ģwit maszyn – maszyny proste

Wszak poczĈtek zdaje sič byþ wičcej niİ poãowĈ caãoĤci i dzički niemu wyjaĤnia sič wiele z tego, co jest przedmiotem badaę

(Arystoteles, 384-322 p.n.e.)¹¹²

Rozdziaã trzeci jest przeglĈdem dziejów maszyn zbudowanych ze zna-czĈcym udziaãem drewna. RozpoczynajĈ go maszyny proste, kluczowe dla powstania wszystkich innych mechanizmów, w dalszej czčĤci nastč-puje opis wybranych rodzajów maszyn (okrčtów, pojazdów, samolotów, dĮwignic, silników, obrabiarek, maszyn stosowanych w przemyĤle che-micznym i instrumentów muzycznych). KolejnoĤþ nie jest przypadkowa, wybrano maszyny zbudowane z udziaãem drewna naleİĈce do kaİdej z czterech klas. Po pewnego rodzaju wstčpie, którym jest opis maszyn prostych, przedstawiono: (1) maszyny transportowe (okrčty, drewniane pojazdy koãowe, dĮwignice oraz machiny latajĈce cičİsze od powietrza), (2) wybrane silniki i ich zastosowania (koãa wodne , koãa deptakowe i wia-traki), (3) wybrane maszyny produkcyjne (obrabiarki i maszyny portowe), (4) wybrane maszyny energetyczne – na przykãadzie mechanicznej aparatu-ry chemicznej i instrumentów muzycznych.

Maszyny proste to pewnego rodzaju idealizacje rzeczywistych me-chanizmów wprowadzone w celu wyjaĤnienia zasad ich dziaãania. Ist-niejĈ dwa podstawowe rodzaje maszyn prostych: obrotowe (dĮwignia) oraz przesuwne (równia pochyãa), a takİe ich rozwiničcia (np. koãowrót,

112 A^RYSTOTELES (1996).

klin itp.). UmoİliwiajĈ one lub uãatwiajĈ wykonanie pracy przez zmianč wartoĤci i kierunków dziaãania siã. Wszystkie bardziej zãoİone urzĈdze-nia typu maszynowego wykorzystujĈ zasady maszyn prostych. Maszyny proste z drewna – obrotowe (kij sãuİĈcy za dĮwignič jedno- lub dwura-miennĈ) oraz przesuwne (klin wbity w szczelinč i napčczniaãy pod wpãy-wem dziaãania wody, sãuİĈcy do odãupywania krzemiennych skaã) – byãy stosowane przez naszych przodków od niepamičtnych czasów. âĈczĈc podstawowe maszyny proste, 6000 lat temu w Europie budowano pierw-sze krčgi kamienne (z tzw. menhirów) i grobowce w formie kamiennych skrzyę lub dolmenów, uãoİonych z gãazów i przysypanych ziemiĈ. 5500 lat temu zbudowano pierwsze pojazdy (vide s. 133 i dalsze), 4700 lat temu wzniesiono najstarszĈ piramidč¹¹³, a w III wieku p.n.e. w krajach helle-nistycznych skonstruowano m.in. wielokrĈİek linowy i pompč tãokowĈ.

Wzorem do zastosowania machin prostych byãa przyroda, pisze o tym W^ITRUWIUSZ (27-13 p.n.e.): Mistrzem, który nauczyã budowy wszelkich me-chanizmów, byãa przyroda; dokonaãa tego, uczĈc nas, przez obrót Ĥwiata, zasad [mechaniki]¹¹⁴.

NajstarszĈ maszynĈ o nieco wičkszym stopniu zãoİonoĤci od maszyn prostych (skãada sič z wičcej niİ jednej czčĤci, a jej zasada dziaãania jest wynikiem nie tylko obserwacji natury, lecz takİe syntetycznego myĤle-nia) jest, liczĈcy sobie wedãug A^LLELY’^EGO i ^IN. (1992) co najmniej 30 000 lat (a byþ moİe nawet ponad 37 000 lat), ãuk autorstwa czãowieka rozumnego.

