jest powszechnie stosowane. Posłużył się nim jednak SN w uchwale z dnia 29.05.1990 r., stwierdzając, że postępowanie notarialne jest rodzajem postępowania cywilnego – unormowanego przepisami Prawa o notariacie: uchwa- ła SN z dnia 29.05.1990 r., III CZP 29/90, Legalis nr 26977; R. Wrzecionek, Bezstronność no- tariusza w postępowaniu notarialnym, publikacje elektroniczne ABC, LEX. Szerzej na temat postępowania notarialnego, jego zasad i dających się w nim wyróżnić etapów wypowiada się M.A. Nowocień. Patrz: taż, Odmowa…, s. 105 i n.; por. A.J. Szereda, Czynności notarialne…, s. 14–16.

(30)

nia cywilnego¹⁹. Postępowanie przed notariuszem nie ma na celu rozpoznawania spraw cywilnych (jak ma to miejsce w postępowaniu cywilnym), zmierza przede wszystkim do sporządzenia dokumentów o charakterze urzędowym²⁰.

Notariusz musi wykazać się szczególną starannością, która powinna prze- jawiać się m.in. w wynikającym z art. 80 pr.not. obowiązku pouczenia stron o skutkach prawnych dokonywanej czynności. Objaśnienia i pouczenia o skutkach dokonywanej czynności należą do zadań notariusza, który musi uczynić im zadość i zawrzeć stosowną wzmiankę w sformułowanym akcie notarialnym²¹. Obowiązek ten stanowi wyraz biurokratyzmu przy wykonywaniu jurysdykcji pre- wencyjnej, jednak jest to zjawisko pozytywne, polegające na zachowaniu ścisłych reguł sporządzania czynności notarialnych, które pozwalają stronom na podję- cie rozważnej decyzji²². Jednocześnie notariusz nie może wpływać przy pomocy pouczeń na klienta w taki sposób, by namówić go do zawarcia danej czynno- ści prawnej, bądź do zawarcia takiej go zniechęcać²³. Nie stoi to w sprzeczności z dyspozycją art. 80 § 2 pr.not., zgodnie z którym notariusz czuwa na należytym zabezpieczeniem praw i słusznych interesów stron oraz innych osób, dla których czynność może powodować skutki prawne.

Na przyznanie czynnościom notarialnym charakteru dokumentów urzędo- wych wpływa również ustanowiony w art. 1 § 1 pr.not. generalny obowiązek dokonania czynności notarialnej. Notariusz musi sporządzić czynność notarial- ną, gdy strony są prawnie zobligowane do jej dokonania albo mają taką wolę.

Skonfrontowanie art. 1 § 1 pr.not. z pozostałymi regulacjami tej ustawy pozwala stwierdzić, że ogólna zasada zobligowania notariusza do dokonania czynności notarialnej doznaje ograniczeń. Najdalej idące ograniczenie wynika z przywoła- nego wcześniej art. 81 pr.not. Skonstruowany w nim nakaz odmowy dokonania czynności, która byłaby sprzeczna z prawem, oznacza, że na notariuszu spoczywa

19 Odmiennie: A. Oleszko, Akty notarialne…, s. 601–602; B. Tymecki, Notariat…, s. 94;

por. uchwała SN z dnia 15.12.2017 r., III CZP 83/17, LEX nr 2409065.

20 M. Walasik, Analogia w prawie procesowym cywilnym, Warszawa 2013, s. 54–57. Tam- że autor szeroko przedstawia argumenty, z uwagi na które postępowanie notarialne nie po- winno być kwalifikowane jako postępowanie cywilne.

21 A. Oleszko, Odmowa sporządzenia czynności notarialnej, „Rejent” 1996, nr 4/5, s. 56;

tenże, Czynność notarialna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Zagadnienia kon- strukcyjne, NPN 2014, nr 4, s. 8.

22 R. Sztyk, Funkcja publiczna notariatu, „Rejent” 1994, nr 12, s. 68.

23 A. Oleszko, Staranność zawodowa notariusza w świetle art. 80 Prawa o Notariacie,

„Rejent” 1997, nr 9, s. 16.

