• Nie Znaleziono Wyników

Theologisches Literaturblatt, 17. August 1894, Nr 33.

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Theologisches Literaturblatt, 17. August 1894, Nr 33."

Copied!
8
0
0

Pełen tekst

(1)

Theologisches Literaturblatt.

Unter Mitwirkung

z a h l r e i c h e r V e r t r e t e r k i r c h l i c h e r W i s s e n s c h a f t u n d P r a x i s

herausgegeben

▼on

Prof. D. Chr. E. Luthardt.

E rs c h e in t je d e n F r e i ta g . E x p e d itio n : K ö n ig ss tra s se 13.

A b o n n em en tsp reis v ie r te ljä h rlic h 2 JL 5 0 / $ . In s e rtio n s g e b ü h r p r. gesp. P e titz e ile 3 0

D ie V u lg a ta u n te r M e ro v in g e m u . K a ro lin g e rn . I.

W e is s, L ic . J o h a n n e s , D ie P r e d ig t J e s u vom R e ic h e G o tte s.

B a lo g h , F r a n z , D o g m e n g e s c h ic h tlic h e E p iso d e n b e i d e n d e u ts c h e n T h e o lo g e n d es X V I I I . u.

X I X . J a h r h u n d e r ts .

W le s e n e r, W ., D ie G e s c h ic h te d e r c h r is tlic h e n K irc h e in P o m m e rn z u r W e n d e n z e it.

G rS n b e rg , D ie. D r. P a u l, P h ilip p J a k o b S p en er.

S ch u lz e , D . L u d w ig , D ie T h e o lo g ie d e r O ffen­

b a ru n g , i h r F o r t s c h r i t t u n d ih r e A u fg a b e in d e r G e g e n w a rt.

T ls c h h a n s e r , C h ris tia n , D as W e s e n d e r B e lig io n . N e u e s te th e o lo g is c h e L ite r a t u r .

Z e its c h rifte n . S c h u lp ro g ra m m e . V e rs c h ie d e n e s . P e rs o n a lie n .

Die Vulgata unter Merovingern und Karolingern,

i.

D e r S c h ö p fe r d e r V o lk s b ib e l o hne G leich e n sa g t vom U r ­ h e b e r d e r K irc h e n b ib e l oh n e G leich e n : S a n k t H ie ro n y m u s h a t f ü r seine P e rs o n d as m eiste u n d grö ssste im D o llm e ts c h e n g e th a n , w elches ihm k e in e r a lle in n a c h th u n w ird. G e rn e r­

b a u te sich L u th e r au s d e r V u lg a ta , g e rn b e te te er ih re P sa lm e n . A e h n lic h k o n n te sich F . L . vo n S to lb e rg vo n d e r L u th e rb ib e l n ic h t tre n n e n . V o n R o m au s e rh ie lt e r die E rla u b n is s ih r tre u zu b leib en . I n d e r W ü rd ig u n g d e r V u lg a ta tr a f d e r R e fo rm a to r m it einem A n tip o d e n zusam m en, dem d e r S til d e r M en sch w ar.

E ra s m u s h ö rte n u r d en sp ra c h lic h e n W o h lla u t. D a rin m ach e d e r m ax im u s do cto r ecclesiae n ic h t n u r a lle n C hristen, so g ar dem Cicero d e n R a n g streitig. D ie U ltr a s seiner A n b e te r, b lin d f ü r die g eistlich en u n d k irc h lic h e n R eq u isite so lch er A rb e it, w ü n sch ten , d e r V e rfa s s e r d e r V e rrin e n h ä tte die B ib e l ü b e r­

se tz t! S o lch e aselli bipedes, die T ro m p e te n sc h m e tte rn , k ein e n z a rte n L e ie r k la n g v e rs ta n d e n , wie H ie ro n y m u s k la g t, ü b e rs a h e n die A n m u th , E le g a n z , K la s s iz itä t des Stils, die u rk rä ftig e F risc h e u n d K e rn h a ftig k e it seiner U e b e rse tz u n g . J o s e f J u s tu s S calig er m a c h te sich d u rc h d as O ra k e l philo lo g isch en D ü n k e ls läch e rlich , w er h e u te au s dem G riech isch en ü b ersetzte wie d er K irc h e n v a te r, d e n w ü rd e n die H u n d e zerreissen wie A k ta e o n . E in e n ic h t m in d e r ab g e sc h m a c k te P o le m ik p ra h lte m it 8 0 ,0 0 0 F e h le r n in d e r V u lg a ta . D ie Z eit d i e s e r A lb e rn h e ite n is t v o rü b er. P r o te ­ s ta n te n n e n n e n die latein isch e B ib e l eines d e r g rö ssten E rz e u g ­ nisse des c h ristlich en G eistes. V o n B e n g e l g e sta n d e n K a th o ­ lik e n : er h a t a u f dieselbe m e h r S o rg fa lt v erw en d et als v ielleich t w enige d er U n s e re n seit la n g e r Zeit. L a c h m a n n accep tirte die k ritisc h e n K a n o n e s des M an n es, d e n N ie b u h r ein en R iesen d er G e le h rs a m k e it n a n n te . Z ö c k le r b ezeich n et die V u lg a ta a ls die w ichtigste u n d v e rd ie n stv o llste S c h ö p fu n g des M önches von B e th leh em , die reifste F r u c h t d e r m ü h ev o llen S tu d ie n seines H e ld e n . G rö sseres L o b h a tte au ch O zan am in d e r C ivilisation au cinquiem e siecle n ic h t gesp en d et, wo er die B e d e u tu n g d er la te in isc h e n B ib e l f ü r die K irc h e n s p ra c h e g eistv o ll en tw ick e lt.

S e it etw a zwei J a h r z e h n te n ste h e n die V u lg a ta s tu d ie n in n e u e r B lü th e . D e n N a m e n a lte n R u h m e s M a rtia n a y , T om m asi, V a lla rsi, B ian ch in i, S a b a tie r, B e n tle y , T isch en d o rf, V ercello n e, W e stc o tt, R a n k e re ih e n sich e b e n b ü rtig v o n L a g a rd e , M a r tin , de R ossi, W o rd sw o rth , W h ite an . M a n fin d e t M u th zu P u b lik a tio n e n wie die des g o ld e n e n B u ch es v o n T rier. S e lb s t d e n V u lg a ta in - c u n a b e ln h a t d e r J u r i s t vom M id d le T em p le, V e rfa ss e r des ge­

d ieg en e n T re a tise on P re d e s tin a tio n , E le c tio n a n d G race, L o n ­ do n 1 8 8 9 , W . A . C opinger, einen k o stb a re n F o lia n te n gew idm et:

