W s z e c h ś w i a t
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM . K O P E R N I K A
PAŹDZIER NIK 1966 ZESZYT 10
P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E
TR ESC Z E S Z Y T U 10 (1980)
M a ś l a n k i e w i c z K ., N e f r y t ... 229 D r o g o s z e w s k i B., O n ie k t ó r y c h u je m n y c h s k u t k a c h m a s o w e g o s to s o w a
n ia p e s t y c y d ó w ... 235 F u d a k o w s k i J ., Ś w ia t z w ie rz ę c y s t a r o ż y t n o ś c i ...237 B ł a ż e j e w s k i F., M e c h a n iz m c y ja n o g e n e z y u k r o c io n o g ó w (D ip lo p o d a ) . 242 Z i e l i ń s k a Z. M ., W ir u s y w k o m ó r c e ... 244 M a r k s A ., I le k s ię ż y c ó w m a Z i e m i a ? ... 245- D ro b ia z g i p rz y r o d n ic z e
N a c z y j k o s z t ż y je k o r z e n ió w k a ? (M. K o s t y n i u k ) ...247
Z ię b a j e r (L. P o m a r n a c k i) . 248
O b s e r w a c je n a d r o z w o je m W e lw its c h ia m ir a b ilis H o o k . f. w w a r u n k a c h s z k la r n io w y c h (S. C i e s i e l s k a ) ... 249 K r a k s y w p r z e s tr z e n i m ię d z y g w ia z d o w e j (J. M e r g e n t a l e r ) ...250 R o z m a i t o ś c i ... 250 R e c e n z je
W . S t ę ś l i c k a : N a u k a o c z ło w ie k u d la k la s y V I I I (H. S z a rs k i) . . . 254 O. S. G r e b e n s z c z i k o w : G e o b o ta n ic z e s k ij s ło w a r (J. M o w szo w icz) 254 S p r a w o z d a n ia
S p r a w o z d a n ie O d d z ia łu Ł ó d z k ie g o P T P im . K o p e r n ik a z a I p ó łro c z e 1966 r ...255 S p r a w o z d a n ie B y d g o s k ie g o O d d z ia łu P T P im . K o p e r n ik a z a I p ó łro c z e 1966 r ...255 W y s ta w a „ N ie to p e rz e ” w Ś lą s k im O g ro d z ie Z o o lo g ic z n y m (W. H a r m a ta ) 255 K o m u n i k a t y ... 256 L is t y do r e d a k c j i
W ę d ró w k a ło s ia (J K a ź m i e r s k i ) ... 256
S p i s p l a n s z
I. D U D E K (U p u p a e p o p s L.) z tu r k u c i e m — p o k a r m e m d la p is k lą t p r z e d w lo te m d o d z iu p li. — F o t. W . P u c h a ls k i
II. Ł A B Ę D Ź C Z A R N Y — C y g n u s o tr a tu s (L.). — F o t. Z. P n ie w s k i I l i a . P R Z Y K Ł A D Z A N IK A N IA p ły t k ic h je z io r. — F o t. J . M a s ic k i I l l b . P R Z Y K Ł A D Z A N IK A N IA p ły t k ic h je z io r. — F o t. J. M a s ic k i
IV. C H R O B O T E K K IE L IS Z K O W Y — C la d o n ia fim b r ia ta (L.) S a n d s t .—
F o t. J. H e r e ź n ia k
O k ł a d k a : D Z IE W IĘ Ć S IŁ b e z ło d y g o w y — C a r lin a a c a u lis L . — F o t. Z. Z w o liń s k a
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. KOPERNIKA
PAŹDZIERNIK 1966 ZESZY T 10 (1980
K A Z IM IE R Z M A S L A N K IE W IC Z (K ra k ó w )
N E F R Y T
N efryt, daw niej uw ażany za m inerał (odmia
n ę aktynolitu lub trem olitu) jest m etam orficz
ną skałą, składającą się głównie z m ikrokrysta
licznych nieregularnie poprzerastanych pręci
ków i igieł jednoskośnych amfiboli szeregu aktynolitowego. M inerały należące do tej g ru py am fiboli są krzem ianam i wapnia, magnezu i żelaza o ogólnym składzie: Ca
2(Mg,Fe
2 + )5[ S n O n h
( o h ) 2.
Ja k wiadomo, zasadniczym elem entem stru k tu raln y m krzem ionki i w szystkich krzem ianów je st grupa [SiC>
4]4— o budowie tetraedrycznej (ryc. 1). Jako sam odzielny anion grupa ta w y-
R y c . 1. T e tr a e d r y c z n a g r u p a [S iO ł ]'1-
stęp u je w ortokrzem ianach, np. w oliwinie (ortokrzem ian magnezu i żelaza (Mg,Fe)Si04 i w cyrkonie (ortokrzem ian cyrkonu ZrSiC>
4).
Połączenie dwóch grup [SiC>
4]4~ prowadzi do kom pleksu [Si^Oy]6- (ryc. 2b), obecnego np.
w pirom orficie (uwodniony krzem ian cynku Zn
4[SisP?] (OH)2 ‘ H
2O). Połączenie większej
liczby grup [Si
0 4]4- prow adzi do pow staw ania zam kniętych pierścieni (ryc. 2c, d, e). Anion trójczłonow y [SiaOg]6 - (ryc. 2c) w ystępuje w m inerale w olastonicie CaSiO;!. M inerał ten, o wzorze analogicznym do kalcytu CaC
0 3, uw a
żany był daw niej za m etakrzem ian; właściwy jednak wzór tego m inerału m a postać
o ’ 2 3 i s 6 7 a 9 10 A
L ■ i , I . I . I . I , I . I . l , l . I
33
230
lity, trem olit czyli gram m atyt, krzem ian w ap
nia i m agnezu Ca
2Mgs [Si
4 0n
]2(OH
)2i bardzo rzadki ferrotrem olit (ferroaktynolit), krzem ian w apniow o-żelazaw y Ca
2Fe2+ 5fSi040n]2 (OH)
2- Te dwa m inerały tw orzą ciągły szereg kryszta
łów mieszanych. Pospolity aktynolit zaw iera od 90^/0 trem olitu i 10% ferrotrem olitu do 20%
trem o litu i 80% ferrotrem olitu; najczęściej w y
stęp u je przew aga m agnezu (cząsteczka trem oli
tu) nad żelazem, które nieraz w drobnym stop
niu zastępuje mangan.
W ym ienione m inerały należące do szeregu aktynolitu tw orzą wydłużone w kierunku osi Z
R y c. 5. Ł a ń c u c h y k rz e m o w o - tle n o w e : p o je d y n c z y i p o d w ó jn y , p r z e d s ta w io n e w p o s ta c i c z w o ro ś c ia n ó w
pręciki i igły, pozbawione regularnych zakoń
czeń. Częste są agregaty prom ieniste, skąd po
chodzi nazw a aktynolit (z gr. aktis i lithos — kam ień prom ienisty, synonim: promienieć). Od
m iany w łókniste noszą nazwę azbestu am fibolo- wego.
Twardość 5—-6, c. wł. 3,0—3,4. Nie zaw iera
jący żelaza trem olit jest bezbarw ny lub biały, szary, żółtawy; w preparacie mikroskopowym (szlifie) bezbarwny.
A ktynolit jest barw y zielonej, której in ten sywność zależy od zaw artości żelaza (od jasno- oliwkowozielonej do ciem nobutelkowozielonej);
pleochronizm słaby: alfa <C beta < gamma: al
fa — praw ie bezbarwny, beta — zielonawożół- taw y, gam ma — jasnozielony; w yraźniejszy pleochronizm w ykazują odm iany stanowiące przejście do hornblendy lub do glaukofanu.
A ktynolity nie ulegają rozkładowi w kwasie solnym , jedynie bogatsze w żelazo odm iany przy dłuższym działaniu tego kw asu (na gorąco)?
tracą nieco żelaza.
Ca3[Si30 9]. Pierścień sześcioczłonowy (ryc. 2e) w y stępuje w m inerale berylu (krzem ian berylu i glinu Be
3A l
3[Si
6 0i
8]); ten sześcioczłonowy pierścień [SieOis]12- w ystępuje również w stru k tu rz e tu rm alinu.
Powyższe składniki stru k tu r związków k rze
m ianow ych przedstaw ia się rów nież w postaci
R y c . 3. P o łą c z o n e g r u p y SiC>4, p r z e d s ta w io n e w p o s ta c i c z w o ro ś c ia n ó w
tetraed rów (czworościanów) (ryc. 3), a także w celu uproszczenia rysu n k u w rzucie na płasz
czyznę (ryc. 5).
G dy te tra e d ry krzem ow e łączą się w jednym k ieru n k u w nieskończoność, pow stają krzem ia
ny łańcuchowe. Taką budowę w ykazują pospo
lite m in erały skałotwórcze pirokseny i am fi- bole. Obecność w yraźnie zaznaczonego k ie ru n ku (kierunek osi Z) uw idacznia się słupkowym , pręcikow ym i igiełkow atym w ykształceniem kryształów .
R y c. 4. P o je d y n c z y i p o d w ó jn y ła ń c u c h k rz e m o w o - tle n o w y z g r u p a m i: [S i20 6]4- i [S i4 0 u l 6_
P irokseny tw orzą łańcuchy pojedyncze, w k tó rych pow tarzającą się g ru pą w łańcuchu je st [Si^Oe]4- (ryc. 4). N atom iast am fibole tw o
rzą łańcuchy podw ójne czyli w stęgi o pow ta
rzającej się grupie [ S i ^ n ] 6 -. Ryc. 5 p rzed
staw ia powyższe łańcuchy w sposób uproszczo
ny. Do krzem ianów w stęgow ych należą m ine
ra ły szeregu aktynolitu.
