KWIECIEŃ 1966 ZESZYT 4 P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E

P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E

T R E Ś Ć Z E S Z Y T U 4 (1975)

S z a r s k i H ., W p ły w s k ła d u a tm o s f e r y n a w c z e s n ą e w o lu c ję z w ie r z ą t . . 85 R u t k o w s k i E., L o d o w ie c B a g a M n ie js z y w g ó r a c h T u r g e n i ... 87 H r y n k i e w i c z - S u d n i k J ., R o ś lin n o ś ć w y b r z e ż a B u ł g a r i i ...92 D y m i ń s k a M., R o ś lin y p r z y p r a w o w e ja k o je d n a z p rz y c z y n o d k r y ć n o ­

w y c h l ą d ó w 94

K u c z y ń s k i A ., A le k s a n d e r C z e k a n o w s k i — ż y c ie i p r a c a 1833— 1876 . . 96 D ro b ia z g i p rz y r o d n ic z e

W ie lk ie lu n e t y (J . M e r g e n t a l e r ) ... 98 Ile c ie p ła o szc z ę d z a p ta k p r z e z n o c o w a n ie w s k r z y n c e lę g o w e j? (J. P i - n o w s k i ) ...100 D w a p r z y p a d k i p o tw o r n o ś c i u p ła z ó w b e z o g o n o w y c h (Z. P n ie w s k i) . . 100 Ig u a n o d o n y z B e r n is s a r t (Z. K r z y s z t o f o w i c z ) ... 101 E u r o p a p a c h n ą c a r o p ą (E. S c h n a y d e r ) ...101 R o z m a i t o ś c i ... 103

R e c e n z je

M a r ia C u rie p a r E w a C u r i e (K . M . ) ... 105 M a ły s ło w n ik b io lo g ic z n y (J . M o w s z o w ic z ) ... 105 S. S k o w r o n : N a r o d z in y W ie lk ie j T e o rii. K a r o l D a r w in i jeg o p o ­ p r z e d n ic y (R. J . W o j t u s i a k ) ... 106 S p r a w o z d a n ia

S p r a w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i O d d z ia łu K r a k o w s k ie g o P o ls k ie g o T o w a ­ r z y s tw a P r z y r o d n ik ó w im . K o p e r n ik a z a o k r e s o d 27. V. 1964 do 25. V . 1965 r ... 106 S p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i O d d z ia łu O ls z ty ń s k ie g o P T P im . K o p e r n ik a za r o k 1965 ... 107

S p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i O d d z ia łu T o ru ń s k ie g o P T P im . K o p e r n ik a za o k r e s 1. I.— 31. X I I . 1965 r ...108 S p r a w o z d a n ie B y d g o s k ie g o O d d z ia łu P T P im . K o p e r n ik a z a I I p ó ł­

ro c z e 1965 r ... 108

S p i s p l a n s z

l a . G IL E — P y r r h u la p y r r h u la L . — F o t. W . P u c h a ls k i

I b . O R Z E C H Ó W K A — N ic ifr a g a c a r y o c a ta c te s L. — F o t. W . P u ­ c h a ls k i

I l a . F R A G M E N T W Y D M Y n a d M o rz e m C z a r n y m z w y d m u c h r z y c ą p ia s k o w ą E ly m u s a r e n a r iu s L . — F o t. W . S tr o jn y

I l b . K I P I E L M O R S K A z ro z r z u c o n y m i g ła z a m i w p o b lu ż u N e s s e - b e r u (B u łg a r ia ) . — F o t. W . S tr o jn y

I l i a . R O P U C H A P A S K Ó W K A — B u f o calam Ata. — F o t. B. S ie m a sz k o IH b . Ż A B A W O D N A — R a n a e s c u le n ta L. — F o t. A. B o rk o w s k i

IV a. S Ł O Ń C E W L E S IE . — F o t. J . K o p to n

IV b . B IO T O P L Ę G O W Y b ie lik a — H a lia e e tu s a lb ic illa L. — F o t. J . K o p to n

O k ł a d k a : M IN E R A Ł g a le n a (P b S ). — F o t. W. S tr o jn y

O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W I M. K O P E R N IK A

KWIECIEŃ 1966 ZESZYT 4 (1975)

H E N R Y K S Z A R S K I (T o ru ń )

W P Ł Y W SKŁADU ATMOSFERY NA WCZESNĄ EW O L U C JĘ ZW IERZĄ T

P o jaw ien ie się jako skam ieniałości w ielu grup zw ierząt w okresie kam bryjskim , w stosunkow o krótkim czasie stanow i jed en z najciekaw szych problem ów paleontologii. Istn ieją dw ie m ożli­

wości in te rp re ta c ji tego zjaw iska. Po pierw sze, m ożem y sądzić, że g ru p y zw ierząt zróżnicow ały się znacznie d aw niej, b ra k zaś ich śladów w ska­

łach starszy ch od k a m b ru jest artefak tem , po drugie zaś, m ożna przypuszczać, że dokum enty geologiczne od tw arzają w głów nych zarysach isto tn ą przeszłość isto t żyw ych, a więc, że p o ­ czątkow e różnicow anie się zw ierząt n a główne grup y trw ało stosunkow o bardzo krótko.

Do nied aw n a w iększość uczonych skłaniała się raczej do pierw szego poglądu, gdyż istotnie łatw o w ym ienić rozm aite przyczyny, k tó re m o­

gły spow odow ać zatarcie śladów najstarszej ew olucji zw ierząt. Ó w czesne zw ierzęta m ogły być pozbaw ione szkieletów , w a ru n k i panujące na ziem i m ogły nie sp rzy jać fossilizacji, p ra s ta ­ re skam ielin y m ogły ulec zniszczeniu w długich dziejach ziemi itd. Od p a ru la t p o jaw iają się jed ­ nak publikacje, k tó ry ch auto rzy są przekonani, że należy z w iększą niż dotychczas ufnością od­

nosić się do geologicznego zapisu ewolucji.

Zdaniem ty c h badaczy w czesna h isto ria zw ie­

rząt m iała c h a ra k te r gw ałtow nej rad iacji ew o­

lucyjnej, k tó ra n astąp iła wówczas, gdy nagro­

m adzenie tle n u w atm osferze pozwoliło na łatw e uzyskiw anie en ergii n a drodze u tle n ia ­ nia zw iązków organicznych.

O*. Ob. *°U; ',0x3

P ierw szy chyba w y su n ął tę hipotezę zoolog kan ady jski N u r s a l l w r. 1959, obecnie zaś dość szczegółowo uzasad niają ją A m erykanie B e r k n e r i M a r s h a l l w oparciu o n a j­

nowsze inform acje zdobyte przy okazji badań geofizycznych.

Zgodnie z poglądam i O p a r i n a p rzy jm u ­ jem y, że gdy życie pojaw iało się n a ziem i, atm o­

sfe ra naszej p lan e ty nie zaw ierała w olnego tlen u. Tw orzące się w ów czas zw iązki orga­

niczne uległyby zniszczeniu w obecności tego gazu. P ie rw o tn a atm osfera ziem ska sk ład ała się przypuszczalnie p rzede w szystkim z w odoru, p a ry w odnej i d w u tlen k u w ęgla. Sądząc po składzie gazów w y rzu cany ch obecnie przez w ulkany, m ogła ona zawdzięczać swe pow stanie działalności w ulkanicznej, gazy w ulkaniczne zaś nie zaw ierają nigdy w olnego tle n u . Gaz te n może pow stać z rozkładu p a ry w odnej pod działaniem prom ieni pozafioletow ych o długości ok. 1500 do 2100 A. Proces te n m u siał p rze­

biegać w e w czesnej atm osferze ziem skiej, przy czym p ow stający rów nocześnie w odór zapew ne uciekał w p rzestrzeń kosm iczną. W zbogacenie w tle n n a tej drodze atm o sfery ziem skiej zo­

stało jed n a k przypuszczalnie dość szybko za­

trzy m an e, n a co zw rócił uw agę H. U r e y.

P ow stający tle n grom adził się bow iem w atm o­

sferze pow yżej w a rs tw zaw ierający ch w iele p ary w odnej, a poniew aż tle n ab so rb uje w łaś­

nie te n w ycinek prom ieniow ania, k tó ry rozkła­

13

86

da p a rę w odną, proces jej ro zp adu m u siał dość ry chło ustać. W edług obliczeń p rzep row ad zo­

ny ch przez B e rk n e ra i M arsh alla tle n w atm o ­ sferze ziem skiej osiągnął sta n rów now agi, gdy jego ilość nie przek raczała je d n e j dziesiątej p ro ce n tu ilości obecnej. T ak n ik łe stężenie tle n u zapobiegało w praw d zie p rze n ik an iu do w a rstw nasyconych p a rą w odną n iek tó ry ch p ro m ien i pozafioletu, jed n a k d la p ro m ien i o dłuższej fali, p rzekraczającej ok. 2900 A n a w e t ta k a ilość tlen u , jak a w y stę p u je w obecnej atm o sfe­

rze nie stano w i dostatecznego filtru . P ro m ien ie te w y w ie ra ją je d n a k potężne d ziałanie n a zw iązki organiczne, ta k że w ich obecności ży­

cie nie m ogłoby istnieć. Dziś ch ron i nas przed ich działaniem płaszcz ozonu, pow stającego z tle n u pod działan iem p rom ieniow ania. W a t­

m osferze p ry m ity w n e j tle n u b y ło jed n a k tak m ało, że tw o rząca się w a rstw a ozonu nie ch ro ­ n iła dostatecznie pow ierzchni ziem i.