âuk , z punktu widzenia metodologii maszyn, jest rodzajem silnika, po-niewaİ przeksztaãca jednĈ postaþ energii mechanicznej w innĈ. W okre-sie paleolitycznym zmagazynowana w drewnianej pãaskiej sprčİynie (w drzewcu ãuku) energia potencjalna zamieniana na energič kinetycznĈ strzaãy wydatnie przyspieszyãa rozwój techniki. Znaczne zmniejszenie ilo-Ĥci czasu poĤwičcanego na polowania umoİliwião powstanie pierwszych dzieã sztuki (malowidãa naskalne, pierwsze rzeĮby) oraz wielkiej liczby nowych rodzajów narzčdzi zwičkszajĈcych moİliwoĤci wytwórcze, ale takİe tworzĈcych zupeãnie nowe potrzeby inspirujĈce do kolejnych wyna-lazków. Moİna uznaþ, İe wynalezienie maszyny sãuİĈcej do gromadzenia

113 Za najstarszĈ piramidč uznaje sič grobowiec króla Dİesera w Sakkarze (XXVII wiek p.n.e.), który powstaã przez rozbudowanie mastaby (archaicznego typu grobowca).

114 Tãumaczenie M.S. Oryginalny tekst brzmi: Omnis autem est machinatio rerum natura procreata ac praeceptrice et magistra mundi versatione instituta (WITRUWIUSZ 27-13 p.n.e., Liber X, Capitulum 1). Witruwiusz, piszĈc o „obrocie Ĥwiata”, miaã na myĤli ruch ciaã niebieskich, precyzuje to w dalszej czčĤci rozdziaãu 1 ksičgi X.

i przeksztaãcania energii sprčİystoĤci modrzewiowego lub cisowego drzewca w energič kinetycznĈ trzcinowej lub wierzbowej strzaãy byão naj-bardziej znaczĈcym wynalazkiem w historii techniki. Wobec powyİszego moİna stwierdziþ, İe ãuk zapoczĈtkowaã gwaãtowny rozwój maszyn.

Konstrukcjč ãuku rozwinčli Egipcjanie, którzy doskonalili umiejčtno-Ĥci jego budowy od co najmniej 7500 roku p.n.e. Na poczĈtku ksztaãto-wania sič paęstwowoĤci egipskiej (okres przeddynastyczny – 3500-3100 rok p.n.e.) byãy uİywane ãuki proste, najczčĤciej akacjowe (Acacia spp.

Mill.). W póĮniejszym okresie, za czasów pierwszych dynastii (3100-2686 rok p.n.e.), pojawiãy sič ãuki o podwójnej krzywiĮnie – pierwowzory ãu-ków reß eksyjnych (J^ANKOWSKI 2005). Najstarszymi znaleziskami europej-skich ãuków sĈ pozostaãoĤci: (1) mezolitycznego ãuku wiĈzowego sprzed 8000-9000 lat, znalezione w bagnie pod Holmegaard w Danii, (2) niewy-koęczonego cisowego ãuku sprzed 5300 lat, znalezione przy czãowieku lodu w Alpach¹¹⁵, (3) ãuku sprzed 4800 lat znalezione na duęskiej wyspie Sjealand oraz (4) ãuku dčbowego sprzed 3500-4000 lat znalezione równieİ w Danii na torfowisku koão Viborga.

IstniejĈ dwie historyczne odmiany konstrukcyjne ãuków (rys. 3-1):

starszĈ formĈ jest ãuk prosty , mãodszĈ – ãuk reß eksyjny , którego konstrukcja pochodzi z I wieku p.n.e. i jest odpowiedziĈ na potrzebč miotania strzaã z koęskiego grzbietu (ãuk reß eksyjny jest o wiele krótszy).

115 Czãowiek Lodu (Ötzi) – przydomek nadany czãowiekowi, którego zmumiÞ kowane szczĈtki znaleziono zamroİone w alpejskim lodowcu. Przydomek pochodzi od nazwy doliny Ötz w poãudniowym Tyrolu. Ötzi miaã plecak, torbč z kory brzozowej, koãczan ze strzaãami, nóİ z krzemienia, siekierč na drzewcu cisowym i cisowy dãugi ãuk .