S k rajnym i członami tego szeregu są: pospo-
231
W tórnym i produktam i przeobrażenia są chlo- ry ty (wodne krzem iany magnezu i żelaza, nie
raz także zaw ierające i glin o ogólnym wzorze (M g,Fe,A l)6[(Si,Al)4O i0](OH)8), należący do g ru py serpentynu (niekiedy zaliczany do chlory- tów, pozbawionych glinu) antygoryt (Mg,Fe2+)6 [Si
4 0io](OH
)8oraz talk Mg
3[Si
4 0io](ÓH)
2.
Wydłużone, igiełkow ate kryształki aktynoli
tu tw orzą w nefrycie nieregularne przerosty, dając budowę pilśniową (ryc. 6) o zupełnie w y
jątkow ej wśród agregatów m ineralnych spo
istości i zwięzłości. Mimo niższej twardości od w ielu m inerałów i skał, odłamanie kaw ałka n e
fry tu z większej b ry ły natrafia na dużą tru d ność, podobnie tru d n a jest obróbka mechanicz
na nefrytu. To było przyczyną, że kam ień ten, 0 charakterystycznej barw ie zielonawej, co ułatw iło jego poszukiwanie i odróżnianie od innych, używ any był przez człowieka już w czasach przedhistorycznych.
Obok krzem ienia, stosowanego już w paleo
licie, n efry t używ any był w neolicie, tj. w okre
sie młodszej epoki kam iennej. Dzięki bowiem wysokiej w ytrzym ałości i zwięzłości stanow ił on nieoceniony m ateriał. Na prehistorycznych bu
dowlach na palach u brzegu jezior szw ajcar
skich, n a brzegach B ajkału i A ngary, na w y
brzeżach Morza Karaibskiego, na Nowej Zelan
dii znajdyw ano od daw na różne przedm ioty w y
konane z n efrytu. Do najczęstszych należały noże, zakończenia strzał, m łoty i siekierki. Skąd udało się ówczesnemu mieszkańcowi ziemi zdobyć tak w ielkie ilości nefry tu, i z jakich złóż one pochodziły, do dzisiaj nie zostało jeszcze w dostatecznym stopniu w yjaśnione.
W ystarczy wspomnieć, że w prehistorycznych osiedlach na palach nad jeziorem Bodeńskim znaleziono około 30 000 siekierek nefrytow ych.
N efry t był szczególnie ceniony w Chinach, gdzie w czasach historycznych w yrabiano z niego przede w szystkim przedm ioty k u ltu religijnego oraz insygnia cesarskie. Według za
pisków z VI w ieku p. n. e. cesarz chiński nosił m itrę z płytkam i nefrytow ym i. Również 1 strój jego św ity był ozdobiony płytkam i z n efry tu , których kształt i rozm iary zależne były od urzędu i rang i dostojnika dworu. Wiele prac o nefrycie napisano w Chinach. Najgłoś
niejsze je st obszerne dzieło z X II wieku, któ
re w stu księgach opisuje n e fry ty znajdu
jące się w posiadaniu pierwszego cesarza po
łudniow ej dynastii Sung. Zaw iera ona praw ie 700 rycin artystycznych wyrobów.
W sztuce Dalekiego Wschodu n efry t odegrał olbrzym ią rolę. Rzeźby stojące na najwyższym poziomie artystycznym w ykonyw ane były z nefry tu , k tó ry powszechnie uchodził za n a j
cenniejszy m ateriał rzeźbiarski. Z n efry tu w y
konyw ano różnego k ształtu wazy, flakony, pół
miski, a także brosze i bransolety oraz drobne przedm ioty artystyczne (ryc. 7— 9). W słynnym bukiecie chryzantem , znajdującym się w ce
sarskim skarbcu w Pekinie, listki kwiatów zo
stały w ykonane z bladozielonego nefrytu, co nieraz starano się naśladow ać (ryc. 10). O brób
k a w iększych i bogatszych w rzeźby przedm io-
R y c. 6. M ik ro s k o p o w e z d ję c ia d o ln o ś lą s k ic h n e f r y tó w z J o r d a n o w a . P o w . 70X
tów ozdobnych z n e fry tu trw ała nieraz całe lata. I dzisiaj jeszcze w Chinach w ykonuje się przedm ioty ozdobne z nefrytu, które są b ar
dziej poszukiwane niż w ykonane w innym m a
teriale.
W Sam arkandzie (obecnie Uzbecka Republi
ka ZSRR w Azji Środkowej) do dnia dzisiej
szego zachował się w ielki m onolit nefrytow y na grobie Tam erlana.
Dawni mieszkańcy z Nowej Zelandii, Mao
rysi, stosunkowo niedawno jeszcze żyjący na poziomie ludzi z epoki kam iennej, w yrabiali z n efry tu siekierki i m łoty oraz cenione w y
soko am ulety.
N ajbardziej znane są w ystąpienia nefrytu w Azji, na terenie Związku Radzieckiego, a mianowicie w G órach K w eń-L uń we wschod-
33*
232
rów nież badania geologiczne na teren ie Gór S ajańskich na zachód od Jeziora Bajkał.
Duże złoża n efry tu o znaczeniu gospodar
czym w G órach Sajańskich odkryła w roku 1897 ekspedycja kierow ana przez polskiego in żyniera górniczego Leonarda J a c z e w s k i e g o .
Wobec nieznajomości w ystąpień n efry tu w Europie aż do 1884 r. uważano, że prehisto
ryczne znaleziska narzędzi nefrytow ych zwią
zane są z nefry tam i pochodzenia azjatyckiego.
W 1884 r. m ineralog H. T r a u b e, w rozpra
wie w ydanej w Greiswald, opisał znalezione przez siebie w ystępow anie n efry tu na Dolnym Śląsku w Jordanow ie, na południu od W rocła
w ia i Sobótki. B roszura ta jest bardzo rzadka i zwykle cytow ane są dwie późniejsze rozpra
w y tego au to ra z 1885 r. Gdy parę la t później (1887) Traube znalazł żyłkę n e fry tu na ścia
nach sztolni „Piastow skiej” (Książęcej) na te
ren ie Złotego Stoku, gdzie n efry t w ystępuje w tow arzystw ie skał diopsydowych, częściowo zm ienionych w serpentyn, aktualne stały się zapom niane w zm ianki o dolnośląskim nefrycie w pracach z końca XVIII wieku.
W ielki przyrodnik szwedzki L i n n e u s z w ym ienia już w 1775 r. n efry t na Śląsku. Po-
R y c. 7. W a z a n e f r y to w a , z a w ie s z o n a n a s ie d m iu o g n i
w a c h ła ń c u s z k o w y c h , w y rz e ź b io n a z je d n e g o k a w a łk a n e f r y tu
nim T urkiestanie i w Górach Sajańskich nad Bajkałem . W obszarze Gór K w eń-L uń n efry ty tw orzą złoża typu kontaktow ego pomiędzy ska
łam i granitow ym i a serpentynitam i, które po
w stały z przeobrażenia skał piroksenowych.
Na teren ie wschodniego T urk iestan u n e fry ty eksploatuje się nie tylko ze złóż pierw otnych, lecz i ze żwirów rzecznych większości rzek K aszgarii, spływ ających z Gór K w eń-Luń. Na podstaw ie badań rozmieszczenia otoczaków w żw irach rzecznych, skąd b y ły one w ybie
ran e przez ludność miejscową, udało się zna
leźć pierw otne złoża nefry tu , leżące bardzo w y
soko, w strefie wiecznego śniegu Gór S ajań skich. I na ty m obszarze pochodzenie n efry tu związane jest ze skałam i piroksenow ym i i po
w stałym i z nich serpentyn itam i (ryc. 11).
Szczegółowe badania na ty m terenie prze
prow adził z końcem ubiegłego stulecia w ybitny polski geolog K arol B o h d a n o w i c z , póź
niejszy d y rek to r K om itetu Geologicznego w Leningradzie, a następnie profesor Akademii Górniczej w K rakow ie i d y rek to r In sty tu tu
Geologicznego w W arszawie. Przeprow adził on
R y c . 8. D u ż a w a z a n e f r y to w a (w y so k o śc i ok. 40 cm ) z o k re s u C h ’ie n L u n g (w a rto ś ć p o n a d 8000 d o la ró w )233
R yc. 9. C h iń s k i w y r ó b n e f r y to w y z w y rz e ź b io n y m i s m o k a m i
dobnie poeta niem iecki J. W. G o e t h e , który zajm ow ał się również intensyw nie naukam i przyrodniczym i, m. in. i mineralogią, wspomina n e fry ty znalezione w Złotym Stoku w czasie swej podróży po Śląsku w 1790 roku.
Niewielkie w ystępow anie n efry tu stw ierdzo
no później i na południowych zboczach Gór Izerskich, gdzie tow arzyszy on łupkom chłory- towym i fyllitom .
Znalezienie n efry tu na Dolnym Śląsku za
początkowało poszukiw ania tego kam ienia i w innych krajach Europy, na terenach sta
nowisk przedhistorycznych narzędzi nefryto
wych. Znalezienie otoczaków n efry tu w żwi
rach rzecznych doprowadziło do w ykrycia złóż nefrytow ych m. in. w Alpach, w Ligurii i Skan
dynawii. Z reguły związane są one ze skałam i zasadowymi, w ystępującym i w obrębie skał serpentynitow ych.