P ro m ie n ie pozafioletow e w ygasza dość s p ra w ­ nie w oda. B e rk n e r i M arshall sądzą więc, że zw iązki organiczne, z k tó ry c h p o w stały p ie rw ­ sze isto ty żyw e tw o rzy ły się pod działaniem p ro m ien io w ania w pow ierzchn io w ych w a rs t­

w ach w ody. Je że li zaś opadały później n a głę­

bokość około 10 m, n a tra fia ły n a w a ru n k i sp rz y ja ją c e ich trw ałości, p o lim ery zacji w co­

raz to w iększe d robiny, a n a w e t tw o rze n iu się p ierw o tn y c h organizm ów żyw ych.

R y c . 1. W y k re s B e r k n e r a i M a r s h a lla p r z e d s ta w ia j ą c y z m ia n y w z a w a r to ś c i tl e n u w a tm o s f e r z e . O ś p o ­ z io m a — o d le g ło ść w c z a sie w m ilio n a c h la t . O ś p io ­ n o w a — ilo ś ć t l e n u w a tm o s f e r z e . S t a n o b e c n y p r z y ­ ję to z a je d e n , in n e w a r to ś c i o d m ie rz o n o w s k a l i lo g a r y tm ic z n e j. I — K a m b r , I I — O rd o w ik , I I I — S y - lu r , IV — D e w o n , V — K a r b o n , V I — P e r m , V I I — T r ia s , V I I I — J u r a , I X — K r e d a , X — T rz e c io rz ę d ,

X I — C z w a r to r z ę d

Z d an iem B e rk n e ra i M arsh alla p ry m ity w n a atm o sfe ra ziem ska osłabiała n a jsiln ie j p ro m ie ­ n iow anie o długości w ynoszącej ok. 2600 A.

W iem y sk ądinąd, że k w asy n u k lein o w e są n a j­

w rażliw sze n a p ro m ien io w an ie o długości 2630 A, b iałk a zaś n a p ro m ien io w an ie o długo ści fali 2750 A. A u to rzy w y su w a ją w ięc p rzy p u sz ­ czenie, że te cechy kw asów n u k lein o w y c h i b ia ­ łe k m ogą być odbiciem w aru n k ó w , w jakich tw o rzy ło się życie w odległej przeszłości.

W p ew n y m m om encie p ew n e o rganizm y u zy sk ały zdolność do fo to sy n tezy, tj. do oddzie­

la n ia tle n u z dro b in w ody i łączenia w odoru z CO2 n a w ęglow odany przy w ykorzystaniu en e rg ii św ia tła w idzialnego. B e rk n e r i M arshall sądzą, że stało się to przed około 2,7 m ilia r­

d am i lat. Proces fotosyn tezy pow odow ał w zrost ilości tle n u w atm osferze, w zro st te n b y ł je d ­

n a k początkow o bardzo pow olny, gdyż m ało było organizm ów zdolnych do fotosyntezy, n ie­

w ie le było środow isk, w k tó ry ch organizm y te m ogły bytow ać, a w ytw o rzo n y tle n znikał dzięki u tle n ia n iu p ow ierzchni m inerałów , roz­

p uszczaniu się w w odzie, oraz dzięki procesom biologicznym , tak im ja k rozkład m ate rii orga­

nicznej i oddychanie.

O ddychanie dostarcza znacznie w ięcej en e r­

gii niż ferm en ta cja . O rganizm y w spółczesne zdolne zarów no do ferm en tacji, ja k i do oddy­

chania, ja k np. drożdże, sto su ją te n o statn i spo­

sób zdobyw ania energii wów czas, gdy zaw artość tle n u p rzek racza około 1%> jego obecnej zaw ar­

tości atm osferycznej. Z apew ne rów nież w p rze­

szłości o ddychanie tlen ow e pojaw iło się do­

p iero wówczas, g d y stężenie tle n u osiągnęło te n poziom. T ak duża ilość tle n u m usiała rów ­ nocześnie w yw ołać w zro st zaw artości ozonu, k tó ry zdaniem B e rk n e ra i M arshalla osłabił ta k znacznie pro m ien iow an ie dochodzące do po­

w ie rz c h n i ziem i, że organizm y żyw e m ogły już istn ieć pod płaszczem w od ny m nie przek racza­

jący m około 30 cm grubości. B e rk n e r i M arshall o k reśla ją te n m o m en t w dziejach ziem i jako osiągnięcie pierw szego poziom u krytycznego tle n u . Z aszedł on ich zdaniem przed około 600 m ilionam i lat. R ów noczesna m ożliw ość życia blisko pow ierzchni, w dobrze naśw ietlonych w a rstw a c h Wody i opłacalność procesów odde­

chow ych spow odow ały, że organizm om cudzo- ż y w n y m zaczęły przynosić znaczne korzyści n a rz ą d y oddechow e, tra w ie n n e, u k ład y k rąże­

n ia i n erw ow y, n arz ą d y zm ysłow e itd . W ywo­

łało to pierw szą rad ia cję ew olucyjną zw ierząt m orskich, k tó re j w y n ik i obserw ujem y w pokła­

dach kam bryjskich .

Z bliżenie do pow ierzchni w ody organizm ów zdolnych do fo to syntezy w zm ogło intensyw ność tego procesu, ta k że już po ok. 200 m ilionach lat, w końcu sy lu ru , a więc około 400 m ilionów la t tem u, ilość tle n u osiągnęła d ru g i poziom k ry ty c z n y , p rzy k tó ry m płaszcz w ytw arzanego ozonu zapew niał bezpieczeństw o organizm om w y n u rzo n y m z w ody. Ilość tle n u m ia ła w ów ­ czas osiągnąć ok. 10% obecnej zaw artości atm o­

sfery czn ej. Rozpoczęła się w ów czas inw azja organizm ów n a lądy, co spow odow ało dalszy w z ro st n a sile n ia procesów fotosyntezy. B erk n er i M arsh all skłonni są sądzić, że po u p ły w ie n a ­ stęp n ej se tk i m ilionów la t ilość tle n u atm osfe­

rycznego m ogła przekroczyć stan obecny, rów ­ nocześnie zaś ilość d w u tle n k u w ęg la b y łaby niższa od dzisiejszej. T aki skład atm o sfery w y ­ w ołałby ochłodzenie pow ierzchni ziem i, co m ogło być pow odem pierw szej epoki lodowej, k tó re j ślad y odszukano w skałach paleozoicz- n y ch ok resu perm skiego.

Z kolei ochłodzenie ziem i zaham ow ało pro ­ cesy fotosyntezy, a w ów czas k o n cen tracja dw u­

tle n k u w ęg la zaczęła ponow nie w zrastać,

choćby ty lk o dzięki działalności w ulkanów . Z chw ilą g dy poziom d w u tlen k u w ęgla podniósł się pow yżej pew nej granicy, te m p e ra tu ra po­

w ierzchni ziem i zaczęła rosnąć, osiągając ko­

lejne m aksim um w dru g iej połow ie ery m ezo- zoicznej. W zrost te m p e ra tu ry spow odow ał po­

n ow ną in te n sy fik a cję procesów fotosyntezy, k olejne zm niejszenie k on cen tracji d w u tlen k u w ęgla w atm osferze aż w reszcie doszło do o stat­

niej epoki lodow ej.

R ozum ow anie B e rk n e ra i M arshalla opiera się przede w szystkim n a obserw acjach geofi­

zycznych i n a obliczeniach, k tó ry ch popraw no­

ści nie m oże spraw dzić biolog. Z apew ne znajdą się w nim słabsze p u n k ty i sform ułow ana przez ty ch badaczy te o ria ulegnie jeszcze rozm aitym m odyfikacjom . J u ż po ukazan iu się refero w a­

nego a rty k u łu ogłoszono o odkryciu w K anadzie kopalnych ram ienionogów , k tó ry ch w iek oce­

niono n a 720 m ilionów lat. Je śli dane te po­

tw ierdzą się, to początkow e stadia rad iacji ew olucyjnej zw ierząt w ielokom órkow ych trz e ­ ba będzie cofnąć w przeszłość o około 120 m i­

lionów lat, a sam proces rad iacji rozciągnąć na

dłuższy przeciąg czasu. Pom im o tego hipoteza B erk n era i M arshalla w y w rze zapew ne znaczny w pływ na teo rie ew olucyjne p rzede w szystkim dlatego, że zam iast nieznanych katastro f, m o­

dyfikujących geologiczny zapis h isto rii istot żyw ych, zakłada ona przyjęcie tego zapisu za zgodny z rzeczywistością.

P rzypom nieć należy, że C a r t e r postulow ał rów nież istnien ie gw ałtow nej rad iacji ew olu­

cyjnej w okresie pow staw ania głów nych typów zwierzęcych. A u tor te n pow oływ ał się przede w szystkim n a w ystępow anie analogicznych procesów rad iacy jn y ch w h isto rii kręgow ców i sądził, że n a podstaw ie h isto rii g ru p y n a jle ­ piej n am znanej pow inniśm y ch arakteryzow ać całość procesu ew olucji. P rzyczyn radiacji ew olucyjnych kręgow ców m ożem y się dom y­

ślać, byłyby nim i opanow anie lądów przez czworonogi, uzyskanie zdolności do lo tu przez ptaki, zw iększenie się rozm iarów m ózgu u ssa­

ków itd. H ipoteza B erk n era i M arshalla w ska­

zyw ałaby n a okoliczności, któ re m ogły być przyczyną pierw szej rad iacji ew olucyjnej zw ie­

rząt.

