WRZESIEŃ 1966 ZESZYT 9 P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E
T R ESC Z E S Z Y T U 9 (1979)
S i e m i ń s k a J., Z m ia n y z a c h o d z ą c e w z b io r n ik u R o ż n o w s k im o d c zasu
je g o p o w s t a n i a ... 201
R z e b i k B ., W y c h u c h o l e ... 204
G i ę r . t y c h M ., H is t o r ia K a n a d y to h is to r i a j e j l a s ó w ... 207
M a r k s A ., L u m in e s c e n c ja K s i ę ż y c a ...210
B ą k o w s k i G., M o d lis z k a T e n o d e r a a r id ifo lia s i n e n s is S a u s s u r e , je j ż y c ie i z w y c z a j e ...213
W r ó b e l - S t e r m i ń s k a W ., W s e t n ą ro c z n ic z ę ś m ie rc i J ó z e f a W a r- sz e w ic z a ... 215
K a l i ń s k i J., 35 l a t h o d o w li c h o m ik a s y r y js k ie g o (M e s o c r ic e tu s a u r a iu s W a t e r h . ) ...218
D ro b ia z g i p r z y r o d n ic z e C zy lu d z ie o d m ia n y c z a r n e j p r z e b y w a li w p a le o lic ie m ło d s z y m w E u r o p ie ? (W . S t ę ś l i c k a ) ... 219
S ia d y ż e r o w a n ia la r w je lo n k a r o g a c z a (L u c a n u s c e r v u s L.) w d ę b a c h k o p a ln y c h (M . C h r o s t o w s k i ) ... 220
K r a t e r n a K s ię ż y c u o tr z y m a ł n a z w is k o a s tr o n o m a k ra k o w s k ie g o (S. R. B rz o s tk ie w ic z ) ...221
R o z m a i t o ś c i ... 222
K r o n ik a n a u k o w a Z ja z d e u r o p e js k ic h to w a r z y s tw b io c h e m ic z n y c h w W a rs z a w ie (Z. Z ie liń s k a ) ... C o p e r n ic a n a (J . P a g a c z e w s k i ) ... 224
R e c e n z je R. M o o r e: S k a m ie n ia ł y m i ś la d a m i c z ło w ie k a (K. K o w a ls k i) . . . 226
L e k a r s tw i e n n y je r a s t e n i j a d ik o r a s tu s z c z y je , p o d re d . A . F. G a m m e r - m a n a i I. D. J u r k ie w ic z a (J . M o w s z o w i c z ) ... 227
S p r a w o z d a n ia W y n ik i p r a c y O d d z ia łu P o z n a ń s k ie g o P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a P r z y r o d n ik ó w im . M . K o p e r n ik a w o k r e s ie 1954— 1966 ... 227
K o m u n ik a ty X V I Z ja z d P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a M i k r o b i o l o g ó w ...228
O d R e d a k c j i ... 228
S p i s p l a n s z
I. G R U P A K R Y S Z T A Ł Ó W K W A R C U ( k r y s z ta ł g ó rs k i). — F o t.
W . S tr o jn y
I l a . P S IA N K A C Z A R N A — S o la r iu m n ig r u m L . — F o t. W . S tr o jn y I lb . P R Z E S T Ę P B IA Ł Y — B r y o n ia a lb a L. — F o t. W . S tr o jn y I l i a . M Ł O D Y K O T — F o t. K. T o c z y sk i
I l l b . M Ł O D Y K O T — F o t. K. T o c z y sk i
IV . Ż Y C IE N A S K A Ł A C H K L IF Ó W w s t r e f i e p r z y p ły w u n a w y s p ie S k o k h o lm u z a c h . w y b rz e ż y W a lii. — F o t. Z. B o c h e ń s k i
O k ł a d k a : O S T R O Ż E Ń G Ł O W A C Z — C ir s iu m e r io p h o r u m (L.) S cop.
F o t. W . S t r o jn y
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. KOPERNIKA
W R Z E S IE Ń 1966 ZESZY T 9 (1979)
JA D W IG A S IE M IŃ S K A (K ra k ó w )
ZMIANY ZACHODZĄCE W ZBIORNIKU ROŻNOW SKIM OD CZASU JEGO PO W STA N IA
D unajec w p o n a d 2/3 swego biegu m a cha- r a k te r rze k i g ó rskiej o bardzo zm ienn y m s ta n ie wód. Z niszczenie i w ycięcia lasów w górnej -części dorzecza po w oduje gw ałtow ne sp ływ anie w ó d z roztopów i po deszczach, oraz znaczne obniżenie sp ły w u w czasie posuchy. Celem za
bezpieczenia d oliny D u n ajca i jego dopływ ów p rz e d często k a ta s tro fa ln y m i sk u tk a m i powodzi, p rzy stą p io n o do b u d o w y zbiorników re te n c y j
nych. Z bio rnik R ożnow ski (ryc. 1), któ rego b u dow ę rozpoczęto w 1935 roku , zbudow any jest p raw ie n a g ran ic y środkow ego biegu D unajca, w odległości około 170 km od źródeł. D ostarcza on rów nocześnie znacznych ilości en ergii elek try c z n ej.
J e s t to pierw szy, d u ż y i głęboki, górski zbior
n ik zaporow y w Polsce. Z tego też w zględu jak też i z u w a g i n a p lan o w a n ą budow ę n a stę p n y c h zbiorników tego ty p u , p ro fe so r K . S t a r m a c h zw rócił u w ag ę n a konieczność obserw ow ania p rzem ian w ty m zb io rn ik u od początku istn ie nia. Z jego in ic ja ty w y organizow ane b y ły o k re
sow e b ad ania, z k tó ry c h pierw sze w y ko n an e zo
s ta ły przez P. O l s z e w s k i e g o w 1943 r., w p ierw szy m ro k u n a p e łn ien ia zbiornika, w tru d n y c h w a ru n k a c h w ojenn y ch . N astępne, w lata ch 1946— 1949 prow ad zo n e b y ły w r a m ach sp e cja ln e j „K om isji do B adań N au k o w y c h w R ożnow ie”, w sp ie ra jąc e j zarów no b a
d an ia biologiczne i in n e przyrodnicze, ja k i techniczne. O statnie, porów naw cze, zespołowe b a d a n ia hydrobiologiczne w yk on ano w oparciu 0 Z ak ład Biologii W ód P o lskiej A kadem ii N au k w lata ch 1963— 1964. O becnie prow adzone są w zbio rniku stałe o bserw acje zorganizow ane przez P a ń stw o w y I n s ty tu t H ydrologiczno-M e
teorologiczny w sp ecjaln ej S ta cji Lim nologicz
n ej w Tęgoborzu.
W zależności od ilości n ap ły w a ją c y ch wód 1 zużycia dla p o trzeb technicznych, poziom spię
trz e n ia zbiornika w aha się w g ran icach 260—•
270 m n. p. m . P rz y m ak sy m aln y m n a p e łn ien iu długość zbiornika dochodzi do 20 km , a szero
kość w aha się od 300 do 1500 m . N ajw iększa głębia zbiornika, 35 m p rz y jego m ak sy m aln y m n ap ełn ien iu , zn ajdow ała się p ierw o tn ie nieco pow yżej zapory, w d aw n y m k o ry cie D unajca, u stóp skalnego p ro g u zw anego „D iabelskim M ostem ”. Z agłębienie to zostało szybko w y ró w n an e przez osadzający się m u ł do w ysokości daw nego k o ry ta rzek i p rz y zaporze, czyli do głę
bokości 33 m. W lata ch 1946— 1949 stw ierdzono, że m ak sy m aln a głębokość w yn osiła już ty lk o 31 m. W czasie b a d ań w 1963 i 1964 r. osiągnięto na „D iabelskim M oście” głębokość 28 m (nie jest pew ne, czy było to p rz y m ak sy m aln y m n a p ełn ien iu zbiornika).
