Obecnie w Polsce wystčpuje w stanie naturalnym okoão 50 gatunków drzew rodzimych i introdukowanych. W ciĈgu ostatnich kilkuset lat
39 WartoĤþ ǒ — uĤredniona przy wilgotnoĤci 12-15%, wartoĤþ Re — oszacowana wedãug informacji na s. 39, wartoĤþ Rm w poprzek wãókien — uĤredniona dla obu kie-runków anatomicznych. Dane dla sosny, dčbu i jesionu — wedãug KRZYSIKA (1975), za Piereãyginem, dane dla balsy i gwajaku — wedãug WAGENFÜRA i SCHEIBERA (1974).
40 Drewno prasowane warstwowo z tworzywami sztucznymi (MERTL 2007).
41 Stal konstrukcyjna wčglowa – oznaczenie i dane wedãug normy PN-EN 10025--1:2007 (stal o wãaĤciwoĤciach zbliİonych do stali konstrukcyjnej St0 wedãug dawniej obowiĈzujĈcej normy PN-H-84020:1988).
42 Stal szybkotnĈca – oznaczenie i dane wedãug normy DIN 17100.
43 ASHBY i JONES (1996).
44 Przesycony i starzony, skãadniki stopowe: 9,0-10,2% Al, 0,1-0,5% Mn, 1% Zn.
Dane wedãug MAâEGOPORADNIKAMECHANIKA... (1994).
45 Naturalny, wulkanizowany, silnie napeãniony. Dane wedãug MAâEGOPORADNIKA MECHANIKA... (1994).
46 Dane wedãug normy PN-EN 206-1:2003, C8/10 — beton niezbrojony o najmniej-szej wytrzymaãoĤci, C100/115 — beton niezbrojony o najwičknajmniej-szej wytrzymaãoĤci.
struktura gatunkowa lasów na ziemiach etnicznie polskich ulegaãa zmia-nom. Od poczĈtków polskiej paęstwowoĤci do poãowy XX wieku syste-matycznie spadaã udziaã drzew gatunków liĤciastych w drzewostanie na korzyĤþ wzrastajĈcego udziaãu sosny . Udziaã drzew liĤciastych w roku 1945 osiĈgnĈã minimum (13%), a od roku 1945, w wyniku prowadzenia planowego zalesiania, zaczĈã wzrastaþ i w 2006 roku osiĈgnĈã 23,5% (RA
-PORTOSTANIELASÓW... 2007). Pomimo istnienia kilkudziesičciu gatunków, znaczĈcy udziaã w wyrobach typu maszynowego ma jedynie kilkanaĤcie szeroko rozpowszechnionych (wraz z ich ekotypami). Wymieniono je po-niİej, a w nawiasach podano ich udziaã w polskim drzewostanie. SĈ to:
sosna z modrzewiem (67,4%), jodãa , Ĥwierk , jedlica zielona (8,2%), dĈb , jesion , klon , jawor , wiĈz (6,7%), brzoza (6,3%), olsza (5,3%), buk (5,0%), pozostaãe liĤciaste (1,1%) (RAPORTOSTANIELASÓW... 2007). W Polsce domi-nujĈ gatunki iglaste , które zajmujĈ 76,5% powierzchni lasów (78,2% ich miĈİszoĤci). Udziaã sosny w drzewostanie wynosi – w zaleİnoĤci od wo-jewództwa od 27,5% (woj. maãopolskie) do 87,0% (woj. lubuskie) (RAPORT
OSTANIELASÓW... 2003).
Katalog rodzimych i introdukowanych gatunków drzew oraz ich hi-storyczne i wspóãczesne znaczenie w budowie maszyn przedstawiono w tabelach 19 i 20. Pominičto tam kilka maão istotnych gatunków (m.in.
szakãak pospolity , gãóg jednoszyjkowy , gãóg dwuszyjkowy , jaãowiec po-spolity , jarzĈb popo-spolity – roĤliny, które najczčĤciej wystčpujĈ w formie krzewiastej).
Dla waİniejszych introdukowanych w Polsce gatunków drzew, zebra-nych w tabeli 20, w nawiasach podano wiek, w którym gatunek zostaã wprowadzony na ziemie etnicznie polskie.