E D M U N D R U T K O W S K I (W arszaw a)

L O D O W IE C BAGA MNIEJSZY W GÓRACH TU RG ENI

W o s ta tn im z c z te re c h s e z o n ó w p r a c w M o n g o lii Z a c h o d n ie j P o ls k a E k s p e d y c ja G e o lo g ic z n a p r a c o ­ w a ła n a w s c h o d n ic h z b o c z a c h g ó r T u rg e n i.

G ó ry te i b liź n ia c z y m a s y w g ó rs k i C h a r c h ir a w z n o ­ szą s ię n a w y s o k o ś ć 3978 m i 4117 m (ryc. 1). S zczy ty g ó r s te r c z ą s tr o m o n a d o ta c z a ją c y m i je lo d o w c a m i.

L o d o w c e t e s ta n o w ią r e s z tk i z n a c z n ie ro z le g le js z y c h p ó l lo d o w y c h o s ta tn ie g o z lo d o w a c e n ia (W ii r m ), z n a c z n ie m n ie js z e g o t u od p o p rz e d z a ją c e g o go z lo d o ­ w a c e n ia R iss , k tó r e g o lo d o w c e p o k r y w a ły c a łe g ó ry z w a r tą p o k r y w ą i w y p e łn ia ły k o tlin y ś r ó d g ó rs k ie m a s a m i lo d u d o c h o d z ą c e g o do 500 m g ru b o ś c i.

(E. R u t k o w s k i , Wł . S ł o w a ń s k i — 1965). Ś la d y d a w n y c h e p o k lo d o w y c h i z a s ię g u o d p o w ia d a ją c y c h im lo d o w c ó w z a c h o w a ły s ię w g ó ra c h T u r g e n i i C h a r ­ c h ir a w p o s ta c i m o r e n c z o ło w y c h i b o c z n y c h , lic z n y c h ta r a s ó w g la c if lu w ia ln y c h s t r u m i e n i n io s ą c y c h w o d y ro z to p o w e , j a k r ó w n ie ż w p o s ta c i c h a r a k t e r y s t y c z ­ n y c h k s z ta łte m c y rk ó w i U - k s z ta łtn y c h w p r o f ilu p o ­ p rz e c z n y m , k o r y t lo d o w c o w y c h . Z w ią z a n e z d a w n y m i e p o k a m i lo d o w y m i p ro c e s y b y ły n ie p o m ie r n ie p o ­ tę ż n ie js z e n iż te , k tó r e w ią ż ą się z m a ły m i lo d o w c a m i w s p ó łc z e s n y m i. O b s e r w a c ja z ja w is k d z is ie jsz y c h w z b o g a c a je d n a k n a s z e w y o b r a ż e n ie o c h a r a k te r z e d a w n y c h p ro c e s ó w i p o z w a la n a ży w o ś le d z ić w ie le szczeg ó łó w w d a w n y c h f o r m a c h o ra z o s a d a c h z a t a r ­ ty c h i n ie w id o c z n y c h .

S p o ś ró d k il k u n a s t u lo d o w c ó w , s p ły w a ją c y c h z C h a r - c h ir y i T u r g e n i, n a jb a r d z ie j d o te g o c e lu n a d a je się m a ły , lecz b a r d z o ty p o w y lo d o w c z y k d o lin n y , n a z w a n y p rz e z n a s ro b o c z o lo d o w c e m B a g a M n ie js z y m od p r z e ­ p ły w a ją c e j u jeg o p o d n ó ż a r z e c z k i B a g a . L o d o w ie c B a g a M n ie jsz y s p ły w a , p o d o b n ie ja k s ą s ia d u ją c y z n im

od p ó łn o c n e g o z a c h o d u .lodow iec B a g a W ię k sz y , z o sio ­ w e j n a jw y ż s z e j g r u p y g ó rs k ie j T u r g e n i w z n o sz ą c e j się s tro m y m p ik ie m n a w y s o k o ś ć 3978 m (ryc. 2). W s p i­

n a ją c s ię z d o lin y do lo d o w c a n a tr a f i a m y po d ro d z e n a s z e re g w a łó w m o r e n o w y c h z w ią z a n y c h z o s ta tn im , c z w a rty m s ta d ia łe m z lo d o w a c e n ia W iirm .

S p o d p o ro ś n ię ty c h ju ż g ę s tą t r a w ą i p o k ry ty c h g r u b ą d a r n ią g ła z ó w i g lin m o r e n o w y c h w y ła n ia j ą się m ie js c a m i z a o k rą g lo n e i w y g ła d z o n e p rz e z lo d o w iec s k a łk i, z w a n e m u to n a m i lu b b a r a ń c a m i, a lb o b a r a n i m i łb a m i (ry c. 3). P o w y ż e j ty c h m o r e n w z n o s i s ię m o r e n a r e c e n t n a (ryc. 4). T w o rz y j ą w y s o k i n a o k o ło 70 m k a m ie n is ty i g lin ia s ty w a ł w y g ię ty łu k ie m do d o lin y . Z k o ro n y teg o w a łu o tw ie r a s ię w id o k w g łą b ż ło b u lo d o w c a , u k tó r e g o czo ła le ż y m a łe je z io rk o z a p o ro w e p o d p a r te w a łe m m o re n o w y m . W je z io rk u ty m z n a jd u ­ ją u jś c ie w a r tk i e p o to k i m e a n d r u ją c e p o p o w ie rz c h n i lo d o w ca. H o ry z o n t z a m y k a ją od p o łu d n ia i od p ó łn o c y s tro m o p o d c ię te s k a l is t e g rz b ie ty . N a d a ls z y m p la n ie w id n ie je d w u d z ie ln y c y rk lo d o w c o w y w y p e łn io n y o lś n ie w a ją c o b ia ły m lo d e m i f ir n e m . P o n a d ś n ie g i i ló d s te r c z ą m ie js c a m i b r u n a t n e s k a łk i, a n a tle g r a ­ n a to w e g o n ie b a p o s trz ę p io n y ła ń c u c h g ó r s k i (ry s. 5).

Z b o k ó w , a n a d e w s z y s tk o z e zb o cza w y s ta w io n e g o n a p o łu d n ie s y p ie s ię n a s k r a j lo d o w c a g ru z s k a ln y (ryc. 6). P a s y te g o g ru z u o d p a d a ją c e g o od c a liz n y n a s k u te k e n e rg ic z n e g o w ie tr z e n ia te r m o k la s ty c z n e g o o tu la ją lo d o w ie c z o b u s tr o n w a ła m i m o r e n y b o c z n e j.

G ro m a d z ą c y s ię u p o d n ó ż a zb o c z y n a lo d o w c u m a t e ­ r i a ł s k a ln y , p r z e m y w a n y p ły n ą c y m i m a r g in a l n ie p o ­ to k a m i w ę d r u je w r a z z lo d e m do n iż e j p o ło żo n eg o czoła ję z y k a lo d o w eg o .

W a ły m o r e n y b o c z n e j w m ia r ę z w ę ż a n ia się lo -

13*

R y c. 2. S z k ic lo d o w c a B a g a M n ie js z e g o . S k a la ok. 1 :5 0 000 1 — ló d i f i r n , 2 — m o r e n y W iirm , 3 — m o r e n y R is s (?), 4 — s k a ły , 5 — li n ie g rz b ie tó w

la . G IL E — P y r r h u l a p y r r h u l a F o t. W . P u c h a ls k i

I l b . K I P I E L M O R S K A z ro z r z u c o n y m i g ła z a m i w p o b liż u N e s s e b e ru F o t. W . S tr o jn y

R y c. 3. M o re n a o s ta tn ie g o s t a d ia ł u z lo d o w a c e n ia W iirm . N a p la n ie ś r o d k o w y m , sz c zeg ó ln ie p o le w e j

s tr o n ie w id o c z n e m u to n y

d o w c a z b liż a ją się do sie b ie , do te g o s to p n ia , że n ie ­ w ie lk i p a s m a t e r i a łu u s y p a n e g o p rz e z e k s tr e m a ln ą p a r t ię ję z y k a lo d o w e g o łą c z y je w z w a r ty w a ł m o ­ r e n y czo ło w ej (ryc. 7).

Z w a ło w is k o m o r e n y b o c z n e j c h r o n i p r z y k r y te g r u ­ ze m b rz e ż n e p a r t i e lo d o w c a p rz e d to p n ie n ie m . N a s k u t e k te g o m o r e n a b o c z n a , w y s tę p u ją c a u czo ła lo ­ d o w c a B a g a p o s tr o n ie z a c ie n io n e j od p o łu d n io w e g o sło ń c a , s te rc z y w y so k o p o n a d d z is ie js z ą p o w ie rz c h ­ n ię (ryc. 8). S p o d o b s u n ię te g o g ru z u o d s ła n ia s ię lo ­ k a ln i e s ta r y , w a r s tw o w a n y , m a r tw y ló d z a s m a ro w a - n y n a p o w ie rz c h n i c z a rn y m , lś n ią c y m iłem .

J ę z y k lo d o w c a o p a d a ła g o d n ie do w s p o m n ia n e j ju ż b e z o d p ły w o w e j n ie c k i. D z isie jsz y lo d o w ie c n ie sy p ie ju ż m o r e n y c z o ło w e j. J e g o e k s t r e m a ln a p a r t ia to p i s ię ta k szy b k o , że s p ły w a ją c e z g ó ry m a s y lo d o w e n ie są w s t a n ie u z u p e łn ić u b y tk u sp o w o d o w a n e g o o b ta - p ia n ie m c z o ła ję z y k a lo d o w e g o . G ru z m o r e n y b o c z ­ n e j p o z o s ta je w ię c w ty le . W a ły m o r e n y b o c z n e j n ie s ą w s ta n ie z a m k n ą ć s ię w w a ł m o r e n y czo ło w ej (por. ry c. 5). L o d o w ie c B a g a m n ie js z y z n a jd u j e się w p e łn e j re c e s ji.