Archeologiczne badania na teren ie Dolnego Śląska doprow adziły w rezultacie do znalezie
nia 27 siekierek nefrytow ych lub ich fragm en
tów. Do tego dochodzą znaleziska na G órnym Śląsku (głównie okolice Raciborza) i z K roto
szyna. Przeprow adzone badania petrograficzne w ykazały, że pochodzą one ze złoża nefrytu w Jordanow ie (ryc. 12 i 13).
Złoże n efry tu w Jordanow ie w ystępuje na zachód od tej miejscowości i na północ od Gli
nie, w południowej części wzgórz zbudowanych
ze skał serpentynitow ych, które ciągną się od Nasławic. Prócz dużego kamieniołomu, w któ
ry m przed w ojną wydobywano nefryt, obec
ność jego została stw ierdzona również w od
kryw kach skał serpentynitow ych na niewiel
kich wzgórzach położonych na zachód, połud
niowy zachód i południe od Jordanow a, bliżej jednak tych w ystąpień dotąd nie badano.
Wzgórza serpentynitow e położone na zachód od Jordanow a stanow ią wschodnie zakończe
nie pasma wzniesień serpentynitow ych, które od południa okalają masyw Sobótki. Pasm o to ciągnie się na przestrzeni około 20 km od Na
sławic przez Świątniki, W inną Górę, Sulistro-
R yc. 10. S z tu c z n e k w ia ty , k tó r y c h liś c ie a r t y s ta - r z e ź - b ia r z w y k o n a ł z n e f r y tu ; n a c z y n ia , w k tó r y c h z n a j
d u ją s ię k w ia ty , z o s ta ły w y k o n a n e z k r y s z ta łu g ó r
sk ie g o (k w a rc u )
R yc. 11. W y s tę p o w a n ie n e f r y t u n a d r z e k ą O n o t w e w s c h o d n ie j S y b e rii
R y c . 13. Ś lą s k ie s i e k ie r k i n e f r y to w e (1/3 n a t. w ie lk o ś c i)
i odsłonięcie ścian, pokrytych obecnie w dużej m ierze zw ietrzeliną i rum oszem skalnym , bę
dzie można przystąpić do dokładniejszego zba
dania ch arak teru w ystępow ania n e fry tu na tle skał otaczających. W szczególności określenie naw et w dużym przybliżeniu zasobów n efry tu w Jordanow ie nie jest obecnie możliwe. Nie
znaczne są dane dotyczące ilości wydobytego n e fry tu z końcem X IX w ieku i w pierw szej po
łowie w ieku XX. W arto przypomnieć, że am e
ry k ański badacz kam ieni szlachetnych
R yc. 12. M ie js c e z n a le z ie n ia p r e h i s to r y c z n y c h p r z e d m io tó w n e f r y to w y c h n a Ś lą s k u
przew agę stanow ią skały zaw ierające zoizyt oraz g ran at
(grossular).N efry t w ystępuje głównie na kontakcie ser
p en ty n itu ze skałam i grossularow ym i i zoizy- towymi. Tw orzy on w arstew ki około 20-centy- m etrow e i n ieregularne buły. D la w yjaśnienia zbitej, spilśnionej te k stu ry n e fry tu należy przyjąć, co słusznie podkreśla prof. A. G a w e ł , ruchy tektoniczne podczas in tru z ji m agm y, bez konieczności działania bardzo dużych ciśnień.
N efry t w ydobyw any w Jordanow ie jest b a r
w y zielonej o różnych odcieniach od szarozie- lonaw ych i jasnozielonych do ciemnozielo
nych. J a k w ykazują badania m ikroskopow e za
leży to zarów no od w ew nętrznej budowy, jak i składu m ineralnego. W niew ielkich n aw et od
łam ach n e fry tu można obserwować przejścia o różnych barw ach, co uniem ożliw ia niem al w yróżnienie makroskopow e rozm aitych typów.
N ależy podkreślić, że obecny stan kam ienio-
R y c . 14. O b r ó b k a n e f r y to w y c h o c z e k d o p ie r ś c io n k ó w w s z lif ie r n i C e p e lii w K ło d z k u . F o t. W . S tr o jn y
G. F. K u n z wywiózł z Jordanow a w 1899 r.
do A m eryki blok n efry tu , m asy ponad 2 tony (2140 kg). W spaniały ten okaz znajduje się obecnie w M etropolitan M useum w Nowym Jorku.
O statnie badania nad pochodzeniem n efry tów syberyjskich, przeprow adzone w Związku Radzieckim zwłaszcza przez J. N. K e l e ś n i - wice, O kręcin, Tąpadła, W iry do Gogołowa.
S kały serpentynitow e pow stałe z ultrazasado- w ych skał magm owych (perydotyty, pirokse- nity, dunity) są zaliczane do starszego paleo- zoiku, podobnie ja k gabra Sobótki. S erpen ty n ity są starsze od skał gabrow ych, na co w sk a
zują stw ierdzone w ystępow ania żył gabrow ych w serpentynicie.
Świeży serp en ty n it jest skałą zwięzłą barw y ciemnozielonej aż do praw ie czarnej o przeła
m ie nierów nym . N iekiedy zdarzają się drobne żyłki włóknistego chryzotylu. W ietrzejąc ser
p en ty n ity przy bierają barw ę żółtawozielonawą, stając się mało zwięzłe i kruche.
W ystępujące tu skały talkow e, składające się głównie z ta lk u i serpentynu, ubocznie i aktynolitu, w y stęp ują w postaci odm ian ciemnozielonych i jasnozielonych. P ow stały one niew ątpliw ie ze serpentynitów , n a co w ska
zują przejścia m iędzy obiema skałam i.
W sąsiedztw ie skał serpentynitow ych i ta l
kow ych w ystępują skały żyłowe, w śród których
łomu, w k tó ry m od w ielu la t nie prowadzi się żadnych w iększych robót górniczych, ograni
czając się do eksploatacji bloków, pozostawio
nych na dnie kam ieniołomu, nie odsłania w y
raźnie n e fry tu „in situ ”. W skałach talkow ych tw orzy on przew ażnie zgodnie z kierunkiem ułożone soczewki. W strefie żył w ystępuje w postaci niereguralnych gniazd i smug.
Dopiero w tedy, gdy przy eksploatacji ser
p en ty n itu nastąpi pogłębienie kam ieniołomu
Krotoszyn
33
Trzebnice
24 wnoctAw
otawa 2.9 •
Opole
I . D U D E K (U p u p a e p o p s L .) z tu r k u c ie m — p o k a r m e m d la p is k lą t p rz e d w lo te m do d z iu p li F o t. W. P u c h a ls k i
235 k a (1964), d o p row ad ziły do poglądu, że tw o rze
n ie się n e fr y tu je s t zw iązane z procesam i m e- tasom aty cznym i, o b ejm u jący m i zasadow e skały m agm ow e (gabra), w y stę p u ją c e w śró d skał ultrazasado w y ch. W y m ian a składników che
m icznych, a w szczególności w apnia, n a stę p u je w stre fa c h pom iędzy sk ałam i gab ro- w ym i a se rp e n ty n ita m i, co m ożna obserw ow ać i w Jo rdan ow ie.
W ydo b y w any w Jo rd a n o w ie n e fry t przez w ro cław sk ą spółdzielnię „S k a ła ” (poprzednio przez spółdzielnię „ N e fry t”) u ż y w a n y je st do
w yro b u przedm iotów ju b ilersk ic h , a zwłaszcza pierścionków . Oczka n e fry to w e w y ra b ia się od k ilk u la t w szlifiern i C epelii w K łodzku (ryc. 14), później tak że w e W rocław iu przez spółdzielnię „S k a ła ”.
N efry tem dolnośląskim zain tereso w ała się ostatnio i zagranica, m. in. H olandia, n ależy też przypuszczać, że w n ied ług im czasie szlach etny k am ień dolnośląski znajdzie się n a liście su ro w ców czy przedm iotów eksp o rto w an y ch z n a szego k raju .
B O H D A N D R O G O S Z E W S K I (P o z n a ń )
O N IEKTÓRYCH UJEMNYCH SKUTKACH MASOWEGO STOSOW ANIA PESTYCYDÓW
K o n ie c z n o ść in te n s y f ik a c ji p r o d u k c ji w d z ie d z in a c h r o ln ic tw a , o g r o d n ic tw a i le ś n ic tw a w y m a g a p o s z u k i
w a n ia i s to s o w a n ia c o ra z to b a r d z ie j s k u te c z n y c h m e to d u p r a w y i o c h ro n y ro ś lin . Z te j te ż p rz y c z y n y s to s u je m y , m ię d z y in n y m i, ś r o d k i c h e m ic z n e i to w b a r dzo s z e r o k im z a k re s ie .
M e to d a c h e m ic z n e g o z w a lc z a n ia o rg a n iz m ó w , u z n a n y c h p r z e z c z ło w ie k a z a s z k o d liw e , m a s w o je u z a s a d n ie n ie i s to s o w a n a w k o m p le k s ie z in n y m i m e to d a m i (a g ro te c h n ic z n ą , fiz y c z n ą , m e c h a n ic z n ą , b io lo g ic z n ą ) m o ż e p r z y n ie ś ć z e k o n o m ic z n e g o p u n k tu w id z e n ia s z e re g k o rz y ś c i. S to s o w a n ie p e s ty c y d ó w z a w ie r a j e d n a k p e w ie n p r o c e n t r y z y k a , k tó r e w p r a w d z ie p o w ie r z c h o w n ie ro z w a ż o n o i p r z y ję to ja k o c e n ę p o s tę p u , w y d a j e s ię je d n a k , ż e w w ie lu w y p a d k a c h je s t o n a z b y t w y so k a . R y z y k o to w z r a s t a w ie lo k r o tn ie , je ś li m e to d a c h e m ic z n a s t a j e się p o d s ta w o w ą b r o n ią w w a lc e ze s z k o d n ik a m i. D a je s ię to z a o b s e rw o w a ć w ty c h k r a ja c h , g d z ie ś r o d k i c h e m ic z n e s to s o w a n e s ą m a s o w o i od d łu ż sz e g o o k re s u c z a su .