Rys. 3-1. Podstawowe typy ãuków: a – ãuk prosty , najstarsza forma ãuku, b – ãuk reß eksyjny z cičciwĈ, c – ãuk reß eksyjny bez cičciwy

âuki proste byãy wykonywane zazwyczaj z jednego kawaãka drew-na, ãuki reß eksyjne byãy klejonymi ãukami kompozytowymi (skóra, koĤci, kilka rodzajów drewna). Dowody materialne i przekazy ikonograÞ czne ĤwiadczĈ o tym, İe na terenach Europy królowaã ãuk drewniany. Choþ jego ksztaãty bywaãy rozmaite, to typowy ãuk europejski byã wykonany z jednego kawaãka drewna (J^ANKOWSKI 2005). įywotnoĤþ ãuków prostych jest mniejsza od İywotnoĤci ãuków reß eksyjnych . Jest to zwiĈzane z wy-stčpowaniem znacznych siã rozciĈgajĈcych i ĤciskajĈcych spowodowa-nych duİymi rozmiarami ãuku (dãugoĤciĈ i przekrojem).

Na ziemiach etnicznie polskich import azjatyckich ãuków kompo-zytowych stanowiã konkurencjč dla miejscowych rzemieĤlników wy-rabiajĈcych ãuki cisowe , wiĈzowe i jesionowe . Obydwa rodzaje ãuków konkurowaãy ze sobĈ, na wschód od Wisãy czčĤciej uİywano reß eksyj-nych ãuków kompozytowych, na zachód – prostych ãuków drewniaeksyj-nych (J^ANKOWSKI 2005).

âuk reß eksyjny

W Azji ograniczony dostčp do drewna o odpowiednich wãaĤciwoĤciach oraz koczowniczy tryb İycia i zwiĈzane z tym masowe wykorzystanie koni wymusiãy nieco inny kierunek rozwoju. âuki azjatyckie byãy wyko-nywane z rogów zwierzčcych, pasków drewna oraz Ĥcičgien. Róg nadaje sič do przenoszenia siã ĤciskajĈcych, natomiast Ĥcičgna – rozciĈgajĈcych, obie warstwy byãy separowane od siebie warstwĈ drewna. Jak wspo-mniano, azjatycki ãuk kompozytowy byã krótki, miaã teİ o wiele wičkszĈ sprawnoĤþ od ãuku dãugiego (stosunek energii wãoİonej do otrzymanej), sprzyjaão temu przeciwne wygičcie koęcówek ramion, tzw. reß eks. Jak podaje J^ANKOWSKI (2005), do tego rodzaju ãuku naleİy rekord dãugoĤci strzaãu, który wynosi 600 m. Warstwč rdzeniowĈ reß eksyjnych ãuków kompozytowych stanowião twarde drewno róİnych gatunków drzew lub bambus . Ramiona w ãukach tureckich zwykle wykonywano z drew-na klonowego , czasami dereniowego lub cisowego , w chięskich z bam-busa lub morwy , w koreaęskich – z bambam-busa , a w hinduskich z drewna mango (K^ARPOWICZ 2000). Drewno byão wybierane bardzo starannie; jeİe-li stosowano bambus ¹¹⁶, to zewnčtrzna strona ãodygi byãa zwrócona do warstwy rogowej. CzčĤþ centralna reß eksyjnego ãuku kompozytowego (majdan) byãa ãĈczona z dwoma ramionami. Wszystkie klejone ãĈczenia

116 âuki bambusowe byãy wykonane z jednego kawaãka bambusa , a drewniany majdan byã przyklejony poĤrodku.

elementów drewnianego rdzenia wycinano na jaskóãczy ogon o dãugoĤci okoão 7-10 cm.

âuki reß eksyjne miaãy róİnĈ dãugoĤþ: tureckie byãy krótsze (typowy ãuk bojowy miaã okoão 100-112 cm pomičdzy zaczepami), perskie i hindu-skie – trochč dãuİsze, chięhindu-skie i tatarhindu-skie mogãy mieþ nawet ponad 180 cm dãugoĤci. DãugoĤþ zmieniaãa sič w zaleİnoĤci od przeznaczenia.