M a ją c w rę c e a r c h iw a ln e z d ję c ia lo tn ic z e u d a ło s ię u s ta lić , że n a p r z e s tr z e n i o s ta tn ic h 17 l a t lo d o w ie c

„ c o f n ą ł” s ię w te n s p o s ó b o m n ie j w ię c e j 180 m . P rz y ją w s z y , że p ro c e s te n p rz e b ie g a r ó w n o m ie r n ie p rz e z s z e re g o s ta tn ic h d z ie s ią tk ó w la t, ła tw o m o ż n a

R y c. 4. M o r e n a r e c e n t n a lo d o w c a B a g a M n iejszeg o . W śró d s z a r e g o m a t e r i a ł u z w a ło w e g o ( b e z s tr u k tu r a l - n y c h g lin p ia s z c z y s ty c h i g łazó w ) le ż ą b r y ły m a r tw e ­ g o lo d u d a ją c e o so b ie z n a ć m o k r y m i, c ie m n o s z a ry m i

p la m a m i

o b liczy ć, że od c zasu , k ie d y lodow iec1 B a g a M n ie jsz y s ta g n o w a ł n a lin ii s w o je j r e c e n t n e j m o r e n y czo ło ­ w e j m in ę ło 50— 60 la t. Z o b s e r w a c ji ty c h p ły n ie te ż n a u k a , że lo d o w ie c re c e s y jn y n ie sy p ie m o r e n y czo ­ ło w e j i że po to, b y doszło d o je j p o w s ta n ia , lo d o ­ w ie c m u s i s ta g n o w a ć n a je d n e j lin ii p rz e z d łu ż sz y czas.

F a k t re c e s ji lo d o w c ó w w M o n g o lii Z a c h o d n ie j r e ­ j e s tr u j e się p o w sz e c h n ie . M o re n y te j s a m e j ś w ie ż o ­ ści, co m o r e n a r e c e n t n a B a g a o b s e r w u je się p o w ­ s z e c h n ie , n p. w g ó ra c h C h a s a g tu - C h a jr c h a n (500 k m n a p o łu d n io w y w s c h ó d od T u rg e n i), w D z u n -D ż irg a -

R y c. 5. C zoło ję z y k a lo d o w c a . N a p ie r w s z y m p la n ie n a g ro m a d z e n ie g ła z ó w m o r e n y b o c z n e j. W d n ie n ie c ­ k i k o ń c o w e j w a ły a k u m u la c ji c z o ło w o m o re n o w e j z z a g łę b ie n ia m i w y to p is k o w y m i. Z a n im i je z io rk o z a p o ro w e z tw o rz ą c y m i s ię u s tó p ję z y k a lo d o w e g o n is k im i w a ła m i a k u m u la c ji c z o ło w ej. P o p r a w e j s t r o ­ n ie lo d o w c a m o r e n a b o c z n a z o b s u w a ją c y m i się w a ­ ła m i, p o le w e j m o r e n a b o c z n a i k o p k i m o r e n z s y p i-

s k o w y c h lo d o w c ó w s z r e n io w y c h

ła n t u (300 k m w ty m ż e k ie r u n k u ) , w p o g ra n ic z n y m g rz b ie c ie m o n g o lsk ie g o A łta ju , u p o d n ó ż a M u s t- u ła (350 k m n a p o łu d n io w y z a c h ó d ), u ź ró d e ł rz e k i S a g - s a j (300 k m n a p o łu d n io w y p o łu d n io w o -z a c h ó d ), n a p ra w y m b rz e g u r z e k i B u łg a n (350—460 k m w ty m sa m y m k ie r u n k u ) i w s z e re g u in n y c h p u n k tó w . P r o ­ ces te n d o p ro w a d z ił w w ię k s z o ś c i p r z y p a d k ó w do z u p e łn e g o z a n ik u lo d o w có w .

W ra c a ją c do lo d o w c a B a g a w a r to p r z y jr z e ć s ię j e ­ szcze m e c h a n iz m o w i p o w s ta w a n ia m o r e n y czo ło w ej i p ro c e s o m r o z g r y w a ją c y m s ię u czo ła lo d o w c a (por.

90

R yc. 8. M o r e n a b o c z n a i w g łę b i m o r e n a z s y p is k o w a n ie is tn ie ją c e g o dziś lo d o w c a sz re n io w e g o n e j s p a d e k p o w ie rz c h n i lo d u r o ś n ie g w a łto w n ie (por.

ry c . 5). W c e n tr a ln e j p a r t ii m o r e n y b u d o w a p a s o w a p r a w i e z u p e łn ie z a n ik a . M a te r ia ł je s t w y r a ź n ie d r o b ­ n ie js z y , a n a p o w ie rz c h n i w id a ć n ie r e g u la r n e le je p o w s ta łe p o w y to p ie n i u b r y ł m a r tw e g o lo d u i n i e r e ­ g u la r n e n is k ie w a ły a k u m u la c ji b e z p o ś r e d n ic h czo­

ło w e j (por. ry c . 5 i 7).

P o w y ż e j s t r e f y c z o ło w e j ro z p o ś c ie ra s ię f a l is t a p o ­ w ie r z c h n i a lo d o w c a . N a p o g rz e b a n y c h p o d m a s a ­ m i lo d u g a r b a c h s k a ln y c h ló d p ię tr z y s ię i f a l u je (ry c. 9). P o p o w ie rz c h n i s p ły w a s z e re g r w ą c y c h p o ­ to k ó w e ro d u ją c y c h w lo d zie s tro m e w y g ła d z o n e k o ­ r y t a (ryc. 10).

L ó d s p ły w a ją c y z m n ie js z e g o le w e g o k o tła s p y -

R y c . 9. N a p o d lo d o w y c h g a r b a c h s k a ln y c h ló d „falU' je s i ę ” i „ b u r z y ”

R y c . 10. P o p o w ie r z c h n i lo d o w c a m e a n d r u j ą w a r tk i e s t r u m i e n ie w ó d ro z to p o w y c h

I M

R yc. 6. Z e z b o c z a w y s ta w io n e g o k u p o łu d n io w i s y p ie się n a lo d o w ie c o b fity g r u z s k a ln y . P o w s ta je m o r e ­ n a b o c z n a (po p r a w e j s t r o n ie z d ję c ia ) i m o r e n y

ś r o d k o w e

ry c . ry c . 4, 5, 7 i 8). N a p o w ie rz c h n i w e w n ę tr z n e j s t r o n y m o r e n y c z o ło w ej, o p a d a ją c e j ła g o d n ie do b e z ­ o d p ły w o w e j n ie c k i k o ń c o w e j, w id a ć s z e r e g r ó w n o le ­ g ły c h w a łó w (p o r. ry c . 7 i 8). W a ły t e s ta n o w ią ś la d

d a w n y c h w a łó w m o r e n y b o c z n e j o b s u w a ją c y c h s ię po p o w ie r z c h n i lo d o w c a ta m , g d z ie w s tr e f i e m a r g in a l -

R yc. 7. R z e ź b a m o r e n y c z o ło w e j. W id o c z n e ś la d y w a ­ łó w m o r e n y b o c z n e j i s t r e f a a k u m u l a c ji b e z p o ś r e d - n io - c z o ło w e j z m a te r i a łe m d r o b n ie js z y m i z a g łę b ie ­ n ia m i w y to p is k o w y m i o ra z w a ła m i a k u m u la c ji cz o ­ ło w e j. P o le w e j s tr o n ie je z io r k a w id a ć p o w ie r z c h n ię t a r a s ó w z b u d o w a n y c h z z a s to is k o w y c h , il a s t y c h p i a ­ s k ó w w s tę g o w y c h (ja ś n ie js z e p o z io m e p o w ie r z c h n ie p r z y s y p y w a n e c ie m n ie js z y m m a t e r i a łe m m o r e n o w y m )

R yc. 11. Z s u w a ją c s ię z p o d lo d o w y c h g a rb ó w s k a l ­ n y c h lo d o w ie c p ę k a . W p o w s ta ją c e sz c z e lin y le ją się w o d y ro z to p o w e , s y p ie g ru z s k a ln y i s p ły w a o b u m a r ­ ła p le c h a g lo n ó w p r z e m ie s z a n a z p y łe m m in e r a ln y m

n a w ie w a n y m n a lo d o w ie c z o k o lic z n y c h s k a ł

c h a n y je s t p rz e z m a s y lo d o w e k o tł a p ra w e g o . P o d w p ły w e m m a s n a p ie r a ją c y c h lo d o w ie c k o tła le w e g o p o d n o si s ię k u górze. P ie r w o tn ie p o zio m e jeg o w a r ­ s tw y s t a j ą p io n o w o . N a p o w ie rz c h n i r y s u je s ię z e sp ó ł s z a r y c h i b ia ły c h ła g o d n ie f a lis ty c h s m u g sz e ro k o śc i 0,5 do 10,0 m . P rz e k r o c z y w s z y k u lm in a c ję p o d lo d o ­ w y c h g a rb ó w s k a ln y c h ló d z a c z y n a p ły n ą ć sz y b c ie j.

P o w s ta ją p ó łk o lis te sz c z e lin y , w k tó r e w le w a się w o ­ d a i p y ł s k a ln y le ż ą c y n a p o w ie rz c h n i lo d u (ryc. 11).

W d n ie g łę b o k ic h n a k ilk a n a ś c ie m e tr ó w szczelin sz u m i w o d a i g ro m a d z i s ię g ru z s k a ln y p o m ie sz a n y z g lin ą .