P rz y p rze c ię tn y m sta n ie poziom u w ody
29
202
i p rz e c ię tn y m przep ły w ie, w od y Z b io rn ik a R oż
now skiego m ogą się w y m ien iać m n ie j w ięcej co m iesiąc. Z b io rn ik ten należy do ty p u o kreślo nego p rzez K. S t a r m a c h a ja k o reo lim n icz- ny, w p rzeciw ień stw ie do ty p u lim nicznego, do jakiego zaliczył p ły tk ie , szeroko ro zla n e zb ior
n ik i niżow e (np. n a W iśle w G oczałkow icach), w y m ien iające w odę m n ie j w ięcej co 2— 3 m ie
siące. W Z b io rn ik u R ożnow skim P. O lszew ski w ykazał, że o ile n ie m a in n y ch zakłóceń, to w lecie zim n iejszy p rą d w od y D u n a jc a-d o p ły w u zagłębia się pod w a rs tw y n a g rz a n y c h od słońca w ód p ow ierzchniow ych, po czym n a w ysokości w lo tu do k a n a łó w tu rb in o d ry w a się od dna, od cinając n a głębinie w pobliżu z a p o ry jeszcze zim niejsze w a rs tw y zaleg ające tu od zim y. Z im ą n u r t p rz e p ły w u dąży pod lodem , po czym ob
n iża się do k a n a łó w tu rb in . Z jaw isk o to je st często p o d k reśla n e p rzez m ętn e w o d y p ły n ą c e po g w ałto w n y ch deszczach, co d a je się ła tw o
Bartkowo Diabelski
Most
Swidnii
Tęgoborze
Marcinkowice
R yc. 1. Z a r y s Z b io r n ik a R o ż n o w s k ie g o
zauw ażyć p rzy c z erp a n iu w o d y z różnych g łę
bokości i p a rtii zbiorn ika. M ętn a w oda dopływ u, o d cin ająca się n a p ły cizn ach w g ó rn ej p a rtii zb io rn ik a w y ra ź n ie p rz e su w a ją c ą się ż ó łto b rą- zową b arw ą, p o jaw ia się w w y lo ta c h tu rb in po około pięciu dniach.
W p ierw sz y m ro k u istn ien ia zb io rn ik a n a j szybciej zam ulało się dno daw neg o k o ry ta . O l
szew ski obliczył, że dopływ n iesie czasam i o grom ną ilość 1508 m g zaw iesin y w litrz e w ody, co m oże stanow ić około 300 kg z aw iesin y w p ro w a d z a n e j w sek u n d zie do zb io rnik a. W pob liżu dopły w u, p om iędzy Tęgoborzem i Z byszycam i, w częściach zb io rn ik a n az y w a n y c h „ B ło ta ” i „ Z a le w y ” szybko n a ra s ta ły m u listo -p ia sz cz y - ste , g ru b o z ia rn iste łac h y (ryc. 2). N a głęb szy ch m iejscach zalegał m u ł o b a rw ie sin ej, n a s ila ją
cej się w m ia rę zbliżania się ku zaporze. W p o bliżu zap o ry m u ł by ł d elik atn iejszy , b o g aty w su b sta n c je organiczne, n iek ie d y p o k ry ty c z ar
n ą w a rste w k ą o zapachu siarkow odoru. J e d n a k w w ielu m iejscach, a szczególnie p rz y płaskich brzegach, n a tra fia n o n a daw n e żw irow iska rzeki, ziem ię pól u p ra w n y c h i d a rń zatopionych łąk . B ardziej stro m e brzeg i poczęły ulegać ero z ji pod w p ły w em falo w an ia wody.
W k ilk a la t później m ielizn y p rzy dopływ ie grząskie, nie dające się przejść, rozciągały się
R y c. 2. N a m u lis k a o d s ło n ię te w Z b io r n ik u R o ż n o w s k im n a „ Z a le w a c h ” . — F o t. A. N its c h
już aż po „R ów nie” w okolicy K u row a grub ą w a rstw ą od słan ian ą p rz y niższych sta n a c h wód.
W ro n y p olow ały tu ta j n a u nieruchom ione, ob
ficie w y stę p u ją c e m ałże. N a pozostałych w za
głębieniach kału żach m asow o p o jaw ia ły się glony. D u n ajec ro zm y w ał stale te lu źne p o k łady w cin ając się n a głębokość około 1,5 m i k alając sw e w o d y unoszonym w głąb zbiornika m ułem . D latego też przeźroczystość w o d y n a „Z ale
w a c h ” b yła zaw sze znacznie m niejsza niż na
R y c . 3. B ło ta p o z o s ta łe p r z y b rz e g u k o ło Z n a m iro w ic po o b n iż e n iu p o z io m u w o d y . — F o t. A. N its c h
„ Z a k o lu ” p rz y zaporze. W okolicach Zbyszyc zd arzało się jed n a k obserw ow ać w y sta ją c y z w o dy g rzb ie t d aw n ej drogi jezdn ej. W śro d kow ych p a rtia c h zbiornika dno zalegał m uł m ało zw ięzły, jasn o -sin y (ryc. 3); w pobliżu za
p o ry m u ł był g ran a to w o -sin y i zaw ierał obfite szczątki ro ślin n e pochodzenia lądow ego —
203 obecności siark o w odo ru jed n a k już nie s tw ie r
dzano.
P o 21 la ta c h istn ien ia zbiornika zaszły daleko idące zm iany w dnie. O d k ład ający się u w ejścia do zbiornika żw ir ek sp loatow an y jest do celów budow lanych. N a „R ów niach” i „B łotach” m ie
lizny zo stały p o ro śn ięte przez gęste zarośla w ierzbow e i tra w ę . O sady w środkow ej części zbiornika i p rz y zaporze są b ru n atn o -sz a re i sypkie, pozbaw ione d e try tu su i zaw ierające bardzo m ałą ilość m a te rii organicznej. W ysoki pas zerodow anego b rzeg u jaśn ie je w okół całego zbiornika (ryc. 4 i 5).
W czasie w ia tru w ody rozm y w ające brzegi m a ją w y ra ź n ie m u liste zabarw ienie, widoczne n iera z n a znacznej szerokości. P o w sta ją p rzy ty m p rą d y eoliczne, k tó re zdan iem J. C y b e r - s k i e g o g ra ją niep ośled n ią rolę w k sz ta łto w a
n iu się te rm ik i zbiornika.
D unajec w nosi do zbiornika w ody zasadniczo ciepłe, dobrze n asy co n e tlen em o śred n iej tw a r dości, ze ślad am i żelaza, b ardzo m ałą ilością chlorków , niew ielk ą siarczanów , m ałą fo sfo ra
nów i azotanów , o odczynie zasadow ym . W Z b io rn ik u R ożnow skim sk ład chem iczny w o dy je s t w zasadzie po dobny ja k w D u n a jc u - dopływ ie. N a p o d staw ie w y ników analiz tlenu, w olnego d w u tle n k u w ęgla, B Z T5, utlenialności i p H M. B o m b ó w n a stw ierd ziła, że w a rstw a trofogen iczna n ie sięga głębiej niż do 5 m od po w ierzch n i lu s tr a w ody. F o sfo ran y d op ro w a
dzane p rzez D u n ajec są znacznie w yczerp y w an e z w ody przez p la n k to n ro ślin n y n a w iosnę i z początkiem la ta ; zaw artość azotanów obniża się znacznie w ciągu lata.