In c u n a b u la B ib lic a or th e firs t h a lf C e n tu ry of th e L a tin B ible, L o n d o n 1 8 9 2 . N o c h fin d e t sich A rb e it g e n u g f ü r G e le h rte gleich W e s tc o tt u n d H o r t, die zw anzig J a h r e a n die K la ssi- fiziru n g d er a lte n late in isc h e n E v a n g e lie n v e rsio n e n setzten. I s t doch die G esch ich te d e r V u lg a ta n och n ic h t geschrieben. F e h lt d o c h so g ar n o ch die u n e rlä sslic h e V o ra rb e it z u r D a rs te llu n g

d e r O rigenes, v o llstä n d ig e In v e n ta ris iru n g u n d genealogische O rd ­ n u n g a lle r H a n d s c h rifte n . W e d e r in seiner G esch ich te d e r V u lg a ta 1 8 6 8 , n och im H a n d b u c h z u r V u lg a ta 1 8 7 0 k o n n te d er v erd ien stv o lle K a u le n die L ü c k e a u sfü llen . D a s b le ib t eine schöne A u fg a b e f ü r die E tu d e s m onastiques, die u n te r d en A u sp ic ie n L e o ’s X I I I ., eines P a tr o n s d e r G e le h rte n wie B e n e d ik t X I V ., a u fg e le b t sind. M it d en A rb e its k rä f te n u n d H ü lfs m itte ln d er B e n e d ik tin e r vo n S olesm es, M o n tecassin o , M aredsous, d e r D o m in ik a n e r, d e r B o lla n d iste n in B rü ss e l k a n n ein iso lirter G e le h rte r n ic h t k o n k u rrire n . H ö c h s te n s a n die E r ­ fo rsc h u n g d e r G esch ich te d e r m itte la lte rlic h e n K irc h e n b ib e l d a rf e r sich w agen. I s t e r ein C h a lk e n te ro s, d a n n w ird e r d as Q u e lle n m a te ria l von M o rg en u n d A b e n d , M itta g u n d M itte r­

n a c h t sam m eln u n d bew ältigen. F ü r d as L a b y rin th eines W e rk e s ,

„d a s n ic h t ein B u c h im stre n g e n S in n e ist, so n d ern eine S a m m lu n g v o n V e rsio n e n fra g m e n te n , d eren R eih en fo lg e u n d G ru p p iru n g eine endlose M a n n ic h fa ltig k e it z u lä s st“, d e n A ria d n e fa d e n fin d en .

I n einem d er P o rta le des K ö ln e r D o m s ste h e n die S ta tu e n K a r ls des G ro sse n u n d L u d w ig s I X . e in a n d e r g eg en ü b er. D e r französische H e rrs c h e r, d e n R a n k e d as M u s te r u n d V o rb ild a lle r religiösen K ö n ig e n e n n t, ü b e rr a g t a n p ersö n lich e r H e ilig u n g w eit d e n g ew altig en S c h irm h e rrn u n d P fle g e r d er K irc h e , dem die V isio W e ttin i n ic h t U n re c h t th a t. B eid e ersch ein en ein ­ flu ssreich in d er G esch ich te d er V u lg a ta . A lfre d R e th e l’s h o h e K u n s t h a t im R a th h a u s e zu A a c h e n d en B e su c h verew igt, d e n O tto I I I . im G ra b e des K a ise rs m achte. D a b e i so ll d as E v a n ­ g elien b u ch vo n d en K n ie e n des T o d te n genom m en sein, das, z u r K ö n ig sb ib e l d e r d e u tsc h e n K a is e r gew orden, in d er S c h a tz ­ k a m m e r zu W ie n blieb. E s g e h ö rt zu d e n ch ry so g rap h isch en M a n u s k rip te n , die K a r l d e r G ro sse lie b te , ein en K u n stz w e ig fö rd e rn d , d e r u n te r ihm d en H ö h e p u n k t erreichte. D o c h b e ­ g n ü g te e r sich n ic h t d a m it, a n K irc h e n B ib e ln zu sch en k en , d e re n P r a c h t in P u r p u r u n d G o ld p red ig te, d ein G esetz is t m ir lieb er als G o ld u n d viel feines G old. Z u r E in h e it d er R e ic h s­

k irc h e in G la u b e u n d K u ltu s g eh ö rte ihm einheitliche T e x t­

g e s ta lt d er litu rg isc h e n B ü c h e r u n d des W o rte s G o ttes. B ei d e r S a n k tio n des H o m iliariu m s v e rk ü n d e te d as C a p itu la re : u n i- versos V e te ris e t N o v i In s tru m e n ti libros lib rario ru m in p eritia d ep rav ato s, D eo n o s in om nibus a d ju v an te, exam ussim correxi- m us. D ie S ag e liess ihn, d e n energ isch en P u riste n , m it G riech en u n d S y re rn se lb st a n d e r H e rs te llu n g des ech te n V u lg a ta te x te s a rb e ite n bis z u r T o d esstu n d e. F ra n z ö sisc h e G e le h rte w a n d te n ih r In te re ss e d e r k aiserlich en B ibelrevision u n d -Illu s tra tio n a ls ein er gloire d er gro ssen N a tio n zu. A n ih re r S pitze s te h t d e r P rin c e p s P a la e o g ra p h o ru m L . D elisle. D a s zeigen die ^ d re i B ä n d e des C a b in e t des M a n u sc rits, 1 8 6 8 1 8 8 1 , L e s B ib le s de T h e o d u lp h e 1 8 7 9 , M em oire su r Tecole c a llig rap h iq u e de T o u rs 1 8 8 5 , M em oire su r d ’an cien s sacram en taires 1 8 8 6 , L ’E v a n g e lia ire de S a in t V a a s t e t d ’A rra s e t la calü g ra p h ie fran co -sax o n n e 1 8 8 8 . E r v e ra n la sste d as I n s titu t de F ra n c e zu d er P re is a u fg a b e : l ’E tu d e d es tra v a u x , qui o n t ete en trep ris a l ’epoque caro lin g ien n e p o u r e ta b lir e t p o u r rev iser le te x te la tin de la B ib le. D e r G e n e ra ld ire k to r d e r N a tio n a lb ib lio th e k k o n n te a u c h o hne second

(2)

sig h t eine g lä n z e n d e L ö s u n g vorherw issen. W a r doch d er d es P re ise s B o rd in W ü rd ig s te seit la n g e n J a h r e n S ta m m g a s t in d e r R u e de R ich elieu . E s is t d e r lu th e risc h e P f a r r e r S am u el B e r g e r in P a r is , d essen H isto ire de la V u lg a te p e n d a n t les prem iers siecles d u m oy en age, P a ris 1 8 9 3 ( X X I V , 4 4 3 ) g e­

k r ö n t w ard.

D ieses W e r k k o n n te n u r d e r in zwei J a h r e n schreiben, d essen Avissenschaftliche L e b e n s a u fg a b e d e r G e g e n s ta n d w ar.