I n t e r e s u j ą c y m m a t e r i a łe m d o ty c z ą c y m te g o z a g a d n ie n ia s ą d a n e z e b r a n e w U S A , g d z ie p e s ty c y d y s to s u je s ię w o lb r z y m ic h ilo śc ia c h . W e d łu g d a n y c h z r o k u 1962 b y ło t a m z a r e j e s tr o w a n e do u ż y tk u p o n a d 54 000 p r e p a r a t ó w p r o d u k o w a n y c h n a b a z ie 500 z w ią z k ó w c h e m ic z n y c h . O b s z a r, n a k tó r y m s to s u je się p e s ty c y d y w y n o s i ś r e d n io 1 a k r n a 12. S z a c u je się , że ty lk o w je d n y m r o k u (1962) z u ż y to 350 m ilio n ó w f u n tó w in s e k ty c y d ó w , a s to s o w a n e b y ły n a p o w ie rz c h n i ok. 90 m ilio n ó w a k ró w . H e r b ic y d y s to s o w a n o w p r z y b liż e n iu w te j s a m e j ilo ści.
T a k in te n s y w n a c h e m iz a c ja ś r o d o w is k a w y w o ła ła p o p e w n y m c z a s ie s k u t k i n ie ty lk o d o d a tn ie , lecz w z n a c z n ie s iln ie js z y m je s z c z e s to p n iu , u je m n e .
D o z b a d a n ia u je m n y c h s k u tk ó w w y w o ła n y c h m a s o w y m s to s o w a n ie m p e s ty c y d ó w p o w o ła n a z o s ta ła w r o k u 1962 s p e c ja ln a k o m is ja , p rz e k s z ta łc o n a n a s tę p n ie (ju ż w to k u sw eg o d z ia ła n ia ) n a o rg a n o c h a r a k te r z e s ta ły m , o n a z w ie Z e s p ó ł S to s o w a n ia P e s ty c y d ó w , w c h o d z ą c y w s k ła d N a u k o w e g o K o m ite tu D o ra d c z e g o P r e z y d e n ta . P o ś r e d n ią p rz y c z y n ą p o w o ła n ia Z e sp o łu b y ła k s ią ż k a R . C a r s o n M ilc zą c a w io sn a o ra z c y k l
a r ty k u łó w o p ra c o w a n y c h n a p o d s ta w ie z a w a r ty c h w n ie j fa k tó w . Z a ró w n o tr e ś ć k s ią ż k i, j a k i a r t y k u łó w z w ra c a ły u w a g ę n a n ie o g lę d n e s to s o w a n ie p e s t y c y d ó w i k a t a s t r o f a l n e n ie k ie d y w p r o s t s k u t k i ic h d z ia ła n ia .
P u b li k a c je t e w y w o ła ły ż y w ą r e a k c ję o p in ii p u b lic z n e j, k tó r e j s k r a jn y m w y ra z e m b y ło ż ą d a n ie z a n ie c h a n ia s to s o w a n ia m e to d w a lk i c h e m ic z n e j. A b y w y ja ś n ić rz e c z y w is ty s t a n rz e c z y i p o d ją ć , z a le ż n ie od p o tr z e b , k o n k r e tn e , u z a s a d n io n e d e c y z je , p o w o ła n o w y żej w s p o m n ia n y ju ż Z e sp ó ł S to s o w a n ia P e s ty c y d ó w , k tó r y po z e b r a n iu i p r z e a n a liz o w a n iu sz e re g u m a t e ria łó w , o p ra c o w a ł s p e c ja ln y r a p o r t d o ty c z ą c y te g o z a g a d n ie n ia . R a p o r t z o s ta ł z a tw ie rd z o n y p rz e z P r e z y d e n ta , a tr e ś ć p o d a n a do w ia d o m o ś c i sp o łe c z e ń s tw a . J a k k o lw ie k n a p o d s ta w ie s f o r m u ło w a ń z a w a r ty c h w tr e ś c i r a p o r tu m o ż n a p rz y p u s z c z a ć , że z o s ta ł on o p ra c o w a n y ta k , a b y m ię d z y in n y m i u s p o k o ić o p in ię p u b lic z n ą , to je d n a k z a w ie r a ró w n ie ż c a ły s z e re g f a k t ó w i w n io s k ó w b a rd z o in te r e s u ją c y c h , d o ty c z ą c y c h s k u t k ó w d z ia ła n ia p e s ty c y d ó w .
Z e w z g lę d u n a a k tu a ln o ś ć z a g a d n ie n ia ( p r o p a g u je m y p rz e c ie ż i w n a s z y m k r a j u m a s o w e s to s o w a n ie ś r o d k ó w c h e m ic z n y c h ), o m ó w io n o p o n iż e j n a ji s t o tn i e j
sz e p ro b le m y z a w a r te w tr e ś c i r a p o r tu .
R o z m ia r r y z y k a z w ią z a n e g o z u ż y w a n ie m p e s ty c y d ó w o k re ś lo n y j e s t p rz e z s to p ie ń n a r a ż e n i a i to k s y c z n o ść z w ią z k u . S to p ie ń n a r a ż e n i a za le ż y od tr w a ło ś c i, ilo śc i, m e to d y s to s o w a n ia i d o s tę p n o ś c i z w ią z k u c h e m ic z n e g o w f o r m ie b io lo g ic z n ie a k ty w n e j.
P o te n c ja ln e ry z y k o d la c z ło w ie k a tk w i w u ż y w a n iu ży w n o ści, w k tó r e j z n a jd u j ą się p o z o s ta ło ś c i ś r o d k ó w c h e m ic z n y c h . I s tn ie j ą w p r a w d z ie p r z e p is y i k o n t r o l a r e g u lu ją c e to z a g a d n ie n ie , z d a r z a ją się je d n a k p r z y p a d k i, ż e p o z o sta ło śc i p e s ty c y d ó w p rz e k r a c z a ją o k re ś lo n e g r a n ic e to le ra n c ji.
P o z io m p o z o sta ło śc i, m ie rz o n y w p lo n a c h r o ln y c h p rz e z n a c z o n y c h do h a n d lu m ię d z y S ta n a m i i do h a n d lu z a g ra n ic z n e g o , je s t s to s u n k o w o n is k i i rz a d k o p r z e k r a c z a p r a w n e g ra n ic e to le r a n c ji. G o rz e j je s t, j e śli c h o d z i o ś r o d k i sp o ży w cze, s p r z e d a w a n e w o b ro c ie w e w n ą trz s ta n o w y m . D a n e z e b r a n e w ró ż n y c h s ta n a c h
236
w y k a z y w a ły p o z o s ta ło ś c i o w ie le w y ż s z e o d t o l e r a n c j i p a ń s tw o w e j ( f e d e ra ln e j) n a o k o ło 3%> ś w ie ż y c h o w o c ó w i ja r z y n p rz e z n a c z o n y c h do s p r z e d a ż y . L ic z n e s t a n y n ie p r o w a d z ą s y s te m a ty c z n e g o p o b ie r a n ia p r ó b e k z p r o d u k t ó w p r z e z n a c z o n y c h n a s p o ż y c ie w o b r ę b ie s ta n u .
W ię k s z o ść in s e k ty c y d ó w m o ż e b y ć a b s o r b o w a n a p rz e z n ie u s z k o d z o n ą n a w e t s k ó r ę . M o że to m ie ć m i e j
sc e p r z y s to s o w a n iu p e s ty c y d ó w w f o r m ie a e ro z o li, a ta k ż e p r z y k o n ta k c ie z k u r z e m u b r a ń i k o c ó w p r z e sy c o n y c h w ę g lo w o d o ra m i c h lo r o w a n y m i.
O d r ę b n y m z a g a d n ie n ie m je s t s t a ł e n a r a ż e n i e n a to k s y c z n e d z ia ła n ie p e s ty c y d ó w ty c h o só b , k t ó r e s t y k a j ą się z n im i z a w o d o w o b ą d ź to p r z y ic h p r o d u k c j i, s t o s o w a n iu , czy h a n d lu .
D o k ła d n ie z a g a d n ie n ie to n ie j e s t z b a d a n e . T a k n p . g r u p a o c h o tn ik ó w p r z y j m o w a ła p o 35 m g D D T d z ie n n ie w c ią g u m ie s ią c a .
N ie s tw ie rd z o n o s p e c ja ln y c h o b ja w ó w c h o ro b o w y c h p rz e z 18 m ie s ię c y o b s e r w a c ji, ja k k o l w i e k k o n c e n tr a c ja D D T i je g o m e ta b o li tó w w y n o s iła ś r e d n io 270 p p m w tłu s z c z u ty c h osób, co s ta n o w i 20 r a z y w y ż s z y p o z io m od ś r e d n ie g o , z n a jd o w a n e g o u o só b d o ro s ły c h , b a d a n y c h w ty c h o k o lic a c h . S tw ie r d z o n o je d n a k s z e r e g in n y c h w y p a d k ó w , g d z ie p r z y c z y n ą z a tr u c ia b y ły p e s ty c y d y . U o só b ty c h w y s tę p o w a ły n a jc z ę ś c ie j z a b u r z e n ia w f u n k c j a c h s y s te m u n e rw o w e g o , w w ię k s z o ści w y p a d k ó w o d w ra c a ln e .