G ałe p a r t i e lo d o w c a p o r a s ta ją ró ż o w e g lo n y . P le ­ c h a o b u m a r ły c h g lo n ó w s t a j e się c ie m n o s z a ra . R o z ­ g rz e w a ją c s ię s iln ie j od o d b ija ją c e j p ro m ie n ie s ło ­ n e c z n e , b ia łe j p o w ie rz c h n i lo d u w ta p ia się o n a w ra z

z n a w ia n y m n a lo d o w ie c p y łe m m in e r a ln y m w lód, d a ją c p o c z ą te k s z a r y m s m u g o m lo d u g lin ia s te g o .

S z c z e lin y lo d o w e z a c is k a ją s ię u s tó p k o le jn o n iż ­ szeg o p o d lo d o w e g o g a rb u . W y p e łn ia ją c y je m a te r i a ł g lin ia s ty z g ru z e m s k a ln y m w y c is k a n y je s t n a p o ­ w ie r z c h n ię lo d o w c a . P o w s ta j ą k o p k i g lin y z g ru z e m (ryc. 12). D eszcze i w o d y ro z to p o w e p ły n ą c e p o lo d z ie

R yc. 12. Z z a c is k a ją c e j s ię sz c z e lin y t r y s k a j ą f o n t a n ­ n y g lin y z g ru z e m s k a ln y m

ro z m a z u ją je w c ie m n o sz a re s m u g i (por. ry c . 11).

W in n y c h z aś m ie js c a c h p y ł le ż ą c y n a p o w ie rz c h n i lo d o w c a w ta p ia s ię w lód. P o w ie rz c h n ia lo d o w c a n a ­ b ie r a c h ro p o w a to ś c i (por. ry c . 11). Z g r u p o w a n ia t a ­ k ie g o p y łu w ta p ia j ą się w ló d n a g łę b o k o ś ć k i l k u ­ d z ie s ię c iu c e n ty m e tr ó w . P o w s ta ją g łę b o k ie n a 50 cm ja m k i w y p e łn io n e w o d ą z g a r ś c ią p y łu n a d n ie. N o c­

n e p rz y m ro z k i p o k r y w a ją ja m k i ta f lą p rz e z r o c z y s te ­ go lo d u z a ła m u ją c e g o s ię p o d s to p ą k ro c z ą c e g o po lo ­ d o w cu w ę d ro w c a .

W g łę b i c y rk ó w ro z p o ś c ie ra się g ła d k a p o w ie rz c h ­ n ia lo d u p o k ry te g o św ie ż y m ś n ie g ie m . Z n a d n ie j s te r c z ą s k a lis te n u n a ta k i, z k tó r y c h s y p ią się n ie w ie lk ie ilo śc i g ru z u s k a ln e g o u k ła d a ją c e g o się w s m u g i m o r e n y ś r o d k o w e j g in ą c e j n a s t ę p n ie w m a ­ sie lo d u . L in ię h o ry z o n tu z a m y k a s t r z ę p ia s ta g ra ń , n a d k t ó r ą c z e rn ie je g r a n a to w e n ieb o .

L o d o w ie c B a g a M n ie jsz y o b u m ie ra . N ie z m n ie js z a to je d n a k w n ic z y m w r a ż e n ia p ię k n a , p o tę g i i n i e ­ o d p a r te j m ocy, ja k i e to w s p a n ia łe z ja w is k o p rz y r o d y w y w ie r a n a k ro c z ą c y m p o jeg o p o w ie rz c h n i w ę ­ d ro w c u . P rz e ż y te w jeg o o b lic z u c h w ile w z ru s z e n ia w y c is k a ją w s e r c u n ie z a ta r t e w s p o m n ie n ia , w y n a g r a ­ d z a ją c h o jn ie t r u d s z a ry c h , m o n o to n n y c h d n i c ię ż k ie j p ra c y geologa.

92

J E R Z Y H R Y N K IE W IC Z -S U D N IK (W R O C Ł A W )

ROŚLINNOŚĆ W YBRZEŻA BUŁGARII

K s z ta ł to w a n ie s ię r o ś lin n o ś c i w k r a j o b r a z i e u z a ­ le ż n io n e je s t od k o m p le k s o w e g o d z ia ła n ia c z y n n ik ó w k lim a ty c z n y c h , g le b o w y c h , to p o g r a fic z n y c h , b io ty c z ­ n y c h czy h is to ry c z n y c h .

W z w ią z k u z w y m ie n io n y m i p o s t u la t a m i f lo ry p ó łk u li p ó łn o c n e j, z w a n e j h o la r k ty d ą , m im o że p o ­ s i a d a ją w ie le c e c h w s p ó ln y c h z f l o r a m i p ó łk u li p o ­ łu d n io w e j, są je d n o c z e ś n ie p o d o b n e i ró ż n e .

J e s t rz e c z ą z r o z u m ia łą , że w o b r ę b ie h o la r k ty d y w y d z ie lo n o m n ie js z e je d n o s tk i, z w a n e o b s z a r a m i r o ­ ś lin n y m i. J e d n ą z n ic h je s t O b s z a r Ś r ó d z ie m n o m o r ­ sk i, k tó r y w p e w n y m s e n s ie łą c z y f l o r ę p ó łk u li p ó ł­

n o c n e j (H o la rc tis ) z f l o r ą p ó łk u li p o łu d n io w e j (np.

P a le o tro p is ).

G r a n ic a p o łu d n io w a O b s z a ru Ś r ó d z ie m n o m o r s k ie ­ go b ie g n ie m ię d z y in n y m i p rz e z p ó łn o c n ą A fry k ę , zaś g r a n ic a p ó łn o c n a p rz e b ie g a m . in . p rz e z p o łu d ­ n io w ą B u łg a rię , p r z e c in a ją c w k i e r u n k u p o łu d n io w o - w s c h o d n im B a se n C z a rn o m o r s k i.

N a le ż y p r z y ty m p a m ię ta ć , że p rz e z p o ję c ie g r a ­ n ic y f lo r y s ty c z n e j m ię d z y p o s z c z e g ó ln y m i o b s z a r a m i, n p. w ty m w y p a d k u o b s z a r ś r ó d z ie m n o m o r s k i a e u r o ­ a z ja ty c k i, n a le ż y r o z u m ie ć s z e r o k i p a s p rz e jś c io w y , g d zie p r z e n i k a ją g a tu n k i c h a r a k t e r y s t y c z n e d la ty c h i s ą s ie d n ic h o b sz a ró w .

Z p o d a n e j o g ó ln e j a n a liz y m o ż n a w n io s k o w a ć , że w y b rz e ż e i o k o lic e M o rz a C z a rn e g o w B u łg a r i i są p o d w ie lo m a w z g lę d a m i i n t e r e s u j ą c e , a m ia n o w ic ie :

1. P o łu d n io w a B u łg a r ia je s t p o ło ż o n a w s tr e f i e p r z e jś c io w e j m ię d z y w y m ie n io n y m i o b s z a ra m i.

2. F lo r a B u łg a r ii lic z y o k o ło 3100 g a tu n k ó w (flo ra P o ls k i 2500).

3. R o ś lin n o ś ć w r e jo n ie M o rz a C z a rn e g o p o s ia d a s z e re g g a tu n k ó w c h a r a k t e r y s t y c z n y c h d la o b s z a r u ś ró d z ie m n o m o rs k ie g o , z d r u g ie j z a ś s t r o n y r o s n ą tu g a tu n k i c h a r a k t e r y s t y c z n e d la o b s z a r u e u r o a z j a ty c ­ k ieg o , a w ię c i ta k ie , k tó r e w y s tę p u j ą w P o ls c e . P o ­ za ty m s p o tk a m y r ó w n ie ż g r u p ę g a tu n k ó w s w o is ty c h d la f lo r y B u łg a rii.

4. N a te r e n a c h p rz y m o r s k ic h B u łg a r ii, w p a r k a c h m ie js k ic h , z n a jd z ie m y c a ły s z e r e g g a tu n k ó w a k li - m a ty z o w a n y c h — p o c h o d z ą c y c h z in n y c h k r a j ó w .

R yc. 1. F r a g m e n t k r a j o b r a z u z o k o lic S ło n e c z n e g o B rz e g u — z a ro ś la z w a n e „ s z ib la k ” . — F o t. W. S tr o jn y

D z ik a r o ś lin n o ś ć te r e n ó w g ó rz y s ty c h r o ś n ie n a j ­ c z ę śc ie j n a g le b ie g lin ia s te j, z d o m ie s z k ą d u ż e j ilo ści c z ę śc i s z k ie le to w y c h — k a m ie n i.

K lim a ty c z n ie te r e n y n a d b r z e ż n e M o rz a C z a rn e g o c h a r a k t e r y z u j ą s ię m a łą ilo ś c ią o p a d ó w a tm o fe r y c z - n y c h , o k o ło 500 m m . T e m p e r a tu r a m in im a ln a w o k r e ­ s ie z im y r z a d k o s p a d a p o n iż e j 0°C. Ś r e d n i a ro c z n a w y n o s i + 1 3 ° C , m a k s y m a ln a + 3 4 — 40°C. O k re s w io ­ s e n n y ro z p o c z y n a l u t y —m a rz e c . N a jc ie p le js z e m ie ­ s ią c e to c z e rw ie c , lip ie c , s ie r p ie ń a cza se m i w rz e s ie ń . N a z w y z b io r o w is k r o ś lin n y c h , p o d o b n ie j a k w n a ­ s z y m k r a j u , p r z y j ę te z o s ta ły ze s ło w n ic tw a lu d o w e g o . N a jp o s p o lits z y m z b io r o w is k ie m d r z e w ia s ty m w B u ł­

g a r i i je s t „ s z ib la k ” , k t ó r y c z ę śc io w o p r z y p o m in a n a - R o ś lin n o ś ć w y b rz e ż a M o rz a C z a rn e g o p r z e d s ta w ię n a p rz y k ła d z ie w y b r a n y c h te r e n ó w p rz y b r z e ż n y c h lu b m ia s t B u łg a r ii ja k : B u rg a s u , W a rn y , N e s s e b e ru i S ło n e c z n e g o B rz e g u .