W ie sich B e rg e r d a rin e in g e le b t h a b e , sie h t m a n a u s: L a B ib le a u seiziem e siecle 1 8 7 9 . D e glossariis e t com pendiis exegeticis q u ib u sd a m m edii aevi 1 8 7 9 , D e s E s s a is , qui o n t ete faits ä P a ris a u X I H e siecle p o u r corrig er le te x te de la V u lg a te 1 8 8 3 , L a B ib le fran g aise a u m o y en age 1 8 8 4 . D e l ’H isto ire de la V u lg a te e n F r a n c e 1 8 8 7 , Q u a m n o titiam lin g u a e h e b raicae h a b u e rin t ch ristian i m edii aevi tem p o rib u s in G a llia 1 8 9 3 , D e la tra d itio n de l ’a r t grec d a n s des M a n u - scrits la tin s des E v a n g ile s 1 8 9 3 . N a c h dem V o tu m des I n ­ stitu ts a u f A n tr a g vo n F a c h m ä n n e rn wie D e lis le , H a u re a u , A b b e D u c h e sn e k a n n m a n k e in e R ecen sio n schreiben. D a s w äre A rro g an z. N u r d a n k e n d a rf m a n d u rc h H in w e isu n g a u f eine so em in en te L e istu n g . B e rg e r h a t alle s w as d e r P a la e o - g ra p h b ra u c h t, ein en m a th e m a tisc h e n K o p f, p h a n ta s ie fre ie D ivi- n a tio n sg a b e , u n v e rw ü stlic h e s A u g e, g lü c k lic h e F in d e r h a n d , die G e d u ld eines in d isch en S haw lw ebers, die A rb e its k ra f t eines D u C ange. A u s s e r p h ilologischer, ex eg etisch er, k irc h e n h isto risc h e r A u s rü s tu n g h a t e r, w as ü b e r A lle m ste h t, L ie b e zum W o rte G o ttes. S e in M o tto is t n ic h t d as d e r h e rrsc h e n d e n T h eo lo g ia irre g e n ito ru m : e x p erim en tu m fia t in corpore vili, so n d e rn B e n g e l’s h errlic h es D ic tu m : om nium alio ru m stu d io ru m e s t vicissitudo, a lia hodie m oris su n t, a lia cras e ru n t. U n u m q u o d scrip tu rae sacrae im p e n d itu r, n u n q u a m v a ld e em inere v id etu r, sed idem u n u m n u n q u a m obsolescit. R e g n u m sine ty ra n n id e e t fascino p e re n n e h a b e t, p re tiu m so lid u m , u su m n u n q u a m p o en iten d u m . E s d ü rfte d as e rs te m a l in d en A n n a le n des In s titu ts v e r­

ze ic h n e t sein, d ass ein lu th e risc h e r P f a r r e r d e n P re is e m p fän g t.

W ie es d a s erste m a l ist, d a ss ein so lch er fo lg en d e B ib lio th e k e n in F ra n k r e ic h , E n g la n d , Ir la n d , D ä n e m a rk , D e u ts c h la n d , Ita lie n , S p a n ie n , d e r Schw eiz d u rc h fo rsc h t: A b b e v ille , A m ien s, A n g e rs, A u tu n , B asel, B am b erg , B e rn , B oulogne, C am b ray , C am bridge, C ava, C h a rtre s, K ö ln , K o p e n h a g e n , D a rm s ta d t, D o u ay , D u b lin , D u rh a m , E in sie d e ln , E p e rn a y , F lo re n z , G en f, K a rls ru h e , L eo n , L ic h fie ld , L o n d o n , L y o n , M ad rid , M a ila n d , M aih in g en , M etz, M onza, M ü n c h e n , N a n c y , O rle a n s, O swego, O x fo rd , P a ris, P u y , R eim s, R om , S t. G a lle n , S to n y h u rst, T oledo, T o u rs, T rier, T u rin , W ie n , Z ü rich . D a s v e rm a g die B e g e iste ru n g f ü r die V u lg a ta ,

„ p a r ex cellen ce le liv re d u m o y en age. A u c u n o u v rag e n ’a ete copie si so u v e n t e t av ec u n si g ra n d lu x e e t son h isto ire se co n fo n d s avec l ’histoire d e la p ale o g ra p h ie e n m eine tem ps q u ’elle e s t u n des p lu s b e a u x ch a p itre s de l ’a r t ch retien . N u lle a u tr e tex te, ä l ’ex cep tio n d e la B ib le g re c q u e , n ’offre com m e la V u lg a te p lu sie u rs m illiers de m a n u sc rits p re s e n ts d a n s nos b ib lio th eq u es. U n e p a re ille a b o n d a n c e de d o cu m en ts fo u m it ä la critiq u e d u te x te des in s tru m e n ts , q u e lle n e tro u v e p a s a ille u rs e t u n te rra in d ’ex p erien ces sa n s e g a l.“

W e i s s , L ic . Jo h a n n e s (a. o. P ro fe sso r d e r T h eo lo g ie in G ö t­

tin g e n ), D ie P r e d i g t J e s u v o m R e i c h e G o t t e s . G ö ttin g e n 1 8 9 2 , V and en h o eck & R u p re c h t (6 7 S. g r . 8).

1. 4 0 .

E s h a n d e lt sich b ei d e r v o rlie g e n d e n S c h r if t, z u d eren B e sp re c h u n g ich v o r K u rzem a u fg e fo rd e rt w u rd e , z u n ä c h s t um ein en sch n ell g esch rieb en en V ersu ch , w e lc h e r n u r d essw eg en a n s T a g e s lic h t g e f ö r d e t w o rd e n i s t , w e il d e r V e rfa ss e r sich ra s c h a n S ch m o ller’s S eite (vgl. T h eo l. L it.-B l. 1 8 9 3 , 2 3 2 . 2 3 9 ) s te lle n w o llte. D as nonum p re m a tu r in an n u m is t d ab ei also n ic h t b e a c h te t w o rd en . M it dem e ig e n tlic h e n E rg e b n is s e k a n n ich m ich z u n ä c h s t in d e r H a u p ts a c h e e in v e rsta n d e n e rk lä re n , w ie ich a u c h a n an d erem O rte g e th a n h a b e , um so m e h r, a ls ich schon J a h r e la n g v o r dem V erf. d asselbe w ie d ie s e r, n u r in v o rs ic h tig e re r W e is e , au sg esp ro ch en z u h a b e n g lau b e.

Jo h a n n e s W e is s sc h lie ss t sich d e r S c h rift von Schm oller, w e lc h e r die sein ig e a n G ed ie g e n h e it u n d U m sich t n ic h t g leich - k o m m t, w ä h re n d sie ih r in g e sc h ic h tlic h e r U n b e fa n g e n h e it ü b e rle g e n is t, in so fern an , als au ch e r den B e g riff J e s u vom

R eich e G o ttes a ls ein en e s c h a t o l o g i s c h e n bezeich n et, doch m it dem U n tersch ied e, d ass S ch m o ller b e i d ie se r B eze ic h n u n g m e h r den S ta n d p u n k t d e r c h ristlic h e n G la u b e n sle h re einnim m t u n d J e s u A n sc h a u u n g th e ilt, w ä h re n d J o h . W e iss d u rc h B ei­