Sezonowanie drewna na ãuk kompozytowy trwaão okoão roku, dopa-sowywanie, klejenie i suszenie – kolejnych kilka miesičcy. Paski rogowe o gruboĤci 3-6 mm przyklejano do drewnianego rdzenia od strony brzuĤ-ca budowanego ãuku (czčĤþ Ĥciskana po zaãoİeniu cičciwy). Powierzchnie drewna i rogu zadrapywano po stronie klejonej specjalnym przyrzĈdem z zĈbkami, pokrywano klejem i owijano sznurem w celu dociĤničcia rogu i drewna, stosujĈc oprzyrzĈdowanie pozwalajĈce na uzyskanie bar-dzo duİej siãy. Uİywano prawie wyãĈcznie rogu bawoãa (bawóã wodny, carabao), wyjĈtkowo w niektórych tureckich ãukach wykorzystywano rogi dãugorogiego bydãa, a w Azji centralnej – dzikich kóz. W najlepszych chięskich ãukach uİywano bardzo drogiego, póãprzezroczystego, biaãego rogu. Rogi bawole nie majĈ bocznego skrčcenia, wystčpujĈcego w rogach bydãa, co uãatwia pracč rzemieĤlnika. Róg bydlčcy gotowano, podgrze-wano i w celu nadania odpowiedniego ksztaãtu Ĥciskano w specjalnych drewnianych prasach. Opcjonalnie zamiast czčĤci rogowej w jednym ka-waãku przyklejano kilka wĈskich pasm.

Grzbiet ãuku pokrywano caãkowicie Ĥcičgnami. Stosowano najczčĤciej Ĥcičgna bydlčce pochodzĈce z nóg lub grzbietu. ģcičgno suszono, nastčp-nie tãuczono i rozdzielano na wãókna. WiĈzki wãókien moczono w kle-ju i nakãadano na grzbiet ãuku. Dwie-trzy warstwy Ĥcičgien (suszono po kaİdej warstwie) dawaãy po wysuszeniu warstwč gruboĤci okoão 3-6 mm.

Po przyklejeniu wszystkich czčĤci ãuki suszono od kilku miesičcy do nawet roku (Turcja). Z powodu kurczenia sič Ĥcičgien i kleju podczas wysychania (a w przypadku ãuku tureckiego – stopniowego przeciw-wyginania) koęce ramion dotykaãy sič lub nawet krzyİowaãy. Wygičcie desorpcyjne powodowaão, İe póĮniejsze napinanie ãuku i zakãadanie cič-ciwy byão doĤþ dãugĈ i skomplikowanĈ czynnoĤciĈ.

Klej sporzĈdzano ze Ĥcičgien zwierzčcych, pčcherzy rybich lub skóry z rybiego podniebienia, czasem (gorszej jakoĤci) ze skór zwierzčcych. Masa kleju w wykoęczonym ãuku niemal dorównywaãa masie Ĥcičgien. Kleje zwierzčce ãatwo pochãaniaãy wilgoþ, powodujĈc, İe ãuki traciãy sprčİystoĤþ przy duİej wilgotnoĤci powietrza i dlatego musiaãy byþ przechowywane bez dostčpu wilgoci, trzymano je przy ogniu i czčsto suszono na sãoęcu.

Koęcowe ksztaãtowanie ãuku kompozytowego polegaão na stopnio-wym zginaniu (czasem poãĈczonym z ogrzewaniem) z równoczesnym minimalnym spiãowywaniem rogowej warstwy w celu równomiernego wygičcia ramion. Ramiona doprowadzano do odpowiedniej krzywizny poprzez wielokrotne ogrzewanie i ochãadzanie (to ostatnie odbywaão sič w specjalnych wygičtych drewnianych formach).

âuk prosty

Drewno o dobrych wãaĤciwoĤciach sprčİystych (zdolne do maga-zynowania duİej energii sprčİystej) byão w Europie stosunkowo ãatwo dostčpne. Prawdopodobnie dlatego rozwój ãuku europejskiego polegaã raczej na jak najlepszym wykorzystaniu wãaĤciwoĤci tego materiaãu niİ na poszukiwaniu innych rozwiĈzaę. âuk drewniany musiaã byþ dãugi, by nie zostaãa przekroczona wytrzymaãoĤþ mechaniczna materiaãu (by nie nastĈpião zãamanie).

Najbardziej znanym przykãadem ãuku prostego jest sãynny dãugi ãuk angielski (tzw. longbow ), który wyewoluowaã z ãuku walijskiego w VII-XII wieku. Bardzo dobrze zachowane egzemplarze dãugich ãuków angielskich znaleziono w 1983 roku we wraku Mary Rose , statku Henryka VIII zato-pionym w 1545 roku¹¹⁷. Longbow byã ãukiem o najwičkszej celnoĤci – krót-kie ãuki sĈ z zasady niestabilne podczas strzaãu. StabilnoĤþ ãuku dãugiego byãa osiĈgničta kosztem mniejszej prčdkoĤci poczĈtkowej strzaãy. Mniej-sza prčdkoĤþ jest czčĤciowo kompensowana przez duİĈ masč pocisku.