P r a g n ę p rz e d e w s z y s tk im z a p o z n a ć c z y te ln ik a z c h a r a k te r y s ty c z n y m i z b io r o w is k a m i r o ś lin n y m i i ic h s k ła d e m flo ry s ty c z n y m , z d ru g ie j zaś s tr o n y z f o r m a m i d rz e w ia s ty m i, a k lim a ty z o w a n y m i, k tó r e r o s n ą n a z ie le ń c a c h i s k w e r a c h w s p o m n ia n y c h m ia s t

i o sie d li. ,

R y c . 2. O w o c u ją c y k r z e w zw . C h ry s tu s o w y m c ie r n ie m ( P a liu r u s s p in a — C h r is ti) n a d b rz e g ie m M o rz a C z a r­

n e g o , w -o k o lic a c h S ło n e c z n e g o B rz e g u . — F o t.

W . S tr o jn y

sze z a ro ś la ta r n io w e , z w a n e „ c z y ż n ia m i” . F iz jo g rio - m ic z n ie p r z e d s ta w ia on s k u p in y h a lo f iln y c h sło n o - ro ś li (z a ro śli s k a r la ły c h d rz e w lu b k łu ją c y c h k r z e ­ w ów ). „ S z ib la k ” p o w s ta je n a jc z ę ś c ie j n a m ie js c u la s ó w w y n is z c z o n y c h p rz e z w y r ą b lu b w y p a s b y d ła . T eg o r o d z a j u z b io r o w is k a m o ż n a o g lą d a ć m ię d z y i n ­ n y m i w o k o lic y S ło n e c z n e g o B rz e g u i N e s s e b e ru (ryc. 1).

C h a r a k te r y s ty c z n y m d la s z ib la k a k rz e w e m je s t P a - liu r u s sp in a C h r is ti, z w a n y C h ry stu so w y m c ie rn ie m (ryc. 2). K r z e w t e n p o s ia d a d łu g ie , w io tk ie g ałęz ie, o p a tr z o n e o s try m i, z a k rz y w io n y m i k o lc a m i. P o z a ty m ro ś n ie t u je szcze je s io n c u k ro w y (F r a x in u s orn u s), p e ru k o w ie c (C o tin u s c o g y r ia ), n is k i k r z e w o p ię k n y m o w o c o sta n ie , p o d o b n y do p ió ro p u s z a , a ta k ż e d e re ń ja d a ln y (C o rn u s m a s), ś liw a t a r n in a (P r u n u s sp in o sa ), m o s z e n k i p o łu d n io w e (C o lu tea a rb o re sc e n s). W y s tę ­ p u je t u r ó w n ie ż g r a b w s c h o d n i (C a rp in u s o rie n ta lis), ja b ło ń le ś n a (M a lu s s ilv e s tr is ) i s z e re g g a tu n k ó w d ę ­ b ó w , n p . d ą b b u r g u n d z k i (Q u e rc u s cerris), d ą b w ę ­ g ie r s k i (Q. c o n je r ta ), d ą b o m szo n y (Q . p u b e sc e n s).

G a tu n k i d ę b ó w n a o d c in k u S ło n e c z n y B rzeg — W a r ­ n a tw o rz ą z w a r te c h o c ia ż n is k ie (8— 10 m w y so k ie) la sy .

W p o b liż u S ło n e c z n e g o B rz e g u n a z b o czach g ó r ­ s k ic h r o s n ą s a d y m ig d a ło w e (P iru s a m y g d a lijo r m is ).

I n t e r e s u j ą c e a z a ra z e m g o d n e p o d k r e ś le n ia je s t z b io ro w is k o ro ś lin n e z w a n e „ p s e u d o m a k c h ia ” , k tó r e w e flo rz e p o ls k ie j n ie z n a jd u j e o d p o w ie d n ik a . N a le ­ ży z a z n a c z y ć , że w y s tę p u j e o no w o m a w ia n y c h o k o ­ lic a c h f r a g m e n ta r y c z n ie , c z ę śc ie j n a to m ia s t s p o ty k a ­ n e je s t n a d g r a n ic ą tu r e c k ą w g ó ra c h S tr a n d ż a .

„ P s e u d o m a k c h ia ” je s t ty p e m z b io r o w is k a z a ro ś lo - w eg o , s u c h o r o s to w e g o (k s e ro te rm ic z n e g o ), g d z ie g a ­ t u n k a m i b u d u ją c y m i s ą k r z e w y n ie z rz u c a ją c e liści n a zim ę, a w ię c z im o z ie lo n e . N a u w a g ę z a s łu g u je tu fig o w ie c (F ic u s ca rica ) (ryc. 3). J e s t to k rz e w o w oco­

w y , ro s n ą c y d zik o n a s k a lis ty c h zb o c z a c h w p o b liż u m o rz a , p o z a ty m s p o tk a ć go m o ż n a w k a ż d y m o g ró d ­ k u w N e s se b e rz e , w z ie le ń c a c h S ło n e c z n e g o B rzeg u , B u rg a s u itd .

W p o b liż u S ło n e c z n e g o B rz e g u , w w ą w o z a c h n ie ­ d a le k o b r z e g u m o rz a , w y s tę p u j ą z w a r te z a ro ś la j a ­ śm in ó w (J a s m in u m fr u tic a n s ). P o z a ty m r o s n ą t u i n ­ n e z im o z ie lo n e g a tu n k i, ja k R u s c u s a c u le a tu s , P is ta - cia te r e b in th u s , m le c z n ic a n a d b r z e ż n a (M a rsd en ia e r e c ta ) — n a p la ż y w S ło n e c z n y m B rz e g u . W s i e r p ­ n iu o w o c u ją t u z a r o ś la A s p a r a g u s a c u tifo liu s .

P o m ię d z y z a ro ś la m i z w a n y m i „ s z ib la k ” (ryc. 1) is tn ie ją w o ln e p rz e s tr z e n ie , g d z ie w ś ró d k a m ie n i, n a s p ę k a n e j od s ło ń c a g le b ie , r o s n ą p o je d y n c z o i g r u ­ p o w o r o ś lin y w ie lo le tn ie , z w a n e b y lin a m i. S ą to r o ­ ś lin y n is k ie lu b p ło ż ą c e , o liś c ia c h d ro b n y c h , p o k r y ­ ty c h g r u b ą w a r s t w ą w o s k u , c zęsto u z b ro jo n e w k ł u ­ ją c e k o lc e lu b p o k r y t e g ę s ty m i w ło sk a m i.

N a r o z w ia n y c h w y d m a c h m o r s k ic h (p la n s z a Ila ), w p o b liż u N e s s e b e r u i S ło n e c z n e g o B rz e g u , ro s n ą r e s z tk i ro ś lin n o ś c i w y d m o w e j ja k : m ik o ła je k n a d ­ m o r s k i (E r y g iu m m a r itim u m ) , w y d m u c h s z y c a p ia s k o ­ w a (E ly m u s a re n a r ia ), r u k w ie l n a d m o r s k i (C a kile m a r itim a ) — n is k a r o ś lin a n a le ż ą c a do r o d z in y C ru - c ife r a e .

O s ta tn im z b io r o w is k ie m r o ś lin n y m je s t „ lo n g o s” . J e s t to la s z a le w o w y , z b liż o n y do n a s z y c h łęgów .

„ L o n g o s” — to b u jn e la s y r o s n ą c e w d o rz e c z a c h s t r u ­ m y k ó w i r z e k , a c h a r a k t e r y z u j ą c e się d u ż ą d o m ie ­ s z k ą g a tu n k ó w p n ą c y c h .

R yc. 3. O w o c u ją c y k r z e w fig o w c a (F ic u s c a ric a ), r o ­ s n ą c y w p o b liż u z a g ro d y w N e sse b e rz e . — F o t.

W. S tr o jn y

O p ró cz g a tu n k ó w d rz e w ia s ty c h , ja k w ią z s z y p u ł- k o w y (U lm u s la e v is), je s io n (F r a x in u s P a llisa e), W ie­

rz b a b ia ła (S a li x alba), lip a s r e b r n o li s tn a (T ilia to - m e n to sa ), d ę b y (Q u e rc u s), s p o ty k a m y lic z n ą g r u p ę p n ą c z y , k tó r e ro b ią w ra ż e n ie s u b t r o p ik a l n e j d ż u n g li.

N a jc z ę śc ie j r o s n ą t u : s m ila k s w y n io s ły ( S m il a x e x - celsa), b lu sz c z (H e d e ra h e lix ), p s ia n k a sło d k o g ó rz (S o ­ lem u m d u lc a m a ra ), c h m ie l z w y c z a jn y (H u m u lu s lu - p u lu s), p o z a ty m o b w o d n ik g r e c k i (P erip lo ca graeca), p o s p o lity ró w n ie ż w z ie le ń c a c h S ło n e c z n e g o B rzeg u . T y p o w e z b io ro w is k a „ lo n g o s” m o ż n a o g lą d a ć n a d rz e k ą R o p o ta m o .