(31)

jednocześnie pozytywny obowiązek dokonania czynności i negatywny obowią- zek – odmowy sporządzenia czynności, która byłaby sprzeczna z prawem. W ten sposób notariusz staje się podmiotem, który ma za zadanie niedopuszczenie do powstania czynności notarialnych sprzecznych z prawem.

Notariusz nie tylko dokonuje czynności notarialnych, ale wykonuje także czynności urzędowe, które są odmienne od szeroko pojmowanych usług prawniczych²⁴. Na notariuszy nałożone są obowiązki o charakterze publicznoprawnym, które sprawiają, że notariusz działa w imieniu państwa i na jego rzecz²⁵. Należą do nich w pierwszym rzędzie zadania fiskalne, polegające na pozostawaniu przez notariusza płatnikiem podatku od czynności cywilnoprawnych oraz od spad- ków i darowizn, a także na obowiązku poboru opłat sądowych²⁶. Na podstawie ustawy o przeciwdziałaniu praniu brudnych pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu²⁷ zostały na notariusza nałożone kolejne obowiązki wynikające z ustano- wieniem go instytucją obowiązaną²⁸. Przyznanie dokumentom sporządzonym przy udziale notariusza mocy urzędowej wynika również z tego, że poprzez czyn- ność notarialną rozumie się ogół czynności podejmowanych przez notariusza jako osoby urzędowej, których rezultatem jest sporządzony dokument²⁹. Oznacza to, że czynność notarialna powstaje tylko w przypadku, gdy notariusz spełnił swoje ustawowe obowiązki i w sposób prawidłowy przeprowadził całą procedurę prowa- dzącą do sporządzenia czynności. Ma się przez to rozumieć postępowanie zgodnie z ustalonym trybem, w szczególności w zakresie obowiązku odmowy dokonania czynności notarialnej w konkretnych przypadkach (m.in. na podstawie art. 81,

24 A. Oleszko, Status prawny notariusza w systemie ustroju państwowego, „Rejent” 2005, nr 12, s. 18; por. J. Florkowski, B. Tymecki, Prawo o notariacie…, s. 5–7; B. Tymecki, Nota- riat…, s. 96.

25 Por. A. Oleszko, Z zagadnień ustrojowych notariatu, „Rejent” 1993, nr 9, s. 13–15.

26 Wyrok TK z dnia 10.12.2003 r., K 49/01, LEX nr 82405; wyrok TK z dnia 7.07.2011 r., U 8/08, LEX nr 963600. Szeroko na temat obowiązków fiskalnych notariusza w rozdziale 10 niniejszej pracy.

27 Ustawa z dnia 1.03.2018 r. o przeciwdziałaniu praniu brudnych pieniędzy i finansowaniu terroryzmu (Dz.U. z 2018, poz. 7230). Szerzej o obowiązkach notariusza, także w takim zakresie: W. Boć, Status…, s. 59–63.

28 Należy jednak zauważyć, że na gruncie ustawy o przeciwdziałaniu praniu brudnych pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, notariusz jest tylko jedną z wielu instytucji obowiązanych, do których należą także podmioty nie będące funkcjonariuszami publicznymi.

29 Por. A. Oleszko, Status prawny notariusza w systemie…, s. 21.

(32)

84, 86 pr.not.) oraz ustalenia tożsamości stron i posiadania przez nie wymaganej zdolności do czynności prawnych.