Typowy longbow miaã dãugoĤþ 1,8-2,0 m i zasičg skuteczny dochodzĈ-cy do 350 m. Siãa naciĈgu tego typu ãuku nierzadko dochodziãa do 500 N (zazwyczaj 300-450 N). Strzelanie z angielskiego dãugiego ãuku, z uwagi na jego duİĈ siãč naciĈgu, wymagaão dãugotrwaãego treningu. Dla po-równania moİna podaþ, İe siãa naciĈgu typowego historycznego ãuku reß eksyjnego wynosiãa 100-250 (350) N. Zasičg skuteczny wszystkich historycznych rodzajów ãuków zawieraã sič w przedziale od 100 do 300 (350) m. Siãa naciĈgu wspóãczesnych reß eksyjnych ãuków sportowych, wedãug MATERIAâÓWSZKOLENIOWYCH PZâ... (2002), wynosi 68-114 N, nato-miast ãuków myĤliwskich – 182-250 N. Typowe dãugoĤci wspóãczesnych ãuków mieszczĈ sič w zakresie 1,52-1,78 m.

117 Jeden z ãuków wydobytych z Mary Rose miaã ponad 150 (!) sãojów na cal (25,4 mm). Byãy tak gčste, İe nie moİna ich byão policzyþ nieuzbrojonym okiem. Cis , z którego wykonano ãuk, miaã okoão 600 lat i Ĥrednicč mniej wičcej 20 cm (JANKOWSKI

2005).

W Europie najchčtniej uİywanym materiaãem do wyrobu ãuków pro-stych byão drewno cisu europejskiego (Taxus baccata L.)¹¹⁸ oraz wiĈzu gór-skiego (wiĈzu szorstkiego), czyli brzostu (Ulmus glabra Huds.), a takİe wiĈzu szypuãkowego (limaka) (Ulmus laevis Pall.), rzadziej jesionu wy-niosãego (Fraxinus excelsior L.); wyrabiano je równieİ z innych gatunków o odpowiednio twardym i sprčİystym drewnie (H^ARDY 1992).

W Ameryce Póãnocnej stosowano gãównie drewno hikory (Carya ovata K. Koch), İóãtnicy (Maclura pomifera C.K. Schneid.) oraz grochodrzewu (Robinia pseudacacia L.) i klonu cukrowego (Acer saccharum Marshall). Gro-chodrzew i klon byãy uİywane jedynie jako skãadnik ãuków kompozy-towych w formie naklejanych cienkich pasków (H^AMILTON 1982, H^AMM 1991). Klon obecnie jest stosowany w konstrukcjach ãuków sportowych jako warstwa oddzielajĈca laminaty.

Najbardziej poszukiwanym materiaãem na europejskie ãuki byão drewno cisu rosnĈcego na poãudniu Europy. Z powodu braku surowca¹¹⁹ Anglicy na kaİdy dãugi ãuk z importowanego z poãudnia kontynentu cisu wykonywali kilka ãuków z jesionu , wiĈzu , jarzčbiny i leszczyny (H^ARDY 1992, A^LLELY i ^IN. 1992). Zachowaãy sič zapiski o eksporcie drewna ciso-wego z Polski do Anglii. Szczególnie cenione byãy drzewa 40-60-letnie.

PewnĈ ciekawostkĈ jest fakt, İe cis jest roĤlinĈ trujĈcĈ, jego opary i pyã drzewny zawierajĈ silnie trujĈcy alkaloid – taksynč (uznanĈ za jednĈ z najbardziej trujĈcych substancji Ĥwiata). TrujĈce wãaĤciwoĤci cisu byãy znane juİ w staroİytnoĤci – grecki lekarz Anazarby w I wieku i rzymski Galenusz w II wieku przestrzegali przed morderczĈ truciznĈ, a Galowie uİywali go do zatruwania ostrzy strzaã. Drewno cisu w Ĥredniowieczu byão materiaãem deÞ cytowym na skutek duİego zapotrzebowania na nie i utrudnionego rozmnaİania sič drzewa. W 1423 roku król Wãadysãaw Ja-gieãão objĈã cisinč prawnĈ ochronĈ: JeĤliby kto wszedãszy w las, drzewa które znajdujĈ sič byþ wielkiej ceny, jako jest cis albo im podobne, podrĈbaã, tedy moİe byþ przez pana albo dziedzica pojman, a na rĈkojemstwo¹²⁰ tym, którzy oę pro-siþ bčdĈ, ma byþ daę [zapis w Statucie wareckim – prawie ustanowionym przez Wãadysãawa Jagieããč 28 paĮdziernika 1423 roku w Warce].