R yc. 4. C h a r a k te r y s ty c z n y p o k r ó j c y p ry s a (C u p ressu s- s e m p e r v ir e n s ) z sz y s z k a m i. — F o t. W . S tr o jn y

14

9 4

R yc. 5. A k a c ja je d w a b is ta ( A b liz z ia J u lib r is s in ) — p o c h o d z i z C h in (w n a s z y m k r a j u s p o t y k a n a ty lk o

w s z k la rn ia c h ). — F o t. W . S tr o jn y

N a te r e n ie z ie le ń c ó w i p a r k ó w w s p o m n ia n y c h m ia s t r o ś n ie s z e re g g a tu n k ó w d r z e w a k lim a ty z o w a - n y c h , i ta k n a p r z y k ła d w S ło n e c z n y m B rz e g u , w p o ­ b liż u a p te k i m o ż n a o g lą d a ć k r z e w y g r a n a t u (P u n ic a g r a n a tu m ), s o s n y H e ld r e ic h a (P in u s H e ld r e ic h ii), k a ­ li f o r n ijs k ie c e d ry (L ib o c e d r u s d e c u r r e n s ) — 3 m ło d e d rz e w k a . W p o b liż u r e s ta u r a c j i „ D u n ia ” w id a ć r o z - m a r in (R o s m a r in u s o ffic in a lis ), s ito w ie c m io tla s ty (S p a r tiu m ju n c e c u m ), p a p ie r ó w k ę c h iń s k ą (B r o u s s o - n e tia p a p ir ife r a ), c y p ry s z im o z ie lo n y (C u p r e s s u s s e m - p e r v ir e n s ) .

N a te r e n ie p a r k ó w w W a r n ie s p o ś ró d o s o b liw y c h g a tu n k ó w n a le ż y w y m ie n ić : ju d a s z o w c a w s c h o d n ie g o (C ercis s ilią u a s tr u m ) — s p o ty k a n e g o ja k o d rz e w o o le jo w e , o w o c u ją c e d r z e w a ż ó łtn ic y p o m a r a ń c z o w e j (M a c lu r a p o m ife r a ), p a u lo w n ię p u s z y s tą (P a u n lo w n ia to m e n to s a ), k a s z t a n j a d a l n y (C a sta n e a sa tiv a ), k r z e ­ w y p o ś lu b n ik u (H ib isc u s sy r ia c u s), s p o t y k a n e c z ę sto w ż y w o p ło ta c h . N a s p e c ja ln ą u w a g ę z a s łu g u je a k a c j a je d w a b is ta (A lb iz z ia J u lib r is s in ) (ry c. 5), k t ó r a r o -

R y c. 6. C e d r lib a ń s k i (Ce d r u s lib a n i v a r. g la u ca ) i t o ­ p o le w ło s k ie (P o p u lu s ita lica ) o b o k m a u z o le u m W a r ­

n e ń c z y k a w W a rn ie . — F o t. W . S tr o jn y

ś n ie w Z ło ty c h P ia s k a c h n a te r e n ie je d n e g o z p e n ­ s jo n a tó w w p o b liż u p la ż y , d r u g i zaś e g z e m p la rz te g o d r z e w a o g lą d a łe m w p a r k u m ie js k im w B u rg a s .

W W a rn ie , w p o b liż u m a u z o le u m W ła d y s ła w a W a rn e ń c z y k a , r o s n ą p ię k n e d rz e w a c e d ro w e (C e d ru s lib a n i v a r . g la u ca ) (ryc. 6), a w p a r k u m ie js k im w B u rg a s , o b o k p o m n ik a A d a m a M ic k ie w ic z a , w id a ć o p le c io n ą b lu s z c z e m r e l ik t o w ą jo d łę h is z p a ń s k ą (A b ie s p in sa p o ).

W te n sp o s ó b m o ż n a o g ó ln ie p r z e d s ta w ić c ie k a w ­ sz ą ro ś lin n o ś ć d z ik o r o s n ą c ą i a k lim a ty z o w a n ą n a p r z y k ła d z ie n ie k tó r y c h o k o lic i m ia s t B u łg a rii.

W ż a d n y m w y p a d k u a r t y k u ł te n n ie w y c z e r p u je z a g a d n ie n ia , p o z w a la je d y n ie w p ro w a d z ić o so b y z w ie d z a ją c e i z a in te r e s o w a n e z a g a d n ie n ia m i f l o r y - s ty c z n y m i w t e n c ie k a w y k r a j , z je g o c h a r a k t e r y ­ s ty c z n ą r o ś lin n o ś c ią i p ię k n e m M o rz a C z a rn e g o

(p la n s z a Ilb ).

M A R IA D Y M IŃ S K A (K R A K Ó W )

R O ŚLIN Y P R Z Y P R A W O W E

JAKO JED N A Z PRZYCZYN ODKRYĆ NOW YCH L Ą D Ó W

N ie c z ę sto s ię z d a rz a , a b y c z ło w ie k c h ę tn ie p r z y z n a - s ły c h i w ie lk ic h — n ie c h ę tn ie p rz y z n a ją c się do teg o , w a ł się, że c h ę ć d o b re g o z je d z e n ia b y ła je d n ą z n a j - ja k b y ło n a p r a w d ę . T a k w ię c c h ę ć w y s z u k a n ia d o b r e - w ię k s z y c h p rz y c z y n p o z n a n ia n o w e g o ś w ia ta . T a k t o go i s m a c z n ie p r z y p r a w io n e g o ja d ł a i n a p o ju b y ła ju ż je s t, że c h ę tn ie m ó w im y o rz e c z a c h b a r d z o w z n io - je d n y m z m o to ró w p ę d z ą c y c h c z ło w ie k a w c e lu z n a -

le z ie n ia ź ró d ła ic h n a b y c ia , w z g lę d n ie ź ró d ła k o n k u ­ r e n c y jn ie ta ń s z e g o . P o g o ń za ro ś lin a m i p r z y p r a w o ­ w y m i, z a k o ń c z o n a j a k w ie m y zw y c ię sk o , u m o ż liw iła d a lsz e p e łn e k o r z y s ta n ie z n ic h . T o te ż r o ś lin y te n ie ty lk o b y ły i s ą ś w ie tn ą p r z y p r a w ą , a le u ła t w i a ją z n a ­ cznie tr a w i e n ie u lu b io n y c h p rz e z n a s p o tr a w , o czym n a p e w n o w w ię k s z o ś c i p r z y p a d k ó w n ie m y ś lim y .

A co d z ie je s ię p r a w ie z u p e łn ie a u to m a ty c z n ie , g d y ż p r z y p r a w y r o ś lin n e s p o ż y w a n e p rz e z n a s , d z ia ła ją p o ­ b u d z a ją c o n a z a k o ń c z e n ia n e r w ó w s m a k o w y c h , lu b też n e rw ó w p o w o n ie n ia , p o w o d u ją c z w ię k s z e n ie w y d z ie ­ la n ia ś lin y i so k ó w tr a w ie n n y c h .

N a jc z ę śc ie j do d z iś n a c a ły m św ie c ie z n a n e i u ż y ­ w a n e p r z y p r a w y ro ś lin n e g o p o c h o d z e n ia to p ie p rz , p a p r y k a , a n g ie ls k ie z ie le , k o le n d r a , k m in e k , k o p e r w ło sk i, liś ć b o b k o w y , g o rc z y c a c z a rn a i b ia ła , c h rz a n , c y n a m o n , g o źd zik i, g a łk a m u s z k a to ło w a , m ig d a ły , r o ­

d z y n k i, im b ir , an y ż , w a n ilia , lu b c z y k , a rc y d z ię g ie l le ­ k a r s k i.

K a ż d a z n ic h m a o s o b n ą h is to rię i k a ż d a z n ic h w w ię k s z e j lu b m n ie js z e j m ie rz e p rz y c z y n iła się do w ię k sz e g o p o z n a n ia ś w ia ta , ze w z g lę d u n a sw e g e o ­ g ra f ic z n e ro z m ie s z c z e n ie n a k u li z ie m s k ie j. R o ślin y p rz y p r a w o w e m o ż n a p o d z ie lić n a te : 1) z n a n e i u ż y ­ w a n e od d a w n a n a te r e n ie E g ip tu , R z y m u , G re c ji i o p is y w a n e je szcze p rz e z s ta r o ż y tn y c h i S ta r y T e s ta ­ m e n t — ja k o ro s n ą c e w s ta n ie d z ik im lu b te ż h o d o ­ w a n e n a ty c h te r e n a c h , a są n im i: k o le n d r a , k m in e k , liś c ie b o b k o w e , k o p e r w ło sk i, an y ż, c h rz a n , g o rc z y c a b ia ła i c z a rn a , lu b c z y k , ro d z y n k i, a c y d z ię g ie l. 2) z n a ­ n e i u ż y w a n e od n a jd a w n ie js z y c h c z a só w p rz e z lu d y o b s z a ró w b a s e n u M o rz a Ś ró d z ie m n e g o , a le s p r o w a ­ d z a n e z k r a j ó w d a le k ie g o w s c h o d u t a k i e ja k : p ie p rz , c y n a m o n , g o źd zik i, g a łk a m u s z k a to ło w a , im b ir, k tó r e w w y n ik u o d c ię c ia E u ro p y p rz e z A ra b ó w od ic h p r o ­ d u c e n tó w s ta ły s ię p o w o d e m w ie lu w y p r a w k a r a w a n k u p ie c k ic h , n p . M a rc o P o l o (X III w .), czy te ż m o r ­ s k ic h — K rz y s z to f K o l u m b (1492), A m e rig o V e s -

p u c c i (1507 — a u to r p ie r w s z e j m a p y A m e ry k i), P . C a r b a l (B ra s ilie n ) (p o rtu g a lc z y k , 1500 o d k ry ł B ra z y lię , k tó r a od je g o im ie n ia z o s ta ła n a z w a n a ), F e r d y n a n d M a g e l l a n , 1520 — p ie r w s z a p o d ró ż n a ­ o k o ło ś w ia ta , C o r t e z — M e k s y k , P i z a r r o — P e ­ r u w la t a c h 1520. 3) Z n a le z io n e p r z y p a d k ie m po d ro d z e do In d ii w ła ś c iw y c h p rz e z K o lu m b a i n a ­ stę p c ó w , a s ą n im i: p a p r y k a , a n g ie ls k ie ziele, w a n i­

lia.