W k rąż e n iu m a te rii w Z b io rn ik u Rożnow skim duże znaczenie m a istn ien ie silnego p rzep ły w u w ody, zn aczn y w p ły w m ieszającego działania w ia tru i głęboko um ieszczony odpływ , co różni zbiornik i zaporow e zarów no od rzek, ja k i od jezio r n a tu ra ln y c h .
W c h a ra k te ry s ty c e p la n k to n u d aje się w ciągu la t istn ien ia Z b io rn ik a Rożnow skiego zauw ażyć zarów no p o dobieństw a, jak i różnice w p o ró w n a n iu z p lan k to n e m jezio r i rzek. P la n k to n jest zasadniczo n a jo b fitsz y w ciepłych m iesiącach roku ; zdecydow ane m in im u m w ystęp o w an ia m ikroskopow ych organizm ów żyjących w w ol
n e j stre fie w ody p rz y p a d a n a m iesiące zimowe.
W ciepłych m iesiącach ro k u w a h an ia ilości p la n k to n u łączą się je d n a k w y ra ź n ie z pozio
m em w o dy i przeźroczystością w ody w zbior
nik u : k ażdorazow e w e z b ran ie i co się z ty m łą czy, zm ętn ien ie w ód D u n ajca-d o p ły w u pow o
d u je podniesienie się sta n u w od y w zbiorniku i je j zm ętnienie, czem u z re g u ły to w arzy szy n a ty ch m iasto w e zm niejszen ie się ilości organiz
m ów plan k to n o w y ch .
O grom ną w iększość sestonu, czyli zaw iesiny ja k ą niesie w oda D u n ajca-d o p ły w u stano w ią m a rtw e cząstki ja k m u ł, zia ren k a piasku, p u ste sk o ru p k i okrzem ek; org anizm y żyw e w y stę p u ją w n iew ielk ich ilościach. G a tu n k i glonów sp o ty k an e w dopływ ie albo z n ik a ją z p lan k to n u zbiornika, ja k w iększość d en n y ch okrzem ek, albo s ta ją się jego sta ły m i sk ład n ik am i w y stę -
R yc. 4. B rzeg Z b io r n ik a R o ż n o w s k ie g o w Z n a m ir o w i- c a c h . — F o t. A . N its c h
p u jący m i n iera z obficie, ja k np. typow o p la n ktonow e g a tu n k i sinic, złotow iciow ców i okrze
m ek. W ielu g atu nk ów w y stę p u ją c y ch w wodzie zbiornika n ie zauw ażono jed n ak w w odzie do
pływ u, np. n iek tó ry ch p lan ktono w y ch glonów i praw ie w szystk ich p lan k to n o w y ch zw ierząt, szczególnie w ro tk ó w i rozw ielitek. M ogły się one dostać do zbiornika p rzy n iesio ne przez w ia tr lub p ta k i w odne i z n a jd u jąc ko rzy stn e w a ru n k i u trz y m u ją się przez n a stę p n e lata . Jed n ak że w ciągu la t zauw ażono pew ne różnice w zesta
w ie spoty k an y ch glonów i zw ierząt p lan k to n o w ych. P o zostaje to n iew ątp liw ie w zw iązku ze zm ianam i zachodzącym i w dnie i obrzeżu zbior
n ik a oraz z jego pow olnym starzen iem się.
W śród zw ierząt żyjących w osadach dennych dom inu ją la rw y ochotkow atych (T endipedidae) i skąposzczety (Oligochaeta). W p ierw szy m rok u b a d a ń najobficiej w y stęp o w ały one szczególnie w sinych m ułach zalegających głębsze p a rtie w połow ie długości zbiornika. Z biegiem la t sk ład g atunkó w bentosow ych s ta je się b ardziej urozm aicony, zm n iejszają się jed n a k ilości larw ochotek i skąposzczetów . Ł ączy się to p raw d o podobnie ze zm niejszaniem się ilości d e try tu su w osadach d enny ch i ze zm ianą c h a ra k te ru osadów.
S k ład chem iczny w ód D u n ajca, w y p ły w a ją cego ze Z biornika Rożnow skiego, jest podobny do w ód sam ego zbiornika. Także c h a ra k te r se
sto n u w rzece poniżej zap o ry jest b ard ziej po
d ob ny do unoszącego się w w odach zbiornika
R y c. 5. B rz e g Z b io r n ik a R o ż n o w s k ie g o i f r a g m e n t d a w n e j d ro g i w K o b y le - G r ó d k u . — F o t. A. N its c h
29*
niż w zasilającym go dopływie. Zaw iera znacz
nie mniej m artw ego try p to n u i glonów pocho
dzenia dennego; większą jego część stanow ią organizm y planktonow e w ypłukane ze zbior
nika.
A by pogodzić e n erg ety czn e zad an ia p ra c u ją cego w godzinach szczytu Z b io rn ik a R ożnow skiego z koniecznością ró w no m iern ego o d p ro w adzania w ody, w a ru n k u ją c e g o sp ra w n ą że
glugę n a W iśle, zbudow ano w 1949 r. zaporę w niżej leżącym Czchowie. Z b io rn ik te n m a p o w ierzch n ię około 330 h a i głębokość m a k sy m aln ą około 9 m. J e s t ró w n ie m alow niczy ja k Rożnów, otoczony lesisty m i w zgórzam i. O prócz D u n ajca zasila go w w odę sp o ry i c zy sty potok Łososina.
W iadom ości o ty m zb iornik u zeb ran o znacz
nie m n ie j niż o w yżej leżącym Rożnow skim . W k ilk a la t po sp ię trz e n iu w ody dużo k łopotów p rzy czy n ił in ży n iero m m asow o ro sn ący w w o dzie rd e s t ziem now odny (P o ly g o n u m a m p h i- bium). P ę d y ty c h ro ślin dochodzące do 9 m d łu gości o d ry w a ły się od d n a p rz y zm ienn y m n a p e łn ie n iu zbiornika i sp ły w a ły k u zaporze, gdzie zo staw ały w essane do k an ałó w tu rb in o w y ch . R ośliny te b y ły ta k elastyczne, że o p lata ły się na tu rb in a c h u n ieru c h am iają c je. Szczegółow e b ad an ia h y drobiologiczne Z b io rn ik a Czchow - skiego przep ro w ad zo n o w la ta c h 1963 i 1964.
W n ajb liższy ch lata ch rozpocznie się b u d o w a nie dalszych zap ór w g ó rn y m i środ k o w y m biegu D un ajca, a to w C zorsztynie i w Ja z o w sku, oraz szereg u m niejszy ch n a jego p o to k ach źródłow ych B iałym i C zarn y m D u n a jc u i n a do pływ ach, m. in. na Białce. T akże i n a in n y ch polskich rzek ach k arp a c k ic h zw iększy się liczba zbiorników rete n cy jn y c h . N a S an ie ukończono
b ud ow ę w yrów naw czego zbio rn ika w M yczkow - cach, kończy się budow ać pow yżej niego ol
b rzy m i zb iornik w Solinie. N a Sole zacznie się sp iętrzać w odę w dużym zbiorniku w T resn ej koło Żyw ca, pow yżej zbiornika w P orąbce. P la n g o sp od ark i w odnej w Polsce p rze w id u je budow ę zbiorników n a w szy stk ich rzekach karpackich .