118 âac. taxus – ãuk.

119 Cis trudno sič rozmnaİa, co jest spowodowane: maãĈ podatnoĤciĈ kwiatów na zapylanie wskutek dwupiennoĤci drzewa, czčsto dãuİszym niİ jeden rok przelegi-waniem nasion do skieãkowania, powolnym wzrostem lub zamieraniem siewek oraz ich wraİliwoĤciĈ na duİe nasãonecznienie i wilgotnoĤþ.

120 ZobowiĈzanie rčkojemcy, İe obwiniony stawi sič na sĈd we wskazanym terminie.

Podstawowe gatunki i rodzaje drewna stosowane na europejskie dãu-gie ãuki wymieniono i krótko scharakteryzowano w tabeli 24.

Tabela 24

Charakterystyka waİniejszych rodzajów i gatunków drewna wykorzystywa-nych w ãucznictwie tradycyjnym (JANKOWSKI 2005, CAMELOT 2008)

Drewno Charakterystyka

Cis

(Taxus baccata i Taxus cuspi-data)

Tradycyjny Ĥredniowieczny materiaã oraz wspóãczesny na repliki angiel-skich longbow . Najlepsze drewno na ãuki, stosunkowo lekkie i elastyczne.

Mimo İe ãatwe w obróbce, wiele drobnych sčków sprawia, İe wykonanie ãuku wymaga sporych umiejčtnoĤci.

Dčby (Quercus spp.)

Bardzo rzadko wykorzystywane jako materiaã na ãuki. Drewno jest bar-dzo twarde i cičİkie w obróbce. Gãównym jednak powodem, dla którego nie wytwarzano ãuków dčbowych, byão znaczenie kulturowe tych drzew.

W czasach staroİytnych dčby byãy uwaİane za drzewa Ĥwičte. SĈ jednak dowody archeologiczne na to, İe takich ãuków uİywali przodkowie wi-kingów zamieszkujĈcy tereny dzisiejszej Danii. âuk dčbowy miaã mieþ wãaĤciwoĤci magiczne, z broni takiej moİna byão zabiþ nie tylko wrogów, lecz takİe demony.

Hikora (Carya ovata)

Drewno pochodzenia póãnocnoamerykaęskiego, plastyczne i trwaãe.

Uznawane za jedno z najbardziej wytrzymaãych gatunków na Ĥwiecie.

Nazwa hickory pochodzi z jčzyka Indian i oznacza Drzewo-âuk.

Jesion wyniosãy (Fraxinus excelsior)

Tradycyjny Ĥredniowieczny materiaã na ãuki, bardzo twardy, elastycz-ny i sprčİysty. WyraĮne sãoje sprzyjajĈ wyborowi odpowiedniego pnia, a ich czytelnoĤþ uãatwia obróbkč. âuk jesionowy ma tendencjč do „ukãa-dania sič za cičciwĈ” (czyli po jej zgičciu pozostaje wygičty).

Klon cukrowy (Acer sacchari-num)

Drewno bardzo trwaãe i sprčİyste, bardzo odporne na peãzanie i twarde.

Do wyrobu ãuków longbow byão masowo uİywane przez Walijczyków, którzy cenili je na równi z wiĈzem. Nadaje sič do wyrobu cienkich li-stewek naklejanych na grzbiety ãuków wykonanych z innych gatunków drewna. WspóãczeĤnie stosuje sič jako ĤrodkowĈ warstwč oddzielajĈcĈ laminaty z wãókna szklanego.