P o d z ia ł te n n a tu r a l n i e je s t k w e s tią u m o w n ą . R o ­ ś lin y p r z y p r a w o w e p ie r w s z e j g ru p y ja k o te, k tó r e b y ły n a „ m ie js c u ” , n ie s ą m o ż e ta k c ie k a w e ze w z g lę ­ d u n a ic h w ę d r ó w k ę g e o g ra f ic z n ą d la te g o p o m in ę ic h szc z e g ó ło w e o m ó w ie n ie .

R o ś lin y p r z y p r a w o w e d r u g ie j g r u p y to , ja k ju ż w s p o m n ia ła m : p ie p rz , c y n a m o n , g o źd zik i, g a łk a m u ­ s z k a to ło w a , im b ir , m ig d a ły g o rz k ie i sło d k ie .

P i e p r z c z a r n y — P ip e r n ig r u m — to m a łe c z a rn e , o k rą g łe i p o m a rs z c z o n e z ia r e n k a . S ą to w y ­ s u s z o n e w ra z z n a o w o c n ią n ie d o jrz a łe p e s tk o w c e o ś r e d n ic y 35— 50 m m . Z b ie r a się je , g d y z z ie lo n eg o z a c z y n a ją c z e rw ie n ie ć ; d o p ie ro w tó r n ie c z e rn ie ją p o d w p ły w e m e n z y m ó w . J e s t on p r a s t a r ą o s trą p r z y p r a w ą lu d ó w d a le k ie g o w s c h o d u u ła tw i a ją c ą tr a w ie n ie , d z ię ­ k i p o b u d z a n iu s o k u ż o łą d k o w e g o do w y d z ie la n ia . R o ­ ś n ie ja k o li a n a w I n d ia c h P r z e d - i Z a g a n g e so w y c h , n a w y s p a c h : C e jlo n , J a w a , S u m a t r a i w In d o c h in a c h .

K o r a c y n a m o n u — d rz e w a C in n a m o n u m C e y la n ic u m — p o p r o s tu z w a n a c y n a m o n e m , z n a n a

b y ła p o w sz e c h n ie ju ż w 2500 l a t p .n .e (w g k s ią g c h iń ­ sk ich ). P r z y p r a w a ta d o s ta r c z a n a b y ła p rz e z F e n ic ja n , p ó ź n ie j A ra b ó w . Z n a n a s ta r o ż y tn y m E g ip c ja n o m i G re k o m ja k o p r z y p r a w a do c ia s t, k o m p o tó w i k o n ­ f itu r . C y n a m o n , t a a ro m a ty c z n a , ż ó łta w o b r u n a tn a (z r u r k o w a t y c h o w łó k n is ty m p rz e ła m ie k a w a łk ó w ) k o ra o s w o is ty m z a p a c h u i sło d k a w o sz c z y p ią c y m s m a k u . O jc z y z n ą c y n a m o n u je s t p o łu d n io w a i p o łu ­ d n io w o -w s c h o d n ia A z ja , A rc h ip e la g M a la js k i i A u ­ s t r a li a — z ty m , że n a jle p s z y g a tu n k o w o je s t u p r a ­ w ia n y n a C e jlo n ie . C y n a m o n je s t to n ie w ie lk ie d rz e w ­ k o u p r a w ia n e w p o s ta c i k rz e w u , p o d o b n ie ja k w ie r z ­ b a k o s z y k a r s k a w E u ro p ie . O b e c n ie u p r a w ia n y je s t n a J a w ie , S u m a trz e , w B ra z y lii, G u ja n ie i n a A n ty ­ lach .

G o ź d z i k i — są to n ie r o z w in ię te jeszcze p ą k i k w ia to w e g o ź d z ik o w c a w o n n e g o J a m o sa c a r y a p h y l- lu s — w ie c z n ie z ie lo n eg o d rz e w a , k tó r e g o o jc z y z n ą s ą W y sp y M o lu k k i i p o łu d n io w e F ilip in y . P ą c z k i m a ją k s z ta łt k r ó tk ic h g w o ź d z ik ó w (s tą d n a z w a ) o w y d łu ż o ­ n y m o s a d n ik u (dnie) k w ia to w y m , z c z te re m a k r ó t ­ k im i, g ru b y m i, c z e r w o n o b ru n a tn y m i d z ia łk a m i k ie ­ lic h a i c z te re m a k o p u la s to z w in ię ty m i p ła tk a m i k o ro n y , k tó r e o k r y w a ją s łu p e k i p rę c ik i. M a ją on e c h a r a k t e ­ ry s ty c z n y s m a k p a lą c y i k o r z e n n y z a p a c h . G o źd zik i s ta n o w ią p r a s t a r ą p r z y p r a w ę a r o m a ty c z n o - k o n s e r w u - ją c ą u ż y w a n ą p rz e z lu d y p o łu d n io w o - w s c h o d n ie j A zji, s ta r o ż y tn y c h E g ip c ja n , R z y m ia n , p ó ź n ie j w B iz a n ­ c ju m . R o z p o w s z e c h n io n e z o s ta ły w E u ro p ie d o p ie ro w X V I w. S ą h o d o w a n e i u p r a w ia n e n a J a w ie , S u m a ­

trz e , P e n a n g u , C e jlo n ie , M a d a g a s k a rz e , R e u n io n , Z a n - z ib a rz e , G u a ja n ie i M a rty n ic e .

G a ł k a m u s z k a t o ł o w a — n a s ie n ie m u s z k a to - ło w c a — M y r is tic a fr a g r a n s — w ie c z n ie z ie lo n e g o d rz e w a ro s n ą c e g o d z ik o i od d a w n a u p r a w ia n e g o n a W y sp a c h M o lu c k ic h , o b e c n ie n a S u m a trz e , J a w ie , B o r ­ n eo , C e jlo n ie , A m e ry c e Ś ro d k o w e j i A fry c e . G a łk a m u s z k a to ło w a je s t tw a r d a , fearw y b r u n a t n e j, w ie lk o ś c i o rz e c h a w ło sk ie g o , p o w ie rz c h n i ś ia tk o w a n o - b r u z o d o - w a n e j, o s m a k u g o rz k a w o -s z c z y p ią c y m , m o c n y m i s w o is ty m z a p a c h u .

M i g d a ł y g o rz k ie i sło d k ie są to d o jr z a łe n a s io n a d rz e w a P r u n u s a m y g d a lu s . O w oc je s t p e s tk o w c e m , z a ­ w ie r a ją c y m d u ż ą je d n o n a s ie n n ą p e stk ę . O jc z y z n ą t e ­ go d rz e w a je s t A z ja Ś ro d k o w a lu b C h in y . M ig d a ło ­ w ie c je s t je d n y m z n a jd a w n ie j u p r a w ia n y c h d rz e w n a św ie c ie — z n a n y w s ta r o ż y tn y m E g ip c ie i w y m ie ­ n ia n y w S ta r y m T e s ta m e n c ie . I s tn ie j ą d w ie o d m ia n y m ig d a ło w c a : p ie rw s z a , p ie r w o tn ie d z ik a — P r u n u s a m y g d a lu s v a r. a m a ra o n a s io n a c h g o rz k ic h i d r u g a P r u n u s a m y g d a lu s v a r. d u lc is — sło d k a , k tó r a r o z ­ m n a ż a się ty lk o p rz e z sz c z e p ie n ie . H o d o w a n y do dziś w k r a j a c h śró d z ie m n o m o rs k ic h , A zji ś ro d k o w e j, C h i­

n a c h i K a lif o rn ii. Z n a n e je s t je g o p o w s z e c h n e u ży cie der s p o r z ą d z a n ia to r tó w , c ia s te c z e k , c u k ie r k ó w i n a ­ p o jó w .

I m b i r — s ą to n ie o k o ro w a n e , lu b częścio w o a lb o c a łk o w ic ie o k o ro w a n e k łą c z a r o ś lin y z ie ln e j Z in g ib e r o ffic in a le , p o c h o d z ą c e j z p o łu d n io w y c h C h in ; u p r a ­ w ia n e j dziś r ó w n ie ż w In d ia c h , n a A n ty la c h , w A f r y ­ ce z a c h o d n ie j i A m e ry c e p o łu d n io w e j. S ą to su c h e , p ła s k o ro z g a łę z io n e , w ę z ło w a te , o g ru s z k o w a ty m k s z ta łc ie k a w a łk i, o p o w ie rz c h n i b r u n a tn o s z a r e j , p o ­ d łu ż n ie p r ą ż k o w a n e j, z p o p rz e c z n y m i b liz n a m i o d e r ­ w a n y c h k o rz e n i i liści, o p rz e ło m ie b la d o ż ó łta w y m , k r ó tk o w łó k n is ty m , z a p a c h u m o c n y m , s w o is ty m , s m a ­ k u o s try m i p a lą c y m . Im b ir u ż y w a n y je s t ja k o p r z y ­

14'