K a rp a ty są bow iem głów nym źródłem w ody z a silającej W isłę jak o n ajw ażn iejszą a rte rię w o d n ą k ra ju . Ja k k o lw ie k obszar k a rp a c k i s ta no w i zaledw ie 1/8 dorzecza W isły, to jed n ak do starcza tej rzece 1/3 s ta n u w ody. R zeki k a r pack ie p ro w a d z ą najw ięk sze w ody w iosną, w okresie ta ja n ia śniegów w górach, oraz n ie k ie d y w czesnym latem . Pow odzie p o w tarzające się w p ew ny ch okresach, nie ty lk o odp ro w a
d z a ją bezużyteczn ie do m orza ogrom ne m asy w ód, ale sieją tak że po drodze zniszczenie i sp ro w ad zają m ilionow e szkody w osiedlach i gospodarce ro ln e j. R ów nocześnie w Polsce c e n tra ln e j istn ie ją w okresie letn im sta łe n ie d o b o ry w ody, h a m u ją ce p rzed e w szystkim p ro d u k c ję rolną. B udow a licznych zapór n a rze k ach k a rp a c k ic h m a więc za zadanie, prócz za
bezpieczenia przeciw pow odziow ego i d o starcze
n ia tan ie j en erg ii elek try c z n e j dla m iast i p rz e m ysłu, tak że i m agazyn ow an ie w ód w iosennych w celu u zu p e łn ien ia letn ich niedoborów w ody
w sy stem ie W isły.
Z b io rn ik i zaporow e nie ty lk o zm ien iają k r a j
ob raz górskich dolin, ale także w p ły w a ją na zm ianę c h a ra k te ru rzek i żyjących w n ich o rga
nizm ów . D latego też koniecżne jest śledzenie p rz e m ia n zachodzących zarów no w sam ych zbiorn ikach, jak też i w rzekach, n a k tó ry c h po
w s ta ły lu b m a ją w przyszłości pow stać.
B A R B A R A R Z E B IK (K ra k ó w )
W Y C H U C H O LE
W m a t e r i a ł a c h p a le o n to lo g ic z n y c h p o c h o d z ą c y c h z p o ls k ic h s t a n o w i s k f a u n y p lio c e ń s k ie j w P o d le s ic a c h , W ę ż a c h i R ę b ie lic a c h K r ó le w s k ic h n a te r e n i e J u r y K r a k o w s k o — W ie lu ń s k ie j s p o ty k a s ię lic z n e k o ś c i w y - c h u c h o li (D e s m a n in a e ). Z w i e r z ę t a t e tw o r z ą o s o b n ą p o d r o d z in ę r o d z in y k r e t o w a t y c h (T a lp id a e ), n a le ż ą c ą do s s a k ó w o w a d o ż e rn y c h (I n s e c tiv o r a ). D ziś w y c h u - c h o le n ie w c h o d z ą ju ż w s k ła d f a u n y P o ls k i, a le p r ó b y ic h a k li m a ty z a c ji w d o rz e c z u D n ie p r u p o z w a la j ą p rz y p u s z c z a ć , ż e z n ó w p o ja w ią s ię o n e n ie d a le k o n a s z y c h z iem . W a r to w ię c z a p o z n a ć s ię b liż e j z ty m i n ie z w y k le in t e r e s u j ą c y m i z w ie rz ę ta m i.
W s p ó łc z e ś n ie ż y ją d w a g a tu n k i w y c h u c h o li: p i r e - n e js k i (G a le m y s p y r e n a ic u s ) w p o łu d n io w e j F r a n c j i (n a d r z e k a m i A d o u r, G a r o n n ą i je j d o p ły w a m i S a ł a t i A r i eg e), w p ó łn o c n e j H is z p a n ii i P o r t u g a l i i ( n a d r z e k a m i T o rm e z , T a m e g a , R io M in o i R io V iz e la ) o r a z r o s y js k i (D e s m a n a m o s c h a ta ) w y s tę p u ją c y n a jlic z n ie j w d o rz e c z u W o łg i (u u jś c ia r z e k i K a m y , w z d łu ż S o ti,
K o s tr o m y i K a s ty ) , m n ie j lic z n ie w b a s e n ie D o n u (od u jś c ia S o s n y do u jś c ia Iło w k i), O k i i U r a lu . D o r . 1940 w y p u s z c z o n o w 17 o k r ę g a c h e u r o p e js k ie j czę śc i Z S R R o k o ło c z te r y ty s ią c e o s o b n ik ó w , k t ó r e z a a k lim a ty z o w a ły s ię d o b rz e , s z c z e g ó ln ie w r e p u b lic e B a s z k ir s k ie j i T a t a r s k i e j p r z e s u w a j ą c n a p ó łn o c sw ó j w s p ó łc z e s n y , n a t u r a l n y z a s ię g o 500 k m . A k lim a ty z a c ja w d o rz e c z u D n ie p r u (g łó w n ie n a S a m a rz e ) p rz e b ie g a z n a c z n ie g o r z e j. W s p ó ln i p r z o d k o w ie o b y d w u g a tu n k ó w z a m ie s z k i w a l i k ie d y ś c a łą E u ro p ę , a n a k r ó t k i c zas p o ja w ili się te ż w A m e r y c e P ó łn o c n e j. N isz c z ą c e d z ia ła n ie z lo d o w a c e ń sp o w o d o w a ło o g ra n ic z e n ie ic h z a s ię g u do d w u te r e n ó w re lik to w y c h n a k r a ń c a c h d a w n e g o z a s ię g u e u r o p e js k ie g o , a iz o la c ja p r z y n io s ła ic h z ró ż n ic o w a n ie n a d w a o d r ę b n e g a tu n k i , z a lic z a n e z w y k le do d w u ro d z a jó w .
W y c h u c h o l r o s y js k i — je d n o z n a jw ię k s z y c h o b e c n ie ż y ją c y c h z w ie r z ą t o w a d o ż e rn y c h , k tó r e g o d łu g o ś ć tu ł o w i a d o c h o d z i do 25 cm , m a m a s y w n e , k r ę p e c iało
205
R y c. 1. R o z m ie sz c z e n ie w y c h u c h o li (ory g .). 1 — w y c h u c h o l ro s y js k i, 2 — w y c h u c h o l p ir e n e js k i , O — s t a n o w is k a a k lim a ty z o w a n ia w y c h u c h o la ro s y js k ie g o , + — s t a n o w i s k a k o p a ln e
p o k r y te g ę s tą s ie r ś c i ą (u z d ro w y c h z w ie r z ą t n ig d y n ie n a m a k a ją c ą ) , b a r d z o k r ó t k ą s z y ję r ó w n ie g r u b ą , ja k tu łó w i k r ó t k ie n o g i o p a tr z o n e 5 p a lc a m i, p o łą c z o n y m i b ło n ą p ły w n ą . T y ln e n o g i m a ją sz e rsz e sto p y i są d łu ż s z e od p rz e d n ic h . O g o n d łu g o ś c i do 20 cm , p o k r y t y łu s k a m i, k u k o ń c o w i s p ła s z c z a się, co n a d a je m u k s z t a ł t z b liż o n y do w io sła . P o w ie rz c h n ię je g o ta k j a k i s tó p p o k r y w a ją s z ty w n e , r z a d k ie w ło sy . O d sp o d u o g o n a, u n a s a d y z n a jd u j e się g ru c z o ł p iż m o w y , k t ó r e g o w y d z ie lin a d a je b a r d z o o s trą , n ie p r z y je m n ą w o ń . U sz u z e w n ę tr z n y c h b r a k , oczy są b a rd z o m a łe . N a j
w ię k s z ą o s o b liw o ś c ią je s t je d n a k n o s, n a d a ją c y z w ie r z ę c iu c h a r a k t e r y s t y c z n y w y g lą d . S k ła d a się o n z d w u p o łą c z o n y c h ze so b ą , c ie n k ic h , c h r z ę s tn y c h r u r e k . E la s ty c z n o ś ć c h r z ą s tk i i s z e re g s p e c ja ln y c h m ię ś n i p o w o d u je w ie lk ą je g o g ię tk o ś ć i ru c h liw o ś ć . Z w y g lą d u p r z y p o m in a k r ó t k ą tr ą b k ę , b ę d ą c ą d o s k o n a ły m n a r z ą
d e m d o ty k u . F u t e r k o w y c h u c h o la j e s t m ię k k ie i p u s z y s te , n a p le c a c h b r u n a t n o b u r e , z b o k ó w ja ś n ie js z e , z d o m ie s z k ą b ia łe g o w ło s a , g a rd ło z a ś i p ie r ś są ja s n o - s r e b r z y s te . O s o b n ik i m ło d e są b a r d z ie j s z a re . L in ie n ie o d b y w a się d w a r a z y do r o k u : le t n ie z a c z y n a się w c z e rw c u i t r w a do k o ń c a s ie r p n ia , z im o w e o d g r u d n ia do k w ie tn ia .