fü g u n g des W o rte s a p o k a l y p t i s c h d a sjen ig e a n d e u te t, w a s ich in m e i n e r bez. A rb e it b e to n t h ab e, d ass d e r B e g riff des R eiches G o tte s in J e s u V e rk ü n d ig u n g n ic h t n eu is t, so n d e rn von ihm v o ra u s g e s e tz t w ir d , also dem is ra e litis c h -jü d is c h e n H in te r ­ g rü n d e a n g e h ö rt. In s o fe rn d ieser H in te r g ru n d in eschato- lo g isc h e r B e le u c h tu n g s ta n d , d. i. w eil je d e s b e w u sst from m e G lied des jü d isc h e n V olkes je n e r T a g e e sch ato lo g isch d ach te , so w ird s e lb stv e rstä n d lic h die V o rs te llu n g J e s u vom R eiche G o tte s des esch ato lo g isch en Sinnes n ic h t e n tb e h r t h ab en . Jo h . W e is s h a t jed o ch diesen Z u sam m en h an g J e s u m it dem D en k en seines V olkes in d ie se r S c h rift n ic h t k la r g e s te llt u n d ü b erd ies d u rc h w e ite re B e ifü g u n g d e sW o rte s d u r c h a u s d as M om ent des E s c h a to ­ lo g isch en ü b e rs p a n n t. E s w ird dem g e g e n ü b e r a u f die D a u e r k a u m ü b e rse h e n w e rd e n k ö n n e n , d ass die V o rs te llu n g des K ö n ig reich es G o tte s e r s t in d e r s p ä te re n , d e r e ig e n tlic h j ü d i s c h e n G e s ta lt d e r is ra e litis c h e n R elig io n in ih rem esch ato lo g isch en S inne z u r A u s g e s ta ltu n g kam , d ass ih r a b e r von den T a g e n D av id s h e r d e r allgem eine i s r a e l i t i s c h e G e­

d an k e zu G ru n d e la g , d ass J a h v e K ö n ig sei (v g l. P s . 9 3 — 1 0 0 ), w e lc h e r G ed an k e e r s t d a d u rc h zu einem esch ato lo g isch en w u rd e, dass in d e r sch lech ten G e g e n w a rt d e r F re m d h e rrs c h a ft von seinem K ö n ig th u m e so w e n ig w a h rz u n e h m e n w a r. „ D u rc h ­ au s e sc h a to lo g isc h “ w ird also zu h a r t g e re d e t sein, u n d die B e z eich n u n g „ e sc h a to lo g isc h “ is t ü b e rh a u p t zu k u rz g e fa sst.

M an s ie h t v ielm eh r, d ass eine v ö llig b efrie d ig e n d e D a rs te llu n g d e r G ed an k en J e s u vom R eich e G o ttes n ic h t m ö g lich sein w ird ohne s te te R ü c k sic h t a u f die A n sc h a u u n g des is ra e litisc h e n V olkes, au s dessen S in n e e r d a c h te u n d sp ra c h . D ie S c h rift von J o h . W e is s b e fr ie d ig t in d ie se r B e z ie h u n g n ic h t v ö llig . U nd m it diesem M an g el h ä n g t d e r a n d e re U e b elstan d z u ­ sam m en, d ass d e r V erf., d e r b ei sich u n d sein en G e sin n u n g s­

genossen (im U n te rs c h ie d von dem S ch w ab en S chm oller) k ein e esc h ato lo g isch e S tim m u n g z u e n td ec k en v e rm a g , ein fach au s e ig e n e r V o llm ach t Je s u m m it seinen esch ato lo g isch en G edanken ins U n re c h t se tz e n m uss. E r z e ig t d ab ei u n v e rh o h le n , dass die n e u eren K a n tisc h -R itsc h lisc h -K a fta n isc h e n sp iritu a lis tis c h - d ie sse itig e n G ed an k en vom R eich e G o ttes n ic h t m it d en jen ig en J e s u g e s tü tz t w e rd e n k önnen, w ill a b e r tro tz d e m den B e g riff des R eich es G o ttes a ls Z e n tra lb e g riff d e r c h ristlic h e n L e h re b e ib e h a lte n w isse n , s t a t t den ein z ig ric h tig e n S chluss zu z ie h e n , d ass e r z u d ieser z e n tr a le n S te llu n g u n g e e ig n e t is t u n d bei uns D e u tsc h e n d u rc h ein en g u t d e u ts c h e n , w ie G e­

m e in sc h a ft m it G o tt, e r s e tz t w e rd e n m uss. U e b e rh a u p t sind die d o g m atisch g e h a lte n e n B e tra c h tu n g e n b esonders am A n fä n g e des S c h riftc h e n s, ebenso w ie die m e h r oder w e n ig e r w illk ü rlic h e n k r itis c h e n A u fste llu n g e n von S. 8 ff. zw e ife lh a fte n W e rth e s . S e h r n ü tz lic h f ü r den L e s e r u n d solche, die es w e rd e n sollten, is t die Z u sam m en stellu n g d e r H a u p te rg e b n isse a u f S. 6 1 — 63.

D ab ei g e w in n t m a n fre ilic h (v e rg l. S. 51 ff. u. 6 2 , S a tz 4) den E in d ru c k u n b e frie d ig e n d e r W ü rd ig u n g des A u sd ru ck es M enschen­

sohn („zu m M enschensohn m a c h e n “ i s t n ic h t ev an g e lisc h ); un d den B ew eis f ü r die in hohem G ra d e u n w a h rsc h e in lic h e V er- m u th u n g (S a tz 5), Je s u s h a b e a n fa n g s die R e ic h s e rric h tu n g zu e rle b e n gehofft, a b e r a l l m ä h l i c h die G e w issh e it seines T odes g ew o n n e n , also eine b e tr ä c h tlic h e A e n d e r u n g se in e r A n ­ sc h a u u n g e n d u rc h g e m a c h t (v e rg l. S. 2 5 ff.), h a t sich J o h . W e iss a llz u le ic h t g e m a c h t. S e h r d a n k e n sw e rth is t die E n tsc h ie d e n ­ h e it, m it w e lc h e r Jo h . W e is s d as R e ic h G o ttes im S inne J e s u als G u t (S. 64 ) s t a t t als A u fg ab e, u n d G o t t a l l e i n als den G rü n d e r des R eiches f e s ts te llt (S. 6 2 ). G. Schnedermann.

B a l o g h , F r a n z (P ro f. d e r e v .-r e f. T h eo lo g ie in D eb reczin ), D o g m e n g e s c h i c h t l i c h e E p i s o d e n b e i d e n d e u t s c h e n T h e o l o g e n d e s X V I I I . u n d X I X . J a h r h u n d e r t s . [In u n g a r. S p rach e.] D e b re c z in 1 8 9 4 (5 8 S. g r . 8). 7 0 Kr>

ö. W .

P ro f. B a lo g h , u n s e r g e fe ie rte r u n g a ris c h e r K irc h e n h isto rik e r, i s t au ch dem d e u tsch en L esep u b lik u m au s H e rz o g ’s R e a l­

en zy k lo p ä d ie b e k a n n t, d e r e r den A r t. „ P ä z m ä n y (V erfasser d e r P o le m ik „ H o d eg u s “ n a c h B e lla rm in ) lie fe rte . Seine

(3)