N ie w ie le te ż w ia d o m o o k o n s e k w e n c ja c h d la z d r o w ia c z ło w ie k a , g d y w c ie le jeg o g r o m a d z i s ię w ię c e j n iż je d e n p e s ty c y d . U s ta lo n o je d y n ie , ż e w o r g a n iz m ie l u d z k im w w ie lu w y p a d k a c h s k u t k i d z ia ła n ia d w u z w ią z k ó w c h e m ic z n y c h są w ię k s z e n iż s u m a ic h s k u t k ó w in d y w id u a ln y c h . N ie k tó r e k o m b in a c je d w u o r g a n ic z n y c h z w ią z k ó w fo s fo ro w y c h w y w o ły w a ły s k u t k i d z ie s ię c io k ro tn ie s iln ie js z e od ty c h , k t ó r e o b s e r w o w a n o w te d y , k ie d y k a ż d y z ty c h p r e p a r a tó w b y ł p o d a w a n y o so b n o .
S tw ie r d z e n ie , ż e p r z y c z y n ą z a tr u c ia s ą p e s ty c y d y j e s t s to s u n k o w o ła tw e , w te d y , g d y o b ja w y s ą ty p o w e e w e n tu a l n ie w ia d o m e je s t, ż e p a c j e n t z e tk n ą ł się z p r e p a r a t a m i c h e m ic z n y m i. T r u d n o n a to m ia s t u s t a li ć p rz y c z y n ę , g d y o b ja w y s ą n ie s p e c y f ic z n e i n ie m a p o d e jr z e n ia o k o n ta k t z p e s ty c y d a m i.
W w ie lu w y p a d k a c h p e s ty c y d y p o w o d u ją n ie z a m ie rz o n e z a tr u c ie ś w ia ta z w ie rz ę c e g o , p r z y c z y m ic h to k sy c z n o ś ć w s to s u n k u do r ó ż n y c h o rg a n iz m ó w je s t z m ie n n a . I n s e k ty c y d y w y k a z u ją n p . s i ln ie js z ą to k s y c z n o ś ć w s to s u n k u do b e z k rę g o w c ó w n iż do k rę g o w c ó w . S p o ś r ó d k rę g o w c ó w , ry b y , o g ó ln ie b io r ą c , są b a r d z i e j w r a ż liw e n iż p ta k i , a p t a k i b a r d z ie j w r a ż li w e n iż s s a k i. W ra ż liw o ś ć g a d ó w i p ła z ó w z m ie n ia się w z a le ż n o śc i od g a tu n k u , le c z j e s t z w y k le p o ś r e d n ia m ię d z y r y b a m i a p ta k a m i.
R ó ż n y s to p ie ń w r a ż liw o ś c i n a d z ia ła n ie p r e p a r a t ó w c h e m ic z n y c h m o ż e sp o w o d o w a ć w y łą c z e n ie n ie k t ó r y c h o g n iw z ła ń c u c h a p o k a rm o w e g o . P o d c z a s g d y je d n e o r g a n iz m y z o s ta ją -z d z ie s ią tk o w a n e , in n e , o d p o rn e , m o g ą k o n c e n tr o w a ć (w s w o im ciele) p e s ty c y d y o w y ż s z y m s tę ż e n iu n iż w y s tę p u j ą c e w o to c z e n iu . N p . w je z io r z e C le a r (K a lifo rn ia ) w w o d z ie z a w ie r a j ą c e j 0,02 p p m . T D E p la n k t o n z a w ie r a ł 5 p p m te g o ś r o d k a , co z k o le i s p o w o d o w a ło , ż e w tłu s z c z u r y b z n a jd o w a ła s ię je s z c z e w ię k s z a je g o k o n c e n tr a c ja . P e r k o z y ż y w ią ce się t y m i r y b a m i g in ę ły , p o m im o ż e tłu s z c z ic h z a w ie r a ł n ie c o m n ie j p o z o s ta ło ś c i n iż tłu s z c z r y b . P r o c e s k u m u l o w a n i a p e s ty c y d ó w m a m n i e js z e z n a c z e n ie d la
c z ło w ie k a , p o n ie w a ż p o k a r m lu d z k i je s t w y tw a r z a n y w ła ń c u c h u 2 -3 -o g n iw o w y m , w k tó r y m to z ja w is k o , 0 ile je s t r o z p o z n a n e , m o ż e b y ć k o n tr o lo w a n e .
W p ro w a d z a n ie n o w y c h p e s ty c y d ó w n a r y n e k r e g u l u j ą s p e c j a ln i e w y d a n e w ty m c e lu u s ta w y i z a r z ą d z e n ia . R e a liz a c ja ic h je d n a k n ie j e s t t a k s p r a w n a , ja k m o ż n a b y p rz y p u s z c z a ć . O d p o w ie d z ia ln o ś c ią n a d z o ru n a d s to s o w a n ie m p e s ty c y d ó w i ic h s k u t k a m i o b a rc z o n e s ą : M in is te r s tw o R o ln ic tw a (U SD A) o ra z Z a rz ą d Ż y w n o ś c i i L e k ó w (FD A ). Z a ró w n o U S D A , ja k i F D A m a j ą sw ó j p r o g r a m w y k o n a w c z y . U S D A o d p o w ia d a za r e j e s t r a c j ę p e s ty c y d ó w , a w id o c z n y m z n a k ie m teg o je s t w ła ś c iw a e t y k i e ta n a o p a k o w a n iu . F D A o d p o w ia d a z a n a d z ó r n a d ż y w n o ś c ią w z a k r e s ie n ie p r z e k r a - c z a n ia d o z w o lo n y c h p o z io m ó w to le r a n c ji.
R e j e s t r a c j a n o w e g o p r e p a r a t u d o k o n y w a n a je s t n a w n io s e k z ło żo n y p rz e z p e te n t a w U S D A . J e ż e li p e s t y c y d m a b y ć u ż y ty n a ro ś lin y p rz e z n a c z o n e d o s p o ż y c ia , w e w n io s k u n a le ż y w y m ie n ić w s z y s tk ie u p r a w y , n a k tó r y c h m a b y ć s to s o w a n y i m u s z ą b y ć d o s ta rc z o n e n ie z b ę d n e d a n e o s k u te c z n o ś c i i to k s y c z n o śc i. J e ż e li p o n a d to z o s ta n ie u d o w o d n io n e , że p r o d u k t n ie tw o r z y p o z o s ta ło ś c i w e w s k a z a n y c h ro ś lin a c h , o ile je s t s to s o w a n y z g o d n ie z i n s tr u k c j ą , z e z w a la się n a je g o p r o d u k c ję i s p r z e d a ż . W w y p a d k u , g d y z w ią z e k m a t e n d e n c je tw o r z e n i a p o z o sta ło śc i, U S D A o d k ła d a r e j e s t r a c ję do c h w ili, k ie d y F D A w y z n a c z y g r a n ic e to le r a n c ji.
J a k k o l w i e k ż a d e n p e s ty c y d n ie m o ż e b y ć s p r z e d a w a n y w o b ro c ie z e w n ę tr z n y m a n i w e w n ę tr z n y m b e z r e j e s t r a c j i p r z e z U S D A , to je d n a k U S D A m u s i p r a w n ie z a g w a r a n to w a ć m o ż liw o ść r e j e s t r a c j i „ n a m o c y p r o t e s t u ” , tz n . n a p is e m n e ż ą d a n ie p e te n t a , k tó r e m u o d m ó w iło r e j e s tr a c ji . O b e c n ie n a b y w c a n ie m o ż e o d ró ż n ić p r o d u k t u o n ie p r z e k r o c z o n e j g ra n ic y t o l e r a n c j i od p r o d u k t u z a r e je s tr o w a n e g o „ n a m o c y p r o t e s t u ” , p o n ie w a ż e t y k i e ta n ie n o s i ż a d n e g o o z n a c z e n ia in f o r m u ją c e g o o ty m . P o sz c z e g ó ln e s ta n y m o g ą te ż b e z p o ś r e d n io k o n tr o lo w a ć s to s o w a n ie p e s ty c y d ó w i u s t a la ć w ł a s n e g r a n ic e to l e r a n c j i d la p r o d u k t ó w s p r z e d a w a n y c h w o b rę b ie s ta n u .
R e j e s t r a c j a p e s ty c y d u m u s i b y ć o d n a w ia n a co p ię ć la t . Z e s p ó ł S to s o w a n ia P e s ty c y d ó w s tw ie rd z ił, ż e o ile d e c y z je o s k u te c z n o ś c i d z ia ła n ia p r e p a r a t ó w chem icz.- n y c h są o p a r t e n a d o b ry c h p o d s ta w a c h d o ś w ia d c z a l
n y c h , o ty l e d e c y z je o b e z p ie c z e ń s tw ie są m n ie j p e w n e . O b e c n a p r o c e d u r a r e j e s t r a c y j n a m a p r z e d e w s z y s t k im n a c e lu o c h ro n ę lu d z i i z w ie r z ą t d o m o w y c h p r z e d s z k o d liw y m i s k u t k a m i d z ia ła n ia p e s ty c y d ó w .
W n io s k i i z a le c e n ia Z e sp o łu , z a w a r te w r a p o r c ie , s ą n a s tę p u ją c e :
1. P e s ty c y d y n ie o s ią g n ę ły je s z c z e m a k s im u m sw y c h m o ż liw o śc i. M u s im y j e s to s o w a ć n a d a l, o ile c h c e m y u tr z y m a ć o b e c n y p o z io m p r o d u k c j i ś r o d k ó w sp o ż y w c z y c h , p a s z i w łó k n a .