C z a s z k a je s t w y d łu ż o n a . Z ę b y m le c z n e r e s o r b u ją się je s z c z e u z a ro d k ó w . Z ę b y d e f in ity w n e o w z o rz e 13/3, C l / l , P4/4, M 3/3, c h a r a k t e r y z u j ą s ię o g ro m n y m p ie r w s z y m g ó r n y m s ie k a c z e m . D a ls z e sie k a c z e g ó rn e s ą b a r d z o m a łe i o s a d z o n e u k o ś n ie k u ty ło w i. D o ln e sie k a c z e d o ść d u ż e , m a j ą k o r o n y z w ró c o n e do p rz o d u . Z ę b y tr z o n o w e są p o d o b n e do z ę b ó w k r e t a .
W y c h u c h o l j e s t a k ty w n y p rz e z c a ły r o k o ś w ic ie
i z m ie rz c h u . P r o w a d z i z ie m n o -w o d n y t r y b ży c ia , j e d n a k w ię k s z ą je g o część s p ę d z a w n o r a c h , k tó r e r y j e s a m a lb o z a jm u je po b o b rz e , lu b k a r c z o w n ik u . W ę d r ó w k i lą d o w e p o d e jm u je n ie z w y k le rz a d k o , g łó w n ie w te d y , g d y w y s y c h a lu b z a r a s ta z b io r n ik , w k tó r y m b y to w a ł. N a jb a r d z ie j ty p o w e m ie js c a g n ie ż d ż e n ia to r z e c z k i i je z io r a z n ie z b y t w y s o k im b rz e g ie m p o r o s ły m d rz e w a m i, k tó r y c h k o rz e n ie u m a c n ia ją g le b ę , p r z e z co n o r y są tr w a ls z e , g a łę z ie z aś d a ją s c h r o n ie n ie w c z a sie w io s e n n y c h p o w o d z i. G d y b rz e g je s t z b y t n is k i, w o d a z a le w a k o m o r ę g n ia z d o w ą , g d y z b y t w y s o k i — n o r a le ż y g łę b o k o i m a s ła b ą w e n ty la c ję . N ie lu b i c z y sty c h , g łę b o k ic h , a le i p ły tk ic h , z a ro s ły c h w ó d , bo w o d y g łę b o k ie u t r u d n i a j ą m u d o s tę p do p o k a rm u , w o d y p ły t k ie zaś n a r a ż o n e są n a w y s y c h a n ie i z a m a r
z a n ie do d n a . U n ik a b ło t, g le b p ia s z c z y s ty c h i g li n ia s ty c h , n ie n a d a ją c y c h się do b u d o w y n o r. O tw ó r u m ie s z c z a ta k , b y b y ł p o d p o w ie r z c h n ią w ó d y w le c ie i p o n iż e j t a f l i lo d o w e j w z im ie. G łó w n a część k o r y t a r z a p o ło ż o n a je s t je d n a k p o n a d p o w ie r z c h n ią w o d y i c ią g n ie się n a d łu g o ś c i 2,5— 10 m w z a le ż n o śc i od w y so k o śc i b rz e g u . N o r a m a 2— 4 r o z s z e rz e n ia ( g n ia zd a) w y ś c ie lo n e s t a r a n n i e r o ś lin n o ś c ią z b ie r a n ą n a d n ie z b io r n ik a i n a lą d z ie . S ą to s u c h e liś c ie p r z y b rz e ż n y c h d rz e w , m e c h , k o rz o n k i itp .
L a te m w y c h u c h o l ż y je p o je d y n c z o , p a r a m i lu b c a ły m i ro d z in a m i. Z im ą w je d n e j n o r z e m o ż n a s p o tk a ć p o k ilk a n a ś c ie o s o b n ik ó w ró ż n e j p łc i i w ie k u . N a d n ie z b io r n ik a p r z e d w e jś c ie m do n o r y m ie s z k a ln e j w i
d o c z n e są ścieżk i, k tó r e z w ie rz ę ro b i so b ie sa m o i k tó r y m i p o ru s z a się w c z a sie ż e ro w a n ia . P ie r w s z e m ie js c e w le t n im p o k a r m ie z a jm u ją m ię c z a k i, p ija w k i, o w ad y
i ic h la r w y , p o k a r m r o ś lin n y s t a n o w i ty l k o n ie w ie lk i p r o c e n t. W je s ie n i, k ie d y ilo ść o w a d ó w m a le je , w y - c h u c h o l p r z e c h o d z i n a o d ż y w ia n ie r o ś lin n e , z ja d a z w ła s z c z a k łą c z a , k t ó r e z a w ie r a j ą d u ż o s k r o b i, n ie g a r d z i r ó w n ie ż k o r z o n k a m i, p ę d a m i i liś ć m i. W z im ie z ja d a n a w e t r y b y , k t ó r e o t e j p o r z e r o k u są m a ło r u c h l iw e i ł a t w e do z d o b y c ia .
P r z y s z u k a n iu p o k a r m u k i e r u j e s ię g łó w n ie d o ty k ie m , o b m a c u ją c r y j k i e m p o d ło ż e , m n ie j w ę c h e m .