889 |390

d o g m en g esch ich tlich en E p iso d en d e r n e u e re n d e u tsc h e n T h eo ­ lo g en th e i lt e r behufs d e r O rie n tiru n g d e r L e s e r in das X V II I. u n d X I X ., a ls des „ d e s tru k tiv e n “ u n d „ p o sitiv a u f­

b a u e n d e n “ J a h r h u n d e r ts , w o ra u s e r h e llt, dass d e r V erf. ein ziem lich g rü n d lic h e r K e n n e r d e r n e u e re n d eu tsch en e v a n g e li­

schen un d k a th o lis c h e n T h eo lo g ie is t. H offentlich h ab e n w ir d em n äc h st von ihm a u c h die C h a ra k te ris iru n g d e r n eu eren fran z ö sisc h e n u n d e n g lisc h e n th eo lo g isch en B e stre b u n g e n , w as se h r w ü n sc h e n sw e rth w ä re u n d sein eig e n tlic h e s A rb e itsfe ld is t, z u e rw a rte n . L e id e r h a t e r seine E p iso d en au s se h r ein­

s e itig e n Q uellen g esch ö p ft. D eu tsch e T heo lo g ie k a n n doch n u r aus d eu tsch en Q uellen g e sc h ö p ft w erd en . U nd au ch d e r Z e it­

s c h rifte n w e rd e n n u r etlic h e a n g e fü h rt. H ie rin is t m eine n e u e ste d o g m ^ n g esch ich tlich e S tu d ie ( „ Z u r G eschichte d e r n e u e ste n T h e o lo g ie “ , B u d a p e st 1 8 8 7 ) v ie l z u v e rlä s s ig e r u n d a u sfü h rlic h e r. A u f diesem G ebiete kö n n en n ic h t L ic h te n b e rg e r, A stie , H u rs t, S ch aff oder J a c k s o n au sre ic h e n . In k u rz e n Z ü g en w e rd e n vom V erf. die n e u e re n d e u ts c h -th e o lo g is c h e n B e­

s tre b u n g e n an H a u p t u n d G lied ern v o rg e f ü h rt u n d c h a ra k - t e r i s i r t , sodass d as W e r k ein ü b e ra u s n ü tz lic h e s V adem ecum zum n e u e re n th eo lo g isch en S tudium b ild e t. S ein a u s g e p r ä g te r c alv in isch er S ta n d p u n k t h a t ih n an m e h re re n S te lle n zu ein ­ se itig e n A u ffassu n g en v e rle ite t. A uch fe h lt dem W e rk e die p o sitiv e Z u sam m en fassu n g d e r n eu eren theo lo g isch en B e ­ stre b u n g e n , eine g e n a u e re E r k lä r u n g d a f ü r , dass dieselben

„ n u r la u t e r V ersuche, V erm u th u n g e n u n d h in u n d h e r T a p p e n “ sin d . S ch liesslich w ird im A n h ä n g e au s K u k u la u n d T r ü b n e r ’s

„M inerva, J a h r b u c h d e r G e le h rte n w e lt“ d as N am en v erzeich n iss d er d eu tsch en U n iv e rs itä te n u n d d eren P ro fe sso re n d e r e v a n ­ g elisch en u n d k a th o lis c h e n T heologie m itg e th e ilt. F ü r den g e lu n g e n s te n T h e il des W e rk e s h a lte ich den ü b e r die n eu ere k a th o lis c h e T h eo lo g ie in ih re n V erz w e ig u n g e n des A ltk a th o li­

zism us u n d V a tik an ism u s. D ie u n g a risc h e p ro te sta n tis c h e P re s s e h a t d as W e r k m it F re u d e n b e g rü s s t, d as ü b rig e n s als ein w ü rd ig e r A n h a n g se in e r K irc h e n g e sc h ic h te des X IX . J a h r ­ h u n d e rts z u b e tr a c h te n is t.

Eperies. ________ Math. Szlävik.

W i e s e n e r , W . ( P a s to r in B ra n d sh a g e n ), D ie G e s c h i c h t e d e r c h r i s t l i c h e n K i r c h e i n P o m m e r n z u r W e n d e n ­ z e i t . B e rlin 1 8 8 9 , W ie g a n d t & G rieb en (V H , 3 5 5 S.

g r. 8). 5 Mk.

D as „T heol. L i t e r a tu r b la t t“ h a t eine a lte S chuld zu e n t­

ric h te n , indem es endlich n a c h fü n f J a h r e n ohne S chuld des R e f., dem d e r A u ftrag ' e r s t an O stern d. J . z u th e il w u rd e, die v o rlieg en d e S c h rift z u r A nzeige b rin g t. U nd doch v e r­

d ie n t W ie s e n e r’s W e r k die A u fm erk sam k eit d e r T h eo lo g en u n d beso n d ers d e r P f a r r e r in h e rv o r ra g e n d e r W eise. D en n w e r sich schon m it d e r G esch ich te d er C h ris tia n isiru n g se in e r H e im a t b e s c h ä ftig t h a t u n d e in m al in ein er M issionsstunde sein er G em einde ein B ild von d e r M issio n , d e r sie ih re n C h riste n g la u b e n u n d ih r e K irc h e v e rd a n k t, geben w o llte , d e r stiess b a ld a u f ein u n d u rc h d rin g lic h e s D u n k el un d k au m lö s ­ b a re F r a g e n , sodass m an m it w a h re m N eid a u f P om m ern sehen m uss, d as h is to risc h e Q uellen b e sitz t, die es erm öglichen, den A n fa n g und F o r t s c h r i tt d e r K irc h e in P o m m ern k la r zu zeichnen. A b e r w o sin d die h isto risc h e n Q uellen ü b e r die M ission am R h e in und in S ch w ab en ? D ie V ita e d er H eilig en sind denn doch g a r z u g eb rech lich es M a te ria l. D ie M issions­

g esch ich te von P om m ern d ü rf te a b e r a u c h bei allem U n te r­

schied d e r Z e ite n doch als ty p isc h fü r die M issio n iru n g d er ä lte re n d eu tsch en M issionsgebiete g e lte n . W ie O tto von B am ­ b e rg sein W e r k in P o m m ern th u t, so w e rd e n z w a r n ic h t die B ischöfe von T o u rs , R h eim s, T ro y e s etc. in P e rs o n das S ch w ab en lan d d u rch zo g en h ab en , a b e r ih r e P r ie s te r . U nd w ie O tto die Sonne d e r G nade L o th a r ’s a u f den W e g schien un d die G u n st d e r einheim ischen G rossen ih n em pfing, so g e le ite te einen Colum ba au ch die G n ad e des M ero w in g erk ö n ig s un d em pfing ih n die G u n st des S ch w ab en h erzo g s Cunzo in U eber- ü n g e n am B odensee. D a s B u ch von W ie s e n e r d ü rf te des­

w egen n ic h t n u r im P o m m erlan d selb st z a h lre ic h e L e s e r g e ­ funden h a b e n , so n d ern es v e rd ie n t au ch in w e ite re n K re ise n ,

j die f ü r die d eu tsch e M issionsgeschichte ein In te re s s e h ab en ,

| -Beachtung. H a t doch W ie s e n e r v e rs ta n d e n , in d e r D a rs te llu n g 1

! den T on zu tre ffe n , d e r d as B u ch f ü r je d e n G ebildeten ge- n ie s sb a r m a c h t, ohne d ass d e r W e r th des B uches d a r u n te r j le id e t. M an m e r k t ü b e ra ll die H a n d des g e sch u lten , tü c h tig e n F o r s c h e r s , d e r seinen B e ru f zum G e sch ich tsch reib er d e r M ission se in e r H e im a t schon d u rc h seine A b h a n d lu n g e n in den

„F o rs c h u n g e n z u r d eu tsch en G e sc h ic h te “ u n d in d e r „ Z e it­

s c h r ift fü r K irc h e n g e s c h ic h te “ d a r g e th a n h a tte .