Grochodrzew (Robinia pseu-dacacia)

Gatunek o najbardziej plastycznym i bardzo twardym drewnie (tward-szym niİ jesion i dĈb ). Takie zestawienie cech powoduje, İe ãuki aka-cjowe sĈ odporne na zãamania. Robinia zostaãa sprowadzona na stary kontynent w XVII wieku. WãaĤciwoĤci tego drzewa znali jednak Indianie Ameryki Póãnocnej. Tam wykorzystuje sič robinič do produkcji tradycyj-nych ãuków myĤliwskich. Na grzbiet ãuku o wĈskich ramionach wyko-nanego z robinii nakleja sič pasek wykonany z innego gatunku drewna.

Podobnie jak jesion , ukãada sič za cičciwĈ.

WiĈz (Ulmus glabra)

Drewno najbardziej, poza cisowym , popularne w Ĥredniowieczu.

Niezwykle wytrzymaãe z powodu bardzo wãóknistej struktury.

WiĈzy (górski i szypuãkowy) niewiele ustčpujĈ wãaĤciwoĤciami kon-strukcyjnymi cisowi , sĈ bardzo wytrzymaãe i sprčİyste. Wyrabiano z nich wszystkie rodzaje ãuków, poczĈwszy od pãaskiego, a skoęczywszy na an-gielskim dãugim ãuku . Jesion wyniosãy byã materiaãem zastčpczym w pro-dukcji ãuków. Jego wadĈ, oprócz mniejszej sprčİystoĤci i skãonnoĤci do deformacji plastycznej, byão nieco trudniejsze wykonanie ãuku.

WičkszoĤþ ãuków, w tym wymienione dãugie ãuki , starano sič wyko-naþ tak, aby od strony grzbietowej znajdowaãa sič bielasta czčĤþ drew-na, natomiast od strony brzuĤca twardziel, nie byão to jednak reguãĈ.

Przekrój drzewca ãuku czčsto byã póãokrĈgãy lub zmienny: z póãokrĈ-gãego w majdanie do pãaskiego na ramionach. Deska przeznaczona na ãuk musiaãa speãniaþ pewne rygorystyczne warunki: mieþ równolegãe i proste sãoje, nie mieþ sčków, mieþ jak najwičcej sãoi na 1 cm (co naj-mniej siedem), warstwy drewna póĮnego powinny byþ jak najcieęsze.

Jej minimalne wymiary to: szerokoĤþ 60 mm, gruboĤþ 45 mm i dãugoĤþ 2000 mm, jednak im wičksze byãy te wymiary, tym ãatwiej byão wytraso-waþ odpowiedni ksztaãt ãuku, omijajĈc wady anatomiczne drewna. âuk byã wycinany, a nastčpnie szlifowany. Do konserwacji ãuków stosowano oleje roĤlinne. Koęcowym etapem wytwarzania byão proÞ lowanie ãuku polegajĈce na nadawaniu mu odpowiedniego ksztaãtu na specjalnym wzorniku.

Drewniana sprčİyna pãaska z ãuku tradycyjnego w nowoczesnych ãukach bloczkowych zostaãa zastĈpiona ukãadem bloczków, ramion i kompozytowych sprčİyn spiralnych, z tradycyjnego ãuku pozostaãa tyl-ko cičciwa i strzaãa wyrzucana energiĈ skumulowanĈ siãĈ ludzkich rĈk w sprčİanym materiale.

Moİna uznaþ, İe ãuk zapoczĈtkowaã caãĈ serič kolejnych maszyn.

O maszynach i ich pochodzeniu cytowany wczeĤniej W^ITRUWIUSZ (27-13 p.n.e.) pisze w dalszej czčĤci swojego traktatu: A wičc [nasi przodkowie]

zaczčli czerpaþ wzory z natury, naĤladujĈc jĈ. W ten sposób uãatwiali sobie İycie przez zastosowanie machin i instrumentów za pomocĈ ich obrotów, a gdy zauwa-İyli, İe coĤ nadaje sič do uİytku, starali sič to stopniowo ulepszaþ przez badanie zasad dziaãania i sztukč¹²¹.

121 Tãumaczenie M.S. Oryginalny tekst brzmi: Cum ergo maiores haec ita esse anima-dvertissent, e rerum natura sumpserunt exempla et ea imitantes inducti rebus divinis commo-das vitae perfecerunt explicationes. Itaque comparaverunt, ut essent expeditiora, alia machinis et earum versationibus, nonnulla organis, et ita quae animadverterunt ad usum utilia esse studiis artium institutis, gradatim augenda doctrinis curaverunt (De architectura, Liber X, Capitulum 1).