2. N a le ż y ro z w in ą ć b a d a n ia n a d o z n a c z a n ie m p o z io m u z a w a r to ś c i p e s ty c y d ó w w o rg a n iz m ie c z ło w ie k a 1 je g o o to c z e n iu .
3) W s k a z a n y je s t p r z e g lą d s to s o w a n y c h d o tą d p r e p a r a t ó w i r e w iz j a p o z io m u ic h to le r a n c ji.
4) W o p a r c iu o p o d s ta w y p r a w n e n a le ż y o g ra n ic z y ć s to s o w a n ie p e s ty c y d ó w t r w a l e z a le g a ją c y c h .
5. R o z s z e rz y ć i z in te n s y f ik o w a ć b a d a n ia n a d : a) ś r o d k a m i c h e m ic z n y m i d z ia ła ją c y m i s e le k ty w n ie , b ) ś r o d k a m i c h e m ic z n y m i n ie z a le g a ją c y m i, c) m e t o d a m i b io lo g ic z n y m i z w a lc z a n ia s z k o d n ik ó w .
6. R o z s z e rz y ć b a d a n ia n a d s k u t k a m i p e s ty c y d ó w d la z w ie r z ą t d z ik ic h .
237
7. W y e lim in o w a ć r e j e s tr a c ję p e s ty c y d ó w „ n a m o cy p r o t e s t u ” .
T r e ś ć o m ó w io n e g o w y ż e j r a p o r t u je s t o ty l e i n t e r e s u ją c a , ż e o p ra c o w a n o j ą w o p a r c iu o d ość o b s z e rn y m a t e r i a ł o b s e r w a c y jn y i s ta n o w i p r ó b ę k r y ty c z n e j o c e n y p r o b le m u c h e m iz a c ji, t a k is to tn e g o d la n a s z y c h czasó w . N ie b r a k o c z y w iśc ie i tu sz e re g u z a g a d n ie ń p o le m ic z n y c h , w y n ik a ją c y c h p r a w d o p o d o b n ie s tą d , że a u to r z y r a p o r t u p r a g n ę l i z a c h o w a ć „ z ło ty ś r o d e k ” w s w y c h z a le c e n ia c h .
P o s t u la t c a łk o w ite g o z a n ie c h a n ia s to s o w a n ia p e s t y
c y d ó w je s t ju ż dziś, n ie s te ty , n ie r e a ln y . M o żn a p r z y p u sz c z a ć , że p r o d u k o w a n e n o w e ś r o d k i c h e m ic z n e b ę d ą c o ra z to b a r d z ie j s k u te c z n e a z a ra z e m s e le k ty w n e w d z ia ła n iu .
J e ż e li ju ż w ię c , z p rz y c z y n o b ie k ty w n y c h , m u s im y sto so w a ć p e s ty c y d y , o c e n ia jm y j e b a r d z ie j k r y ty c z n ie i to z a ró w n o t e p ro d u k o w a n e w k r a j u , j a k i im p o rto w a n e , a k o r z y s ta jm y z n ic h u m ia r k o w a n ie p r o p o r c jo n a ln i e do ic h rz e c z y w is ty c h m o ż liw o śc i, a n a s z y c h p o trz e b .
J Ó Z E F F U D A K O W S K I (K ra k ó w )
ŚW IA T ZW IERZĘCY STAROŻYTNOŚCI
Z a g a d n ie n ie ś w ia t a z w ie rz ę c e g o s ta ro ż y tn o ś c i je s t b a rd z o o b s z e r n e i s k o m p lik o w a n e , z w a ż y w sz y , że t r z e b a u w z g lę d n ić n ie ty lk o s a m e z w ie rz ę ta , a le ta k ż e w p ły w , j a k i w y w a r ł a n a f a u n ę ty s ią c le tn ia c y w iliz a c ja o ra z z m ia n y k lim a ty c z n e , k tó r e s iln ie z a z n a c z y ły s ię w ś r o d o w is k u , z w ła s z c z a w e w s c h o d n ie j części k r a j ó w ś r ó d z ie m n o m o rs k ic h . N ie m o ż n a te ż p o m in ą ć b a rd z o c ie k a w y c h z w ią z k ó w f a u n y z r e lig ia m i s t a r o ż y tn y m i, t a k w A z ji M n ie js z e j j a k w G re c ji, I ta lii, a p r z e d e w s z y s tk im w s t a r o ż y tn y m E g ip c ie . M u si s ię u w z g lę d n ić w ie r z e n ia r e lig ijn e , n ie je d n o k r o tn ie u b ó s tw ia n ie n ie k t ó r y c h g a tu n k ó w z w ie rz ą t, a p o z a ty m m ity i z a b o b o n y , t a k c z ę s te u lu d ó w s ta ro ż y tn y c h .
P o ś r ó d o w a d ó w i p a ję c z a k ó w ty lk o d w a g a tu n k i z a s łu g u ją n a o m ó w ie n ie w n in ie js z y m a r ty k u le , m i a n o w ic ie p o ś w ię tn ik c zczo n y ( A th e u c h u s sa cer ry c . 1) i s k o r p io n ( B u th u s o c c ita n u s), o b a o d g r y w a ją c e w w ie r z e n ia c h e g ip s k ic h p o w a ż n ą ro lę.
R y c . 1. R z e ź b y s k a r a b e u s z ó w w k a m ie n iu , n o sz o n e ja k o a m u le ty . S ta r o ż y tn y E g ip t *
• P o ś w ię tn ik i, p o p u la r n ie z w a n e s k a r a b e u s z a m i, są ro z s ie d lo n e w k il k u g a tu n k a c h w o b s z a r z e ś r ó d z ie m n o m o r s k im ; je d e n z n ic h n a jw ię k s z y (czczony), ju ż b a rd z o d a w n o z w ró c ił n a s ie b ie u w a g ę w E g ip c ie f a ra o n ó w z r a c j i o b y c z a ju to c z e n ia k u l z n a w o z u i z a - g r z e b y w a n ia ic h w z ie m i. P l i n i u s z S t a r s z y (23— 79 n.e.), a d m ir a ł f lo ty r z y m s k ie j i z a ra z e m p r z y r o d n ik , k tó r y z g in ą ł p o d c z a s w y b u c h u W e z u w iu sz a , w ie d z ia ł, ż e p o ś w ię tn ik cz c z o n y to c z y k u le z n a w o z u
* Część ry c in do pow yższego a rty k u łu pochodzi z k siążk i K e lle ra p t. D ie a n tik e T ie rw e lt.
i ż e s k ła d a do n ic h m a łe ro b a c z k i, z k tó r y c h p o w s ta j ą d o ro s łe c h rz ą s z c z e . P o ró w n y w a n o k u le p o - ś w ię tn ik a z Z ie m ią , a jeg o s a m e g o z e s tw ó r c ą C h e p e r (ryc. 2). Z c z a rn e g o k a m i e n ia w y rz e ź b io n e s k a r a b e u s z e p o ś w ię c o n e te m u b o g u , u m ie s z c z a n o w ś w ią ty n ia c h , n p . w s ta r o ż y tn y c h T e b a c h , g d z ie te ż z n a le z io n o m u m ie ty c h c h rz ą s z c z y . N ie je d n o k r o tn ie z n a jd y w a n o w m u m ia c h lu d z k ic h t e o w a d y n a m ie js c u s e r c a z m a r łego. M ia ły o n e o d g ry w a ć r o lę a m u l e tu w d a ls z y c h lo s a c h z m a rłe g o . W e d le m i tu g re c k ie g o je d y n ie s k a r a b e u s z m ó g ł w p r o s t le c ie ć n a O lim p do Z e u sa . W E g ip c ie u ż y w a n o s k a r a b e u s z a ja k o le k a r s t w a p r z e c iw m a l a r i i ( ą u a r ta n a ) . K ła d z io n o te ż so b ie n a o b o la łe m ie js c e o ra z p r z y r z ą d z a n o , z m o czo n e g o w g o r ą c e j o liw ie, le k a r s tw o . W o k r e s ie h e lle n is ty c z n y m s ą -
R yc. 2. B óg e g ip s k i C h e p e r z g ło w ą w k s z ta łc ie s k a r a b e u s z a . S ta r o ż y tn y E g ip t
238
d zo n o , że p o ś w ię tn ik r o d z i się z ro z k ła d a ją c e g o się t r u p a o s ła l u b z n a w o z u . T eg o r o d z a ju z a b o b o n y s p o ty k a ły s ię z k p in a m i z e s tr o n y ó w c z e s n y c h ś w ia t le j - s z y c h u m y s łó w , n p . m ity c z n y , p r z e d h is to r y c z n y p o e ta P a m p h o s p isz e :
„O n a jw ię k s z y i n a jś w ia tl e js z y z b o g ó \r , k tó r y t a r z a s z s ię w n a w o z ie , o Z e u s ie , w n a w o z ie o w cy , k o n ia l u b m u ł a ” .
W y ró b a m u le tó w w k s z ta łc ie s k a r a b e u s z a m u s ia ł b y ć z y s k o w n y m p rz e d s ię w z ię c ie m — ty s ią c a m i z n a jd u j e s ię je w E g ip c ie i n a w e t d a le k o p o z a je g o g r a n ic a m i, w g łę b i S a r d y n ii, w E t r u r i i i g d z ie in d z ie j. P r z y p i s y w a n o ty m a m u le to m s iłę p rz y c ią g a ją c ą , ja k o o b ro n ę p r z e d z ły m o k ie m i z a c z a ro w a n ie m . R z e ź b io n o s k a r a b e u s z e n ie ty lk o w p o ś le d n ie js z y c h k a m ie n ia c h , le c z ta k ż e w ja s p is ie , t u r k u s i e i m a la c h ic ie .