Reasumując, rządzące postępowaniem notarialnym podstawowe zasady: biurokratyzmu, oceny zgodności planowanej czynności z prawem, odmowy dokonania czynności sprzecznej z prawem i sporządzenia czynności notarialnej zgodnej z prawem³⁰ sprawiają, że notariusza uznać należy za podmiot o wyjątkowym statusie. Wyjątkowość zawodu notariusza polega w tym przypadku na tym, że nie pozostając organem państwowym jest jednocześnie silnie uzależniony od pań- stwa³¹. Ustawodawca przekazuje konkretne czynności z zakresu ochrony prawnej notariuszom, jednak pod warunkiem istnienia właściwej kontroli ich działania³². O takiej relacji świadczy złożona procedura powołania na notariusza oparta na istnieniu restrykcyjnych wymogów co do osoby jak i posiadanych kwalifikacji (art. 10–12 pr.not.). Notariusze pozostają nadzorowani przez państwo (w szcze- gólności przez Ministra Sprawiedliwości, ale również przez sądy) przez cały czas pełnienia swojej funkcji³³. Istnienie przymusu notarialnego dotyka uczestni- ków obrotu, którzy muszą zachować odpowiednią formę zamierzonej czynności prawnej, ale także samego notariusza, którego obowiązkiem jest dokonanie takiej czynności – o ile nie zachodzą podstawy do odmowy jej sporządzenia³⁴. Czyn- ności notarialne nie są zadaniami własnymi notariusza, lecz zadaniami państwa, które wynikają z obowiązującego prawa³⁵. W rezultacie notariusz pozostaje osobą fizyczną (prywatną), która w zakresie, w jakim dokonuje czynności notarialnych, otrzymuje część uprawnień zarezerwowanych dla państwa³⁶. Notariusz pełni urząd publiczny, pozostając jednocześnie poza hierarchią administracji państwo- wej i organów publicznych³⁷.

30 Por. M.A. Nowocień, Odmowa…, s. 109–111.

31 Por. M. Iżykowski, Notarialne poświadczenie…, s. 183.

32 Uchwała SN z dnia 7.12.2010 r., III CZP 86/10, Legalis nr 265623.

33 R. Wrzecionek, Czynności notarialne, s. 139; H. Nowara-Bacz, Przesłanki…, s. 85.

34 Por. A. Oleszko, Przymus notarialny, „Rejent” 1994, nr 5, s. 26.

35 A. Oleszko, Z zagadnień…, s. 14.

36 R. Wrzecionek, Czynności notarialne…, s. 139; A. Oleszko, Status prawny notariusza w systemie…, s. 21; W. Szwajdler, Status prawny notariusza, [w:] 70 lat zunifikowanego polskie- go prawa o notariacie. Materiały z sesji naukowej. 1933–2003, Warszawa 2003, s. 74.

37 A. Oleszko, Notariusz jako ustawowy pełnomocnik zainteresowanych w postępowaniu wieczystoksięgowym…, „Rejent” 2000, nr 9, s. 20; A.J. Szereda, Czynności notarialne…, s. 18.

(33)

P rzedmiotem niniejszej publikacji jest przybliżenie zagadnień związanych z odmową dokonania czynności notarialnej. Autor w sposób wyczerpujący przedstawia najważniejsze regulacje dotyczące instytucji odmowy sporządzenia czynności notarialnej, a także dokonuje zestawienia przepisów prawa o notariacie i ustaw od- rębnych z konkretnymi stanami faktycznymi. Książka skierowana jest przede wszystkim do notariuszy, za- stępców notarialnych oraz aplikantów notarialnych, jak również do przedstawicieli pozostałych zawodów prawniczych i pokrewnych, w szczególności zajmują- cych się obrotem nieruchomościami. Przypadki odmo- wy sporządzenia czynności notarialnej z całą pewnością będą występowały coraz częściej. Niniejsza pozycja po- może znaleźć uzasadnienie dla dokonywanej odmowy albo rozwieje wątpliwości w tym zakresie.

J uliusz Sawarzyński - doktor nauk prawnych, zastęp- ca notarialny. Prelegent na licznych krajowych i mię- dzynarodowych konferencjach naukowych. Absolwent Europejskiej Akademii Dyplomacji (specjalność: polska służba zagraniczna) oraz kursów prawa międzynarodo- wego, prawa UE i prawa brytyjskiego. Specjalizuje się w prawie o notariacie, prawie dyplomatycznym i kon- sularnym oraz prawie kanonicznym.

Podstawy odmowy dokonania czynności

notarialnej

Juliusz Sawarzyński

J. Sawarzyński

ISBN 978-83-66353-71-8

9 7 8 8 3 6 6 3 5 3 7 1 8

Notariat7_L1_V1.indd 1 27.03.2021 17:18:58