R yc. 2. F r a g m e n t ż u c h w y k o p a ln e j D e s m a n a n e h r in g i z P o d le s ie (w g K . K o w a ls k ie g o )
D u ż ą z d o b y c z (r y b y , m ię c z a k i) z ja d a n a b rz e g u lu b w p r z y g o d n ie n a p o tk a n y c h n o ra c h . Ś w ie tn ie p ły w a i ty lk o p o z o r n ie w y d a je s ię n ie z g r a b n y i o c ię ż a ły . N a r z ą d a m i r u c h u s ą d o s k o n a le p r z y s to s o w a n e do te g o c e lu n o g i i ogon. P ły w a ją c w y s ta w ia z a w s z e r y j e k p o n a d p o w ie r z c h n ię w o d y . W c z a s ie n u r k o w a n i a z a m y k a n o z d rz a s p e c ja ln y m i z a s ta w k a m i. P o b y t p o d w o d ą n ie p r z e k r a c z a z w y k le 1 m in u ty , ch o ć m a k s y m a l n ie d o -
R y c. 3. W y c h u c h o l r o s y js k i (ry s. J . Ś w ie c im s k i)
c h o d z i do 4 m in u t. W k o ń c u k w ie tn i a i p a ź d z i e r n ik a p o ja w ia j ą się m a s o w o c ię ż a r n e s a m ic e , z czeg o m o ż n a w n io s k o w a ć , że w y c h u c h o l m a d w a o k r e s y r o z m n a ż a n ia : w io s e n n y i je s ie n n y . Z n a n e są te ż w y p a d k i r o z m n a ż a n ia w z im ie . O k r e s c ią ż y t r w a w p r z y b liż e n iu 40— 45 d n i. W m io c ie b y w a ś r e d n io 3— 4 m ło d y c h , k t ó r e r o d z ą się n a g ie i śle p e . N o w o ro d k i s ą b a r d z o m a łe . P o m ie s ią c u p r o w a d z ą ju ż s a m o d z ie ln e ż y c ie . W w a r u n k a c h n a t u r a l n y c h ż y ją p o n a d 4 ła t a . W y c h u
c h o l j e s t m o n o g a m ic z n y ; s tw ie rd z o n o , ż e n ie ty l k o s a m ic e , a le i s a m c e o p ie k u ją się p o to m s tw e m . Do w r o -
R y c . 4. C z a s z k a w y c h u c h o la ro s y js k ie g o (w g G r o m o w e j)
g ó w w y c h u c h o la n a le ż ą lis y , g r o n o s ta je , n o r k i i tc h ó rz e , k t ó r e z a b ij a ją go, a le n i e je d z ą , ze w z g lę d u n a z a p a c h p iż m a . P o lu j ą te ż n a n ie g o b ło t n ia k i sta w o w e , ja s t r z ę b i e i so w y . R e s z tk i s p o ty k a n o ró w n ie ż w ż o łą d k a c h s z c z u p a k ó w i su m ó w . D o p a s o ż y tó w z a lic z y ć m o ż n a c h rz ą s z c z a S il p h o p s y l u s d e s m a n a e , o d d y c h a ją ce g o p o w ie tr z e m z a w a r ty m m ię d z y w ło s a m i f u t e r k a z w ie rz ę c ia .
Z n a c z e n ie g o s p o d a r c z e ze w z g lę d u n a m a łą lic z e b n o ś ć w y c h u c h o la je s t o b e c n ie z n ik o m e . P ię k n e , p u s z y s te fu te rk o , p o d o b n e d o f u t r a b o b ra lu b p iż m a k a j e s t je d n a k b a r d z o c e n io n e p rz e z k u ś n ie r z y , k tó r z y n a d a li m u n a w e t n a z w ę p iż m a k a s r e b rz y s te g o . R e g u lo w a n ie rz e k , w y c in a n ie p r z y b r z e ż n y c h d rz e w , r y b o łó w s tw o , r o z p r z e s tr z e n ie n ie się m o c z a rk i k a n a d y js k ie j w p ły w a ją n a z m n ie js z e n ie je g o n a tu r a ln e g o z asięg u .
B lis k i w y c h u c h o lo w i r o s y js k i e m u w y c h u c h o l p i r e - n e j s k i p o s ia d a m n ie js z e w y m ia r y c ia ła , b a r d z ie j z w ę ż o n y k o n ie c p y s k a , s ła b ie j r o z w in ię tą b ło n ę p ły w n ą , m n ie j sp ła s z c z o n y og o n i b a r d z ie j b rą z o w e f u te r k o .
W y c h u c h o le (D e s m a n in a e ) p o c h o d z ą od p r y m it y w n y c h k r e to w a ty c h . Z a o g n iw o łą c z ą c e je z p r a w d z i
w y m i k r e t a m i m o ż n a u w a ż a ć p o d ro d z in ę U ro tr ic h in a e , k t ó r a w y k a z u je s z e re g p o d o b ie ń s tw z w y c h u c h o la m i.
D o ść z n a c z n e ró ż n ic e m o r fo lo g ic z n e i e k o lo g ic z n e , j a k ie s p o s tr z e g a się m ię d z y t y m i p o d r o d z in a m i p o z w a l a j ą p r z y p u s z c z a ć , ż e w y o d r ę b n ie n ie się w y c h u c h o li o d g łó w n e g o p n ia k r e t ó w m ia ło m ie js c e n ie p ó ź n ie j n iż w p a le o g e n ie . D ziś z n a n e są 4 k o p a ln e r o d z a je : M y g a le a z e ś r o d k o w e g o i g ó rn e g o m io c e n u F r a n c j i, M y g a lin ia z d o ln e g o m io c e n u W ę g ie r i N ie m ie c , G a - l e m y s z n a n a o d m io c e n u do d z iś o ra z D e s m a n a z lic z n y m i g a tu n k a m i k o p a ln y m i i je d n y m w sp ó łc z e s n y m .
207
W ro z w o ju f ilo g e n e ty c z n y m w y c h u c h o li w id z im y w y r a ź n ie e w o lu c ję w k ie r u n k u p r z y s to s o w a n ia do k r u s z e n ia s k o r u p m ię c z a k ó w . G a tu n k i p ie r w o tn e , a ta k ż e d z is ie js z y w y c h u c h o l p ir e n e js k i o d ż y w ia ją c e s ię g łó w n ie o w a d a m i, m a j ą ż u c h w y n is k ie , d e lik a tn e . F o r m y p ó ź n ie js z e , a z w ła sz c z a d z is ie js z y w y c h u c h o l r o s y js k i m a ją ż u c h w y m a s y w n ie js z e , a p ie r w s z y g ó rn y
i d r u g i d o ln y sie k a c z są b a rd z o duże. W p ro c e s ie e w o lu c j i z m ie n ia się k o ść u d o w a , k tó r e j p r z e m ia n y w s k a z u ją n a c o ra z le p s z e p r z y s to s o w a n ie do p ły w a n ia . W m ia r ę c o ra z d o k ła d n ie js z e g o p o z n a w a n ia f o r m k o p a ln y c h b ę d ą o n e m o g ły słu ż y ć ja k o s k a m ie lin y p r z e w o d n ie d la d a to w a n ia w a r s t w n e o g e n u i c z w a r to rz ę d u .
M A C IE J G IE R T Y C H (K ó rn ik )
HISTORIA KANADY TO HISTORIA JEJ LA SÓ W
W w y o b r a ź n i p rz e c ię tn e g o P o la k a K a n a d a to k r a j p a c h n ą c y ż y w ic ą , k r a j p r z e b a r w i a ją c y c h się liśc i k lo n o w y c h , k r a j le ś n e g o c z a ru . O b ra z t e n n ie je s t p r z y p a d k o w y , p o n ie w a ż is to t n ie la s le ż y u p o d s ta w k a n a d y js k ie j h is to r ii, k u l t u r y i g o s p o d a rk i.
P o d w ie lo m a w z g lę d a m i K a n a d a je s t p rz e z n a t u r ę z w ią z a n a z la s e m . K lim a ty c z n ie K a n a d a le ż y w p ó ł
n o c n e j cz ę śc i s t r e f y u m i a r k o w a n e j o ra z w tu n d r z e . Z w y ją tk i e m p ó łn o c n e j t u n d r y i n ie w ie lk ie g o te r e n u ste p o w e g o w z a c h o d n io -ś ro d k o w e j części k r a j u , n a t u r a l n ą r o ś lin n o ś ć k lim a k s o w ą w K a n a d z ie s ta n o w i las.
O d A tla n t y k u do P a c y f ik u i o d S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h do p ó łn o c n e j g r a n i c y s t r e f y u m ia r k o w a n e j p a n u j e las.