S p o ś ró d p a ję c z a k ó w s k o r p i o n z a ż y w a ł b a rd z o z łe j sła w y . Z n a n y b y ł z ja d o w ito ś c i i b a r d z o s ię go
R y c. 3. B ó g e g ip s k i S e lk e t z s k o r p io n e m n a g ło w ie.
S ta r o ż y tn y E g ip t
o b a w ia n o . T w ie r d z e n ie , ż e t e n p a ję c z a k m a z ja d a ć sw e m ło d e , z k tó r y c h ty lk o je d n o s a d z a so b ie n a g rz b ie c ie , j e s t w y m y s łe m . P r z y p is y w a n o s k o r p io n o w i z n a c z e n ie a s tro lo g ic z n e i ja k ą ś s iłę m a g ic z n ą (ryc. 3).
J e g o w iz e r u n e k je s t u m ie s z c z o n y n a b a b ilo ń s k im k a le n d a r z u ta b lic z k o w y m z c z a só w N a b u c h o d o n o z o ra (ok. 604— 562 p.n .e.). C h a ld e js k i c y li n d e r g lin ia n y z a w ie r a s k o r p io n a p o m ię d z y b o g a m i s ło ń c a . Z a c e z a r a H a d r i a n a (76— 138 n .e.) s k o r p io n b y ł sy m b o le m A fry k i. T e n p a ję c z a k z r a c j i s w e j ja d o w ito ś c i b y ł u w a ż a n y z a d ia b e ls k ie s tw o r z e n ie .
S ła w n a b y ła w s ta r o ż y tn o ś c i p u r p u r a ja k o n a j d o s k o n a ls z y i n a jk o s z to w n ie js z y b a r w n ik . W ia d o m o ś c i o n ie j s ą d o ść ro z p o w s z e c h n io n e . U z y s k iw a n o te n b a r w n ik , k tó r y m ia ł b a r w ę p u r p u r o w ą lu b fio le to w ą z k ilk u g a tu n k ó w ś lim a k ó w m o r s k ic h (ryc. 4). W y tw a r z a n o p u r p u r ę w F e n ic ji, z w ła s z c z a m ie ś c ie T y r. U G r e
k ó w i R z y m ia n w iz e r u n k i m u s z li z ty c h m ię c z a k ó w u w id o c z n io n o n a m o n e ta c h . Z je d n e g o ś lim a k a u z y s k iw a n o p u r p u r y b a rd z o m a ło , to te ż m u s ia ły b y ć o n e p o ła w ia n e w m ilio n a c h s z tu k , b y z a s p o k o ić w ie lk ie n a p u r p u r ę z a p o tr z e b o w a n ie . Z a le ż n ie o d g a u tn k u ś l i m a k a u z y s k iw a n o b a r w n ik tr w a ł y lu b ła tw o p e łz n ą c y . T o te ż b a r w n ik tr w a ł y b y ł b a rd z o k o s z to w n y . N ie s te ty , p r z e p i s u z y s k iw a n ia p u r p u r y z a g in ą ł.
P o d o b n ie j a k o w a d y , ty lk o n ie k t ó r e p ta k i są w s p o m n i a n e p r z e z s ta r o ż y tn y c h a u to r ó w , z w ła s z c z a te ,
R yc. 5. Ib is czczo n y — I b i s f a l c i n e l l u s — rys. eg ip sk i R y c . 4. M ię c z a k i m o r s k ie , z k tó r y c h u z y s k iw a n o b a r w n ik p u r p u r ę . O d le w e j: M u r e x tr u n c u lu s , M u r e x b r a n -
d a ris i P u r p u r a h a e m o s to v a
k t ó r e m ia ły ja k ik o lw ie k z w ią z e k z w ie r z e n ia m i r e l i
g ijn y m i. Ib is (Ib is fa lc in e llu s ) (ryc. 5, 6, 7) b y ł d o b r z e z n a n y w E g ip c ie z p o w o d u je g o k u lt u , z w ią z a n e g o z b o g in ią Iz is i b o g ie m O z iry s e m , n a jb a r d z ie j je d n a k z T h o te m , b o g ie m k się ż y c a . P t a k te n b y ł s y m b o le m s e r c a , je g o m u m io m n a d a w a n o k s z t a łt s e r c a z n a jd u ją c e g o się p o d o c h r o n ą b o g a T h o t, k tó r e g o w r z e ź b ie p r z e d s ta w ia n o z g ło w ą ib is a . G r e c y u to ż s a m ia li T h o ta z H e rm e s e m . B óg T h o t- H e r m e s b y ł b o g ie m ro z u m u , s iły tw ó rc z e j — n a u c z y ł o n lu d z i r a c h u n k u c z a su . K a p ła n i e g ip s c y p rz e z n a u c z a n ie lu d n o ś c i d o g m a tó w r e lig ijn y c h o c h r a n ia li ib is a p rz e d w y tę p ie n ie m . T e n sp o s ó b o c h ro n y b y ł s k u te c z n ie js z y n iż o b e c n e p r z e p is y o c h ro n n e , w s to s u n k u do w ie lu g a tu n k ó w p ta k ó w i in n y c h z w ie rz ą t.
Ż u r a w ia w s p o m in a ją s t a r o ż y tn i a u to r z y i c zęsto j e s t r e p r e z e n to w a n y w d z ie ła c h s z tu k i. P t a k te n b y ł
239
sz e ro k o z n a n y w ś w ie c ie s ta r o ż y tn y m i z n im b y ły z w ią z a n e n a r ó ż n o r o d n ie js z e m ity i z a b o b o n y . Z n a n e b y ły ta m ta ń c e g o d o w e ż u ra w i, to te ż łą c z o n o teg o p t a k a z e r o ty k ą , n p . w iz e r u n k i A fro d y ty , b o g in i m i
łości, o z d a b ia n o p o s ta c ia m i ż u ra w i. Z n a n e b y ły od b a rd z o d a w n a p r z y lo ty i o d lo ty ż u ra w i. O sw o jo n e ż u r a w ie tr z y m a n o w o g ro d a c h m o ż n y c h rz y m ia n , a n a w e t w k u c h n i ó w c z e sn e j b y ł on u w z g lę d n ia n y , je d n a k ż e ty lk o p ie c z e ń z d o b rz e k a rm io n e g o , tu c z o n e g o ż u r a w ia , u w a ż a n o za w y k w in tn e d a n ie .
B o c ia n b ia ły z a ż y w a ł d o b re j s ła w y w św ie c ie s t a ro ż y tn y m . B y ł u w a ż a n y za p ta k a p o ż y te c z n e g o z p o w o d u z ja d a n ia ja s z c z u re k , w ę ż y i żab. W z w ią z k u z ty m is tn ia ło w n ie k tó r y c h k r a j a c h p r a w o z a b r a n ia j ą c e z a b ija n ia b o c ia n ó w — w T e s s a lii za b ic ie te g o p t a k a b y ło k a r a n e ś m ie rc ią . N ie rz a d k o n a g e m m a c h p r z e d s ta w ia n y b y ł b o c ia n sp o ż y w a ją c y w ęża.
L e k a r z e s t a r o ż y tn i u w a ż a li ż o łą d e k b o c ia n a za le -
R yc. 6. E g ip s k ie m a lo w id ło ś c ie n n e z d w o m a ib is a m i, p e lik a n e m , in n y m i p ta k a m i, k o te m i g e n e tą (G e n e ta
g e n e ta ), o r a z z o w o c o s ta n a m i lo to su
R yc. 7. M o z a ik a p o m p e ja ń s k a p r z e d s ta w ia d w a ib isy , 2 k a c z k i i 3 o w o c o s ta n y lo to su
o rły le g ii rz y m s k ic h i aż p o c zasy n o w o ż y tn e , o rły n a p o le o ń s k ie . S ę p y (ryc. 8) o d b a rd z o d a w n y c h c z a só w b y ły m o ty w e m , s p o ty k a n y m w s z tu c e h e ty c k ie j, c h a l d e js k ie j, e g ip s k ie j i g re c k ie j. S ę p b y ł u w a ż a n y za a tr y b u t A p o lla , w E g ip c ie o z n a c z a ł o n w ła d z ę k r ó l e w s k ą (ryc. 9), a p o z a ty m b y ł c z ę s ty m te m a te m d e k o ra c y jn y m s to s o w a n y m w sztu ce.
S p o ro g a tu n k ó w s a s k ó w o d g ry w a ło ro lę w c y w ili
z a c ji s ta r o ż y tn e j. O m a ł p a c h m ia n o w ty c h c z a s a c h d z iw n e d la n a s p o ję c ia . N ie k tó r z y a u to r o w ie s t a ro ż y tn i p is z ą , że m a łp y m ó w ią , a le ż e m o w a ic h je s t d la lu d z i n ie z r o z u m ia ła z p o w o d u n ie a r ty k u ło w a n y c h d źw ięk ó w . W e w c z e sn y c h w ie k a c h c h rz e ś c ija ń s k ic h d o szło do te g o , że m a łp o m p rz y p is y w a n o w ię c e j n a t u r y lu d z k ie j i lu d z k ie g o ro z u m u , n iż w rz e c z y w is to ś c i m a
R y c. 8. S c ie r w ik b ia ły ( O m o p h r o n p e r c n o p te r u s ) n a l e ż ą c y do sę p ó w . U s u w a n ie c z y s to ś c i m ie js k ie . R y s u n e k
e g ip s k i k a r s tw o p rz e c iw k o r ó ż n y m tr u c iz n o m . B o c ia n b y ł
sy m b o le m c n o ty , j a k to p r z e d s ta w ia p o e ta z IV w.
p .n .e. E z o p . M n ie m a n ie , że p t a k te n p rz y n o s i d ziec i n ie je s t a n ty c z n e , je s t to m i t ro z p o w s z e c h n io n y u w ie lu lu d ó w , a le n ie z n a jd u je m y o n im w z m ia n e k u s ta r o ż y tn y c h a u to r ó w .