E r g ib t eine fo rtla u fe n d e D a rs te llu n g in z w ö lf K a p ite ln , bis S. 3 0 5 , d a n n S. 3 0 6 — 3 5 5 L ite ra tu r n a c h w e is e , v o r allem u rk u n d lic h e B eleg e. M an s ie h t in d e r g a n z e n A n la g e , dass e r sich W ilh . G ieseb rech t zum M u ster genom m en. Im e rs te n K a p ite l s c h ild e rt W ie s e n e r P om m ern in d e r v o rc h ristlic h e n Z eit, den G lau b en u n d G o tte sd ie n st, S itte n un d G eb räu ch e d e r w en d isch en B ew o h n er. R ef. is t a ls S ü d d eu tsch er zu w e n ig m it dem slaw isch en V olksthum v e r t r a u t , um h ie r ein U rth e il ab g e b e n zu können. N u r zu dem S. 8 b e rü h r te n A b erg lau b en , d e r sich a n den e rs te n K u c k u k s ru f im F r ü h lin g an sch liesst, sei b e m e rk t, d ass e r sic h e r a ltg e rm a n isc h e n U rsp ru n g s is t.

D en K u ck u k ru fe n h ö ren , b e tr a c h te t d er G reis in S ü d d e u tsc h ­ la n d , w ohin k ein S law e k a m , als frohes E re ig n is s . K a p . I I s c h ild e rt die M ission u n te r den S law en bis zum A n fa n g des 12. J a h r h u n d e rts . E s sin d e h re n w e rth e V e rsu c h e , die a b e r k ein en b leibenden E rfo lg h a b e n , w eil sie v ö llig von d e r G e­

s ta ltu n g d er P o litik a b h ä n g e n . W ie w e it die M ission u n te r den O tto n en in s W e n d e n la n d r e ic h te , w ird sich noch a n den H e ilig e n d e r K irc h e n im W e n d e n la n d , b esonders a n den M o ritz­

k ir c h e n , e rk en n en lassen . D en B re m e r E rz b is c h o f A d a lb e rt sc h e in t W ie s e n e r e tw a s zu g ü n s tig zu b e u rth e ile n . S ein M is­

sio n sw erk s te h t doch in in n ig ste m Z u sam m en h an g m it.s e in e n M a c h tg e lü ste n . V on dem S ch ick sal d e r von ihm g e w e ih te n d re i B ischöfe E zzo, Jo h a n n e s un d A ris to w ä h re n d d e r C h riste n ­ v e rfo lg u n g 1 0 6 0 b e r ü h r t W ie s e n e r n u r d as E n d e des M ä r­

ty r e r s Jo h a n n e s. B isc h o f E zzo von A lte n b u rg fa n d eine Z u­

flucht im K lo s te r W e is se n b u rg im E isa s s, w o e r m it W e ih e n b e s c h ä ftig t w a r. A ris to ’s S ch ick sal b le ib t im D u n k el. D a s d r itte K a p ite l b e h a n d e lt die U n te rw e rfu n g P o m m ern s d u rc h B o leslav I I I . von P o len u n d den d a ra n sich an schliessenden M issionsversuch des sp an isch en K a m a ld u le n se rs B e rn h a rd , d e r erfolglos blieb, u n d die e rs te M issionsreise O tto ’s von B a m b e rg . W a s W ie s e n e r ü b e r O tto von B a m b e rg b ie te t, is t j e t z t th eilw eise d u rc h die M onographie von J u r its c h ü b e r O tto ü b e rh o lt. W ie s e n e r h a t a b e r au ch die A b h a n d lu n g des R ef. ü b e r O tto in den

„ W ü rtte m b . V ie rte lja h rs h e f te n “ 1 8 8 3 , 93 u n d die von S eefried in d e r „ A u g sb u rg e r P o s tz e itu n g “ 1 8 8 0 , w ie seine R e p lik a u f die A b h a n d lu n g des R ef. ü b erseh en . E r s t ü t z t sich noch a u f die a n tiq u ir te n A u fste llu n g e n O e ste rre ic h e r’s. S ic h e r is t, d ass O tto ein S chw abe w a r, dessen E lte r n am A albuch, einem T h e il d e r sch w äb isch en A lb , b e g ü te r t w a re n , u n d in n a h en B e ­ z ieh u n g e n zu den G ra fe n von D illin g e n u n d B e rg g e sta n d e n h ab e n m uss. D a s v ie r te K a p ite l s c h ild e rt O tto ’s z w e ite M is­

sionsreise. So hoch m an d as W e r k O tto ’s f ü r sein e Z e it u n d seine E rfo lg e ste lle n m ag , von e v a n g e lisc h e r M ission is t es doch s ta r k e n tf e rn t. E s is t d e r R e ic h s f ü rs t, d e r B isch o f, dem die re ic h e n M itte l des B a m b e rg e r B isth u m s z u r V e rfü g u n g stan d en , es is t d e r M an n , h in te r dem d e r d eu tsch e K a is e r s te h t, dem die G u n st d e r heim ischen F ü r s te n den W e g b e re ite t. W a s e r g r ü n d e t, is t die K irc h e a ls A n s ta l t, die e r s t die e ig e n t­

liche A rb e it th u n m uss, und, w as n ic h t zu ü b erseh en is t, ein H e rrs c h a f ts g e b ie t f ü r d as exem pte B a m b e rg e r B isth u m , d as z u g le ic h dem B a m b e rg e r H a n d e l ein neues A b sa tz g e b ie t e r ­ schloss. R e a k tio n e n k o n n ten n ic h t au sb leib en , s o g a r ein K re u z z u g w a r n ö th ig , neue K r ä f te m u ssten ein setzen in den P r ä m o n s tr a te n s e rn , B e n e d ik tin e rn , C isterzien sern , D o m in ik an ern u n d J o h a n n ite rn . B isch o f A d a lb e rt, A bsalom von R öskilde, B enno von M eck len b u rg fan d en noch re ic h lic h A r b e it, b is endlich die le tz te B u r g des H eid en th u m s in R ü g e n g e fa lle n w a r u n d die c h ris tlic h e K irc h e u n te r den B ischöfen von S ch w erin u n d K am m in sich g ed eih lich en tw ick e ln k o nnte.

D ies d e r I n h a l t d e r K a p ite l V — X . K a p ite l X I s c h ild e rt d ie O rg a n is a tio n des K irch en sy stem s in den P a ro c h ie n u n d A rc h i- d ia k o n a te n , w ä h re n d d as X II. K a p ite l einen U eb erb lick ü b e r d as re lig iö se u n d s ittlic h e L eb en des P om m ernvolkes u n te r d e r L e itu n g d e r ju n g e n K irc h e bis in d as 1 3 . J a h r h u n d e r t g e ­ w ä h r t. D ieses S c h lu s sk a p ite l is t W ie s e n e r beso n d ers g e lu n g e n

(4)

391

u n d b ie te t au ch f ü r die allg em ein e deu tsch e K irc h e n g e s c h ic h te b e a c h te n s w e rth e M om ente d a r. D e r pom m erschen K irc h e d a r f m an z u d ie s e r D a rs te llu n g ih r e r G rü n d u n g sg e sc h ic h te w ie zum B e sitz eines solchen G esch ich tsch reib ers G lü ck w ünschen.