C ie p ły p r ą d K u r o - s iw o o g rz e w a z a c h o d n ią część k o n ty n e n t u , p o d c z a s g d y z im n y p r ą d la b r a d o r s k i o c h ła d z a K a n a d ę w s c h o d n ią . W r e z u l ta c ie g r a n ic a la s u s ię g a s z e r o k o ś c i g e o g ra f ic z n y c h b a r d z ie j p ó łn o c n y c h n a z a c h o d z ie (69°) n iż n a w s c h o d z ie (58°). T e r e n s t e p o w y , w d u ż y m s t o p n iu ro z s z e rz o n y k o s z te m la s u p rz e z g o s p o d a r k ę c z ło w ie k a , s ta n o w i k o le b k ę k a n a d y js k ie j p sz e n ic y . G le b a k a n a d y js k a n a d a je się b a r d z ie j p o d g o s p o d a r k ę le ś n ą n iż p o d u p r a w ę ro ln ic z ą . L a s y k a n a d y js k ie , w o d ró ż n ie n iu o d n a t u r a l n y c h l a s ó w tr o p ik a l n y c h , s ą w y s o k o p r o d u k ty w n e — n ie w y m a g a ją w ię c w ie lk ie g o w k ła d u g o sp o d a rc z e g o , żeb y
R yc. 1. M a p a K a n a d y . P o w ie r z c h n ia z a k r e ś lo n a to n a t u r a l n y z a się g la s u
ic h e k s p lo a ta c ja s t a ła się o p ła c a ln a . B o g a te i d o b rz e p o łą c z o n e s z la k i w o d n e d a ją m o ż n o ś ć ta n ie g o t r a n s p o r t u d r e w n a o r a z ta n ie g o ź ró d ła e n e rg ii d la p r z e m y s łu d rz e w n e g o . B o g a c tw o la s ó w K a n a d y z a w sz e s ta n o w iło i s ta n o w ić b ę d z ie p o d s ta w ę ż y c ia te g o k r a j u .
IND IANIE
W c z a sa c h p rz e d h is to r y c z n y c h K a n a d ę z a m ie s z k i
w a ły szczep y in d ia ń s k ie . I n d i a n ie n a z a c h o d n im w y b r z e ż u c h a r a k te r y z o w a li s ię w y s o k ą k u l t u r ą , p o k r e w n ą k u ltu r z e I n d i a n A m e r y k i P o łu d n io w e j i Ś ro d k o w e j.
S ły n n e in d ia ń k ie s łu p y to te m ic z n e , to p r z e d e w s z y s t
k im d zieło ty c h z a c h o d n ic h szczep ó w , d la k tó r y c h la s b y ł o b ie k te m k u lt u re lig ijn e g o . B y ły o n e n a jc z ę ś c ie j ro b io n e z d a g le z ji (P s e u d o ts u g a m e n z ie s ii [M irb.]
F ra n c o ), k tó r a ja k o d rz e w o o z d o b n e c zęsto w y s tę p u je w la s a c h i p a r k a c h w P o ls c e .
W e w s c h o d n ie j K a n a d z ie ż y ły sz c z e p y w ie lc e p r y m ity w n e , k o c z o w n ic z e , ż y w ią c e się p r z e d e w s z y s tk im z ło w io n ą z w ie r z y n ą le ś n ą i r y b a m i. P o r o z u m ie w a li się o n i n a o d le g ło ść s y g n a ła m i d y m n y m i. O ile o g n is k o p r z y o b o z o w isk u z o s ta je z w y k le p o d s t a łą k o n tr o lą , 0 t y l e d la s y g n a łó w d y m n y c h n ie je d n o k r o t n ie z o s ta w ia n o o g ie ń b e z ż a d n e j o p ie k i. E k o lo g ic z n a h is to r ia la s ó w w s c h o d n ie j K a n a d y je s t h is to r i ą p o w ta r z a j ą c y c h się p o ż a ró w le ś n y c h . N ie k tó r e g a tu n k i (P in u s b a n k s ia n a L a m b ., P in u s c o n to r ta v a r. m u r r a y a n a E n - g e lm .) s p e c ja ln ie są e k o lo g ic z n ie p r z y s to s o w a n e do c z ę s ty c h p o ż a ró w . P io r u n d z is ia j p o w o d u je o k o ło 10°/o p o ż a ró w , p o d c z a s g d y r e s z ta je s t d z ie łe m c z ło w ie k a . P r z e d p rz y jś c ie m b ia ły c h k o lo n is tó w u d z ia ł p o ż a ró w n a t u r a l n y c h w o g ó ln e j lic z b ie p o ż a ró w p rz y p u s z c z a l
n ie n ie b y ł w ię k s z y .
W K a n a d z ie p ie r w s z y m i g o ść m i z E u r o p y b y li o k o ło 1000 r . W ik in g o w ie . S z la k a m i p ro w a d z ą c y m i p rz e z I s la n d ię , w z d łu ż w y b rz e ż y G r e n la n d i i do L a b r a d o r u 1 z a to k i S w . W a w rz y ń c a p r z y p ły w a li W ik in g o w ie w p o s z u k iw a n iu d r e w n a do n a p r a w y i b u d o w y ło d zi.
R o ś lin n o ś ć I s la n d ii i G r e n la n d i i p o z b a w io n a je s t d rz e w , co z m u s z a ło te n w ę d r o w n y n a r ó d do p o s z u k i
w a n ia p o tr z e b n e g o b u d u lc a w d z is ie js z e j K a n a d z ie . W s a g a c h s k a n d y n a w s k ic h je s t m o w a o „ M a r k la n - d ii” — k r a in ie la s ó w u w y b rz e ż y w ie lk ie g o k o n t y n e n tu . C h o d z i t u p rz y p u s z c z a ln ie o L a b r a d o r .
PIER W SI OSADNICY
W s c h o d n ia K a n a d a o ra z t e r e n w z d łu ż r z e k i S w . W a w r z y ń c a i W ie lk ic h J e z io r s t a ły się t e r e n e m k o lo n i
z a c ji e u r o p e js k ie j w ty m s a m y m c z a sie co w s c h o d n ie w y b rz e ż e o b e c n y c h S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h (X V I w .).
P ie r w s i o s a d n ic y to b y li p r z e d e w s z y s tk im r o ln ic y , c h a r a k t e r y z u j ą c y s ię te m p e r a m e n te m a w a n tu r n ic z y m , p rz e d s ię b io rc z o ś c ią i p ra c o w ito ś c ią , a le z a ra z e m f ilo z o fią p o g o n i z a ła t w y m w z b o g a c e n ie m się (g e t ric h q u ic k ). Do d z is ia j ta filo z o fia w m e n ta ln o ś c i s p o łe -
c z e ń s tw p ó łn o c n o - a m e r y k a ń s k ic h o d g r y w a d e c y d u ją c ą ro lę . R o ln ik , k t ó r y c h c ia ł się s z y b k o d o ro b ić , u w a ż a ł la s z a n a t u r a l n ą p rz e s z k o d ę . P a li ł g o , w z g lę d n ie k a r c z o w a ł i p o d d a w a ł z ie m ię p o d u p r a w ę . P o 3— 4 l a t a c h p lo n y r o ln ic z e w y j a ła w i a j ą le ś n ą g le b ę i c z y n ią ją n ie z d a tn ą do d a ls z e j u p r a w y . O s a d n ik p o r z u c a ł j ą i p a li ł n a s t ę p n y k a w a łe k la s u . P o r z u c o n a f e r m a s to p n io w o z a r a s t a ł a h a s z c z a m i i w re s z c ie la s e m , a le la s e m o n iż s z e j ja k o ś c i.