Z a H o m e r a (ok o ło 850 p .n.e.) p a w n ie b y ł z n a n y w k r a j a c h ś r ó d z ie m n o m o rs k ic h . D o p ie ro z n a c z n ie p ó ź n ie j w id z im y je g o w iz e r u n k i w ś w ią ty n i H e r y n a w y s p ie S am o s. W L ib ii b y ł z w ie rz ę c ie m ś w ię ty m , a jeg o w iz e r u n e k z n a n y je s t z m o n e t p u n ic k ic h . B y ł to s y m b o l b o g in i n ie b a — g d y r o z ta c z a ł sw ó j ogon, u k a z u ją c e się o k a n a p ió r a c h p r z y p o m in a ły f i r m a m e n t n ie b ie s k i.
M ię d z y p ta k a m i d r a p ie ż n y m i je s t k il k a g o d n y c h u w a g i. D u żo m o ż n a b y p o w ie d z ie ć o o rle p rz e d n im , ja k o u o s o b ie n iu d z ik o ś c i, siły i w ła d z y . W s p o m n ijm y
to m ie jsc e . K e l l e r w sw y m d z ie le p t. D ie a n tik e T ie r w e lt w s p o m in a , że w d a w n y c h w ie k a c h c h rz e ś c i
j a ń s tw a m is jo n a r z e w y g ła s z a li do p a w i a n ó w (ry c. 10) k a z a n ia , g d y ż w ó w c z a s u w a ż a n o t e m a łp y za lu d z i z p s im i g ło s a m i. N ie je d n o k r o tn ie w sz tu c e i a r c h i te k t u r z e s ta ro ż y tn e g o E g ip tu s p o ty k a się rz e ź b y m a łp , g łó w n ie p a w ia n ó w . M a g o t , je d y n a m a ł p a z a m ie s z k u ją c a E u r o p ę ( G ib r a lta r) i P ó łn o c n ą A fry k ę b y ła d o b rz e z n a n a w c e s a r s k im R z y m ie i je g o w iz e r u n k i b y ły u m ie s z c z a n e n a m o n e ta c h . W E g ip c ie h o d o w a n o k o c z k o d a n y (C e rc o p ith e c u s ), k tó r y c h m u m ie są z n a n e . O c z y w iśc ie m a łp y t e p o c h o d z iły z p o łu d n io w y c h czę śc i p a ń s t w a fa r a o n ó w . Z n a n y b y ł te ż w ó w czas p a w ia n z ro d z a ju H a m a d r ia s , m ia n o w ic ie g a tu n e k o d z n a c z a ją c y się ty m , ż e u sa m c ó w is tn ie je g rz y w a , j a k b y p e le r y n a z d łu g ic h p o p ie la ty c h w ło -
34*
240
z ja w is k ie m n a a r e n a c h te a t r ó w rz y m s k ic h , g d z ie p a d a ły ic h s e t k i w w a lk a c h m ię d z y s o b ą lu b z lu d ź m i.
W rz e ź b a c h le w b y ł b a rd z o c z ę sto p r z e d s ta w ia n y (ryc. 13) i to n ie ty lk o ta m , g d z ie ż y ł w rz e c z y w is to śc i, le c z te ż z d a la od je g o ó w c z e s n e j o jc z y z n y . W ie lu m o ż n y c h p o s ia d a ło o s w o jo n e lw y ; m ia ł je c e s a r z D o - m i c j a n (51— 96 n.e.), a c e s a r z K a r a k a l l a (188—
217 n.e.) m ie w a ł p r z y so b ie lw a p o d c z a s u c z ty . N a d m i e r n e ło w ie n ie ż y w y c h lw ó w s p o w o d o w a ło z m n i e j
s z e n ie s ię ic h lic z e b n o ś c i w A fr y c e P ó łn o c n e j. C e s a rz T e o d o z i u s w r. 414 n .e. u z n a ł p o lo w a n ie n a n ie z a p r z y w ile j c e s a r s k i (p r iv ile g iu m im p e r a to r is ) . P o - R y c . 9. S ę p , r y s u n e k s ty liz o w a n y . W E g ip c ie s y m b o l
w ła d z y k r ó le w s k ie j
sów . W ie z e r u n k i t e j m a łp y są z n a n e z m o n e t a l e k s a n d r y js k ic h , rz e ź b w L u k s o rz e , g d z ie u s ta w i o n e w s z e re g , z p r z e d n i m i k o ń c z y n a m i w z n ie s io n y m i do g ó ry , m o d lą s ię do b o g a s ło ń c a H o r u s a (ry c . 11).
W s ta r o ż y tn o ś c i, w ś r ó d z w ie rz ą t, n a jw ię k s z ą r o lę o d g r y w a b e z p r z e c z n ie l e w . O b fito ś ć d a n y c h o n im j e s t t a k w ie lk a , ż e w w y ż e j w s p o m n ia n y m d z ie le K e l
le r a ro z d z ia ł o lw ie o b e jm u je p r a w ie 40 s t r o n d r u k u . B a rd z o lic z n e s ą r e p r o d u k c je lw a w rz e ź b ie , a n i e m a ło je s t o n im le g e n d . W w ie k a c h s t a r o ż y tn y c h le w b y ł r o z s ie d lo n y w M a łe j A z ji; za c z a s ó w K s e r k s e s a (486— 465 p.n .e.), b y ł w M a c e d o n ii i T e s s a lii, is tn i a ł te ż w ó w c z a s w M e z o p o ta m ii (Ira k ), w P e r s ji, w A r a b ii, z w ła s z c z a w J e m e n ie , w S y r ii i P a le s ty n i e , a n a -
R y c. 10. P a w ia n b a b u in . R y s. s ta r o e g ip s k i w e t w I n d ii. Z a c z a só w k a r t a g iń s k ic h lw y b y ły d o ść p o s p o lite w la s a c h o b e c n e j T u n e z ji i A lg e r ii, s k ą d z a w ła d z tw a R z y m u d o s ta r c z a n o je do c y r k ó w rz y m s k ic h . W ie le d a n y c h o p o lo w a n ia c h n a lw y p o s i a d a m y p r z e d e w s z y s tk im d z ię k i rz e ź b o m b a b ilo ń s k im i a s s y r y js k im z p o ło w y V I w p .n .e . N a ło w a c h u ż y w a n o łu k ó w lu b d z id i p o lo w a n o p ie s z o l u b k o n n o i z w o z ó w d w u k o ło w y c h . T i g l a t p i l e s a r I (1112— 1074 p .n.e.) c h w a lił s ię z a b ic ie m 120 lw ó w . P o lo w a li n a n ie A l e k s a n d e r W i e l k i (M a c e d o ń sk i) (356— 323 p.n .e.) i R a m z e s I I I (1198— 1074 p.n .e.). A s s u r - b a n i p a l o w i (668— 626 p .n .e) w y p u s z c z a n o z k la t k i z ło w io n e lw y , k tó r e on z a b ij a ł s t r z a ła m i z łu k u , s to ją c n a d w u k o ło w y m w o z ie (ry c . 12)). N ie r z a d k o u ż y w a n o d o p o lo w a n ia n a lw y s p e c ja ln i e tr e s o w a n y c h p só w . W ło w a c h ty c h p o m o c n a m i a ła b y ć b o g in i I s t a r (b o g in i m iło ś c i), j a k to m n ie m a n o w M e z o p o ta m ii. W iz e r u n k i lw ó w z n a m y z p ie c z ę c i p e r s k ic h ( D a r i u s z 519— 486) o r a z z m o n e t r z y m s k ic h . L w y b y ły c z ę s ty m
R y c . 11. R z e ź b y p a w ia n ó w g r z y w ia s ty c h (H a m a d r ia s ).
S ta r o ż y tn y E g ip t
w s z e c h n e b y ło w s ta r o ż y tn o ś c i m n ie m a n ie , że lw ic a ty lk o r a z w ż y c iu r o d z i ( A r y s t o t e l e s 384— 322 p .n .e .) i ż e w r a z z p o to m k ie m w y d a la m a c ic ę .
N i e d ź w i e d ź z a m ie s z k iw a ł w ie le k r a j ó w ś r ó d z ie m n o m o r s k ic h — b y ł on z n a n y z c a łe j p r a w ie Ita lii, ż y ł w g ó ra c h T e s s a lii, w M a c e d o n ii, T r a c j i i n a w e t w A tty c e . N ie p ra w d o p o d o b n e je s t, a b y ż y ł on n a K re c ie . Z a c z a só w h is to r y c z n y c h n ie is tn i a ł w A fry c e P ó łn o c n e j, z n a n e s ą je d n a k s z c z ą tk i z ja s k iń A lg e rii i M a ro k a , z e s to s u n k o w o n ie d a w n y c h c z a só w p r z e d h is to r y c z n y c h . B a r b a r z y ń s k ie lu d y E u r o p y u w a ż a ły n ie d ź w ie d z ia z a ro d z a j b ó s tw a , a sz e ro k o b y ło ro z p o w s z e c h n io n e m n ie m a n ie , ż e z w ie rz ę to b y ło p e r s o n i f ik a c j ą d ia b ł a ( a n im a l d ia b o lic u m ).
R y c. 12. L e w w y p u s z c z o n y z k l a t k i n a p o lo w a n ia c h k r ó le w s k ic h w A sy rii. Z K u lu n d ż a k