Na b e r n . G. Bossert.

G r ü n b e r g , L ic . D r. P a u l ( P f a r r e r a n a l t S t.- P e tr i in S tr a s s ­ b u r g i. E is.), P h i l i p p J a k o b S p e n e r . 1. B d. D ie Z e it S p en er’s. D a s L eb en S p en er’s. D ie T h eo lo g ie S p en er’s.

G ö ttin g e n 1 8 9 3 , V andenhoek & R u p re c h t (V II, 5 3 1 S .g r . 8).

10 Mk.

N ach den n e u e re n A rb e ite n ü b e r den P ie tis m u s w a r es ein B e d ü rfn is s , dass dem L eb en sb ild e S p en er’s eine eingehende D a rs te llu n g g e w id m e t w u rd e. I n w ü rd ig e r W eise h a t G rü n ­ b e rg diese A u fg ab e g elö st. D ie g e d r u c k t e n S c h rifte n h a t e r b is a u f zw ei g a n z k lein e, w elche n ic h t zu e rla n g e n w a re n , b e n u tz t. D as se h r u m fän g lich e, noch h a n d s c h r i f t l i c h v o r­

h a n d e n e M a te ria l h a t e r n u r zu einem T h e ile h e ra n g e z o g e n , a b e r au ch d ab ei k ein e g ro sse A u sb eu te e rla n g t. D ie V e r­

m u th u n g lie g t n a h e u n d is t d u rc h die b is je tz t b e k a n n t g e ­ w o rd en en N a c h trä g e n ic h t w id e r le g t, d ass die S c h ä tz e d e r A rc h iv e zu S p en er’s L eb en sb ild k au m etw as n eues h in z u b rin g e n w e rd e n . H a t e r doch se lb st von se in e r P riv a tk o rre sp o n d e n z A b sc h rifte n z u rü c k b e h a lte n u n d sie in seinen „ B e d e n k e n “ v e r ­ ö ffen tlich t.

D ie D a r s t e l l u n g G rü n b e rg ’s is t von ein e r w o h lth u en d en W ä rm e u n d B e g e is te ru n g f ü r den V a te r des P ie tism u s g e tra g e n . M an k a n n ih r n ic h t den V o rw u rf d e r B re ite m achen. W en n es f ü r den e rs te n A u g en b lick a u ffällig e rs c h e in t, dass eine R e ih e von 9 0 N am en a n g e fü h r t w ird , d as V o rh an d en sein ein e r R e a k tio n g e g e n die allg em ein en Z u stä n d e u n d die h e rrsc h e n d e R ic h tu n g in d e r T h eo lo g ie u n d K irc h e zu belegen, so e rk e n n t m a n doch in dem U rth e il S p en er’s ü b e r diese P e rsö n lic h k e ite n , o d e r in dem so n st d a rg e le g te n Z usam m en h an g , w ie g e ra d e d er le b e n d ig e n S c h ild e ru n g w eg en d e r L e s e r m it diesen G e sta lte n im v o ra u s b e k a n n t g e m a c h t w e rd e n sollte. B ei d e r B esp rech u n g d e r L e h re S p en er’s la g w ol die G e fa h r n a h e , d ass es zu W ie d e rh o lu n g e n käm e. Sie is t f a s t d u rc h g ä n g ig verm ieden w o rd en .

D a s h a u p ts ä c h lic h s te V e rd ie n s t d er A rb e it G rü n b e rg ’s lie g t a b e r in d e r m assv o llen B e u r t h e i l u n g d e r L e h rs tre itig - k e ite n . „ E s h a n d e lte sich um P ro b lem e, die bis z u r S tu n d e n och n ic h t g e lö s t sind. A lso, d ass m an die S c h w ie rig k e it d e r­

selben zu w e n ig e rk a n n te un d se lb stz u frie d e n bei den u n v o ll­

kom m enen L ö su n g e n sich b e ru h ig te , das w a r d e r F e h le r “ . So f a s s t e r sein U rth e il ü b e r die k irc h lic h e L e h re v o r S p en er’s A u ftr e te n zusam m en. D a rin s ie h t e r au ch den G ru n d d er h a rtn ä c k ig e n K äm p fe, in die S p en er v e rw ic k e lt w u rd e , in d en en d ieser a b e r au ch k ein e e b e n b ü rtig e n G e g n e r f a n d , die ih n a u f seine S ch w äch en u n d Inko n seq u en zen m it N a c h d ru c k h in g e w ie se n h ä tte n . E s v e rd ie n t u n b e d in g te A n e rk e n n u n g , d ass G rü n b e rg d e r P flic h t des G e sch ich tssch reib ers e in g ed e n k b le ib t, a lle r R eflexionen a u f die G e g e n w a rt sich zu e n th a lte n , u n d doch e rw e c k t seine D a rs te llu n g v ielfach solche. M an lie s t d as B u ch m it grossem In te re s s e u n d e m p fä n g t d a ra u s v ie lse itig e A n re g u n g . D as abschliessende U rth e il ü b e r S p en er l a u t e t: „ E r is t re lig iö s e r R e a lis t, re lig iö s e r S u b je k tiv ist und re lig iö s e r M o ralist. U nd diese d re i G ru n d z ü g e d e r Spener- sch en R e lig io s itä t sin d als g en u in c h ristlic h e , ev an g elisch e a n ­ z u s e h e n “ . D ass e r in seinem S u b jek tiv ism u s e in s e itig ist, w ird z u g e s ta n d e n . — D ie von R its c h l a u fg e d e c k te n M ängel in S p e n e r’s V e rh a lte n w erd en n ic h t v ersch w ieg en , a b e r n ic h t zu e in e r V e ru rth e ilu n g un d V e rk le in e ru n g des M annes v e rw e n d e t, dem u n se re lu th e ris c h e K irc h e eine so tiefg e h e n d e E rn e u e ru n g v e rd a n k t. — S p en er’s E m p feh lu n g des d o g m atisch en Studium s d a r f m an a b e r doch bei a ll seinem W id e rw ille n g e g e n den h e rrsc h e n d e n D o g m atism u s n ic h t „ a ls I r o n ie “ au ffassen , w ie S. 4 1 7 g esch ieh t.

F ü r die e in g eh e n d e, k la r e u n d le b e n sw a h re D a rs te llu n g m uss m an dem V erf. a u fr ic h tig d an k en .

Dr e s d e n . R. Albert.

Schulze, D. Ludwig (C o n s is to ria l-R a th u . P ro fesso r d er T h e o lo g ie ), Die Theologie der Offenbarung, ihr Fortschritt und ihre Aufgabe in der Gegenwart. Rede, gehalten am 28. Febr. 18(J4 zur Feier des Geburtstages des hochseligen Grossherzoges Friedrich Franz II. in der Universität zu Rostock. Rostock 1894, Stiller (29 S. gr. 8). 80 Pf.