PRZEM YSŁ FUTERKOWY
W p ie r w s z y m o k r e s ie ro z w o ju K a n a d y d u ż ą r o lę o d e g r a ł p r z e m y s ł f u te r k o w y . Z w ie r z y n a le ś n a w K a n a d z ie p o s ia d a w ie le r o d z a jó w c ie k a w y c h f u t e r e k ,
R y c . 2. K a n a d y js k i k r a j o b r a z z d e w a s to w a n e g o la s u
k t ó r e m ia ły d u ż y p o p y t w E u ro p ie . H a n d e l f u t e r k a m i r o z w in ą ł K a n a d ę e k s te n s y w n ie , a le b a r d z o m a ło i n te n s y w n ie . P o s z c z e g ó ln i tr a p e r z y n a w ią z y w a li k o n t a k t y ze s z c z e p a m i in d ia ń s k im i. Z im ą I n d i a n ie g r o m a d z ili z ło w io n e f u t e r k a , a la t e m z ja w ia ł s ię t r a p e r , n a jc z ę ś c ie j c z ó łn e m z w a n y m „ c a n o e ” , p ła c ił j a k im i ś d r o b ia z g a m i i z ła d u n k ie m f u t e r w r a c a ł do w ię k s z y c h o s ie d li i p u n k tó w s k u p u . W o k r e s ie t y m K a n a d a z o s t a ł a p o z n a n a o d s tr o n y s z la k ó w w o d n y c h i c h a r a k t e r y s t y k i s z c z e p ó w tu b y lc z y c h . A le p u n k t y s k u p u f u t e r , n a jc z ę ś c ie j ty l k o se z o n o w e , n ie d a w a ły m o ż liw o ś c i ro z w o ju k r a j u .
PRZEM YSŁ TARTACZNY
D o p ie ro p r z e m y s ł t a r t a c z n y d a w a ł w ię k s z e m o ż li
w o ś c i tr w a ł e g o o s a d n ic tw a i ro z w o ju . P ie r w s z y t a r t a k 0 n a p ę d z ie w o d n y m p o w s ta ł w 1650 r. E k s p lo a t a c ja d r e w n a p r z y s z ła w p ie r w s z y m r z ę d z ie ja k o a l t e r n a t y w a d la p a le n i a la s u . S t a ł e w y p a la n ie n o w y c h o b s z a r ó w le ś n y c h p r z e z o s a d n ik ó w r o l n y c h z m u s iło r z ą d y A n g lii i F r a n c j i do u tw o r z e n ia p r z e d s ię b io r s t w d r z e w n y c h (L u m b e r C o m p a n ie s).
P r z e d s ię b io r s tw a t e o tr z y m a ły w ie lo l e tn i e k o n c e s je n a w y r ą b la s u . D z is ia j j u ż s ię p r z e ż y ły i s ą c z y n n i
k ie m s z k o d liw y m w k a n a d y js k im le ś n ic tw ie , a le w c h w ili p o w s ta w a n ia s p e łn ia ły r o l ę p o ż y te c z n ą . O s a d n ik z a m ia s t w y p a la ć la s , p r z y c h o d z ił n a z r ą b 1 t a m p r z e z p a r ę l a t g o s p o d a r z y ł, p o c z y m p r z e s u w a ł się d a le j do n a s tę p n e g o k a w a łk a z r ę b u . O p u sz c z o n ą z ie m ią p o u p r a w ie r o l n e j n i k t się n ie in t e r e s o w a ł .
P r z e d s ię b io r s tw a d rz e w n e , d o p ó k i z a jm o w a ły się ty l k o w y r ę b e m i t r a n s p o r t e m d r z e w a n ie d e c y d o w a ły o ro z w o ju k r a j u . D o p ie ro z a ło ż e n ie t a r t a k u s tw a r z a w a r u n k i d la tr w a ł e g o o s a d n ic tw a . W o k ó ł t a r t a k u s k u p i a j ą się r o d z in y p r a c o w n ik ó w , t a m n a jc z ę ś c ie j m a j ą
s w o ją s ie d z ib ę lu d z ie sezo n o w o p r a c u j ą c y n a z rę b a c h , ta m p o w s ta j ą o ś r o d k i h a n d lo w e , k o m u n ik a c y jn e , łą c z n o ś c io w e i ro z r y w k o w e . O ile w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h f o r t y o b r o n n e i p la c ó w k i w o js k o w e b y ły p ie r w s z y m i o ś r o d k a m i, w o k ó ł k tó r y c h tw o r z y ły się w ię k s z e o s a d y , o t y l e w K a n a d z ie p ie r w s z e o s a d y tw o r z y ły s ię w o k ó ł ta r ta k ó w .
Z a ło ż o n y p r z e z F r a n c u z ó w p o r t i p o te m m ia s to Q u e b e c p a n u j e n a d u jś c ie m r z e k i św . W a w rz y ń c a i k o lo s a ln ą o d g r y w a r o l ę w r o z g r y w k a c h a n g ie l s k o - f r a n - c u s k ic h . Q u e b e c s t a j e się p ie r w s z y m c e n tr u m k u l t u r a l n y m w A m e ry c e P ó łn o c n e j, a z a ra z e m p o r te m o d u ż y m z n a c z e n iu g o s p o d a rc z y m ja k o p u n k t, g d z ie d rz e w o s p ła w ia n e r z e k ą św . W a w rz y ń c a z a ła d o w y w a n o n a s t a t k i m o r s k ie .
O d p ie r w s z y c h l a t k o lo n iz a c ji w o p a rc iu o h a n d e l f u t e r k a m i, p o w s ta ły p r z y ja z n e s to s u n k i b ia ły c h z I n d ia n a m i. W k o n n e j p o lic ji k a n a d y js k ie j , s ły n n y c h , c z e rw o n o u m u n d u r o w a n y c h „ m o u n tie s ”, w y tw o r z y ła s ię s z la c h e tn a t r a d y c j a p o k o jo w e g o z a ż e g n y w a n ia s p o r ó w m ię d z y b ia ły m i a I n d i a n a m i o ra z p ra w o rz ą d n o ś c i.
P o u tw o r z e n i u f e d e r a c ji S ta n ó w A m e r y k i P ó łn o c n e j, w ie lu I n d ia n p rz e s z ło do K a n a d y w u c ie c z c e p rz e d e k s t e r m i n a c y jn ą p o lity k ą J a n k e s ó w . P r z e m y s ł t a r ta c z n y z a tr u d n ia ł w ie lu I n d ia n i do d z is ia j p r a c e le ś n e s ą g łó w n y m z a tr u d n ie n i e m d la lu d n o ś c i in d ia ń s k ie j.
R y c. 3. T r a n s p o r t d r z e w a o d b y w a się p r z e d e w s z y s t
k im w o d ą
ZAPO TRZEBOW ANIE NA DRZEWO
P ie r w s i o s a d n ic y , tw o r z ą c s w o je d o sy ć o d iz o lo w a n e f e r m y , s a m i z a o p a t r y w a l i się w p o tr z e b n e im d re w n o o p a ło w e i b u d u le c . B o g a te la s y d o o k o ła s ta n o w iły z a s ó b d r e w n a n ie do w y c z e r p a n ia .
G łó w n y m k o n s u m e n te m k a n a d y js k ie g o d r e w n a b y ła o d p o c z ą tk u flo ta , z a ró w n o a n g ie ls k a , j a k f r a n c u s k a . W e jm u tk a (P in u s s tr o b u s L.) o k a z a ła się d r e w n e m w y s o c e n a d a ją c y m s ię do b u d o w y o k rę tó w . Ł a tw o ś ć , z j a k ą m o ż n a b y ło d o k o n a ć b lo k a d y B a łty k u , p o w o d o w a ła r y z y k o w o p ie r a n iu s ię o p o r t y b a łt y c k ie d la d o s ta w y d r e w n a . D la te g o te ż w X V II i X V I I I w . f l o ty