Der logische Grundgedanke, welcher den Yerf. in Behandlung seines Themas leitet, ist unseres Erachtens von der höchsten Wichtigkeit so­

wol für das Verständniss der bisherigen Entwickelung der Theologie als auch für das Gelingen ihrer künftigen A rbeit: der Gedanke der Wechsel­

wirkung zwischen der Theologie und zwischen den anderen Wissen­

schaften und dem übrigen Leben. Wer mit ihm Ernst macht, wird schlechtes Gefallen finden an dem üblichen Bestreben, die Theologie uur in ihrer Abhängigkeit von Mächten ausser ihr zu denken und darzu­

stellen; vielmehr wird er es sich angelegen sein lassen, auch dem Ein­

flüsse, den die Theologie von eich aus zu üben befugt und verpflichtet ist, nachzugehen und Anerkennung zu verschaffen. Voraussetzung ist hierbei allerdings, dass eine Theologie das Zeug in sich trägt, um als Glied des Ganzen auf die anderen Glieder zu wirken, und dass sie vom Geiste Gottes in sich hat, um solchen Geist weitergeben zu können.

Von dieser Erkenntniss ist denn auch der Verf. durchdrungen: ihm gilt die Theologie für die Wissenschaft von der Religion der Wahrheit, die in Christus zum Heil der Menschheit geoffenbart und in das Glaubens- bekenntniss der Kirche aufgenommen ist. Mit der inhaltsreichen Be­

griffsbestimmung verbindet er dann jene organische, wissenschaftlichem Standpunkt entsprechende Auffassung der Theologie als eines in sich

i gegliederten Ganzen, das an seinem Theile sich als lebensvolles Glied im Gesammtsysteme der Wissenschaften bethätigt.

Die Kirche, so führt der Verf. aus, besass seit Anfang den reichen Schatz der Wahrheit über göttliche und menschliche Dinge. Aus der Verweltlichung, die alsbald erfolgte, hat der Protestantismus Kirche und Christenthum wiederherzustellen vermocht und die theologische Wissenschaft auf Grund der durch Gottes Wort gewirkten Glaubens­

erfahrung zu einer höheren Stufe emporgehoben: die Reformation machte der Theologie zur Pflicht, aus den unerschöpflichen Wahrheitsquellen der h. Schrift auf dem Wege, der vom Bekenntniss der Kirche gewiesen und an der Schriftwahrheit selbst zu erweisen wäre, mittels des er­

fahrenen Heilsglaubens des wissenschaftlich gebildeten Subjekts die Wahrheit darzustellen zum Heil für die Menschheit aller Zeiten, zum Dienst uud Bau der Kirche, zur Verwirklichung des Gottesreiches. Im Kampfe mit abwärts führenden Richtungen ist die Theologie thatsäch- lich dem gezeigten Ziele nachgegangen. So hat sie gegenüber der neueren Philosophie, insbesondere gegenüber der dort mangelnden Ein­

sicht in das Wesen der Sünde und in die Nothwendigkeit der gött­

lichen historischen Offenbarung, ihre Selbständigkeit zu wahren und falsche Metaphysik von sich auszuschliessen gewusst; nur soll sie ihre eigene Erkenntnisslehre zu pflegen nicht vergessen, und immerfort muss sie alle Zeitrichtungen wol beachten. Ihr war auch inmitten der neueren, überall auf die Geschichte ausgehenden Bestrebungen vergönnt, den historischen Standpunkt zu gewinnen und die Echtheit der biblischen Quellen an der gegnerischen Kritik erprobt zu sehen. Und was die Aufgabe der Theologie für die Gegenwart betrifft, so hat sie, von Gott begeistert wieder für ihn begeisternd, angesichts einer Wissenschaft, der alles Natur ist, den Glauben an den Herrn und an Beine Offen­

barung zu vertheidigen und das Christenthum als die Religion der Wahrheit und als die Grundlage für alles Erkennen der Wahrheit in das Licht zu setzen; sie weist ferner gegenüber der Bildung freier ethischer Gesellschaften auf die Quelle, aus welcher dem Menschen Kraft zum Guten kommt; sie bekämpft gegenüber sozialistischen Ver­

irrungen deren revolutionäre Theorien; gegenüber den Versuchen, neue Religionen zu stiften, zeigt sie, dass der Weg zu Gott nur von Gott gewiesen werden könne; gegenüber den Feinden des kirchlichen Be­

kenntnisses hebt sie die in der Schrift bezeugten Heilsthatsachen hervor;

zum Evangelium hält sie treu gegenüber der Verweltlichung der Kirche.

Nach so vielfältigen Beziehungen hin erwägt der Verf. Fortschritt und Aufgabe einer Theologie, die ihres Namens und ihrer Herkunft werth ist. Er blickt zugleich über die Theologie hinaus kraft seiner Ueberzeugung, dass die Theologie, indem sie selbst sich entwickelt und sich bethätigt, auch den anderen Wissenschaften zu Gute kommt. Wir theilen diese Ueberzeugung, welche bedingt ist von der Idee der Wechselwirkung der Wissenschaften mit einander, und halten dafür, dass vom Vollzug der Forderung eines regen Wechsellebens der Wissen­

schaften weiteres Gedeihen und hiermit auch das der Theologie mit abhängt. Welches die anderen Hauptwissenschaften sind, im Bunde mit denen die Theologie ihres Amtes zunächst waltet, das zu be­

stimmen lag für den Verf. selbst ausserhalb der Grenzen seines Themas, wennschon gewiss ist, dass zur Entscheidung der Frage bei Absteckung der Gebiete die Theologie gleichfalls ein Wort mitzusprechen hat. Wir unsererseits aber erlauben uns beizufügen, dass jedenfalls die Philo­

sophie, sofern sie Wissenschaft von den obersten Prinzipien sein wil und soll, mitbetheiligt ist. Eben aus dem Vereinleben f o l g e r n wir, und wir haben von gleichem Gesichtspunkte aus anderweitig längst schon gelehrt, dass Philosophie und Theologie einander von dem Ihrigen

Cytaty

Powiązane dokumenty

uud eben weil sie bei dieser Sachlage ohne den Schein der Willkür und ohne Hader anzurichten nicht entscheiden können, greifen sie zum Loos, allerdings unter

nimmt, wie jedes andere Buch, und ihres Wesens und ihrer Geschichte auf „natürlichem“ Wege geistig mächtig zu werden bemüht ist, wiederum unter Voraussetzung

niss der Kindheitsgeschichte minder wesentlich, als der eben berührte Punkt, und als mancher andere, wie z. auch die Darstellung im Tempel, bei der der Verf. uns

— Die theologische Fakultät in B e r l i n stellt für das nächste Studienjahr folgende akademische P r e i s a u f g a b e n : für den Königlichen Preis: „Recht

Tolstoi ist jedenfalls das eigenthümlichste Talent Neurusslands. Er scheint sich mit den Nachtseiten unseres Jahrhunderts, mit dem Elend seiner Umgebung eingehend

führung, sondern auch ihre Auswirkung auf das ganze Volksleben. Es kann sich nur um Herausstellung der leitenden Gesichtspunkte handeln, das Detail mußte zurücktreten. Aber

Den früheren Auflagen hatte R. Seeberg eine Skizze der Frankschen Theologie beigefügt. In dieser neuen ist Seeberg selbst bereits Gegenstand der Darstellung

dem letzteren doch da beilegt, wo er selbst eine Wahrscheinlichkeitsberechnung für die Frofangeschichte aufbaut, und ebenso über die Freiheit, mit der er