Oprócz gatunków wymienionych w tabelach 19 i 29, w Polsce wystč-pujĈ: (1) gatunki rzadkie na granicy zasičgu (np. dĈb omszony), (2) ga-tunki rzadkie zagroİone (np. brzoza karãowata , brzoza niska ) i naraİone (brzozy: ojcowska , Szafera ; wierzby : borówkolistna , lapoęska ; sosna kosa ) (POLSKA CZERWONA KSIČGA ROģLIN 2001) oraz (3) gatunki uprawiane, naj-czčĤciej ozdobne, antropoÞ ty (np. brzoza dahurska , klony : Ginnala , ja-poęski , palmowy , srebrzysty , tatarski ; cis poĤredni ; dĈb bãotny ; jaãowiec sawina ; jesiony : amerykaęski , mannowy , ostroowockowy , pensylwaęski ; jodãy : grecka , jednobarwna , koreaęska , kaukaska ; lipa srebrzysta; mo-drzewie : japoęski , syberyjski ; sosny : wydmowa , himalajska , İóãta , smo-ãowa ; topole : balsamiczna , amerykaęska , wãoska , kanadyjska , wirginijska i osiem innych mieszaęców mičdzygatunkowych topoli oraz caãy szereg gatunków drzew owocowych) (VASCULAR PLANTS... 2008). Te gatunki,
Tabela 19
Rodzime gatunki drzew i ich znaczenie w budowie maszyn
Lp. Gatunek
1 Brzoza brodawkowata – Betula pendula Roth +++ +++ *
2 Brzoza czarna – Betula obscura Kotula + – *
3 Brzoza omszona – Betula pubescens Ehrh. ++ ++ *
4 Buk zwyczajny – Fagus sylvatica L. +++ +++ *
5 Cis pospolity – Taxus baccata L. +++ – **
6 DĈb bezszypuãkowy – Quercus petraea Liebl. ++ + *
7 DĈb szypuãkowy – Quercus robur L. +++ ++ *
8 Grab zwyczajny (pospolity) – Carpinus betulus L. +++ + *
9 Grusza pospolita – Pyrus communis L. + – *
10 Jabãoę dzika – Malus sylvestris Mill. + – *
11 JarzĈb pospolity – Sorbus aucuparia L. – – *
12 Jesion wyniosãy – Fraxinus excelsior L. +++ ++ *
13 Jodãa pospolita – Abies alba Mill. +++ + *
14 Klon jawor (jawor ) – Acer pseudoplatanus L. + + *
15 Klon polny (paklon) – Acer campestre L. + – *
16 Klon zwyczajny – Acer platanoides L. +++ + *
17 Lipa drobnolistna – Tilia cordata Mill. ++ + *
18 Lipa szerokolistna – Tilia platyphyllos Scop. ++ + *
19 Modrzew europejski – Larix decidua Mill. + + *
20 Olsza czarna – Alnus glutinosa (L.) Gaertn. +++ + * 21 Olsza szara (biaãa) – Alnus incana (L.) Moench + – *
22 Olsza zielona – Alnus viridis (Chaix) DC. – – *
23 Osika – Populus tremula L. + + *
(–) – gatunek niestosowany lub bardzo rzadko stosowany, (+) – gatunek maão znaczĈ-cy, (++) – gatunek znaczĈznaczĈ-cy, (+++) – gatunek bardzo waİny.
(*) – gatunek niezagroİony wyginičciem, (**) – gatunek naraİony (POLSKACZERWONA KSIČGAROģLIN 2001).
z uwagi na rzadkoĤþ wystčpowania i przeznaczenie gãównie parkowe, nie miaãy i nie majĈ istotnego znaczenia w budowie maszyn.
W dalszej czčĤci podpunktu zestawiono alfabetycznie, wedãug nazw polskojčzycznych, wybrane waİniejsze gatunki drzew. Z uwagi na ich niewielkĈ liczbč zrezygnowano z podziaãu na iglaste i liĤciaste. Cha-rakterystyki dokonano ze szczególnym uwzglčdnieniem cech istotnych z punktu widzenia historycznych i wspóãczesnych zastosowaę gatunku w budowie maszyn. Informacje zaczerpničto z kilku monograÞ i47. Posãu-İono sič klasyÞ kacjĈ gatunkowĈ i ãacięskimi nazwami botanicznymi, ko-rzystajĈc z trzech baz danych, w pierwszej kolejnoĤci wedãug VASCULAR
PLANTS... (2008), w drugiej – wedãug FLORAEUROPAEA (2008) oraz w
Introdukowane gatunki drzew i ich znaczenie w budowie maszyn
Lp. Gatunek 1 Czeremcha amerykaęska – Padus serotina (Ehrh.)
Borkh. (XIX w.)
+ – *
2 DĈb czerwony – Quercus rubra L. (XIX w.) + – **
3 Jedlica zielona (jedlica Douglasa) – Pseudotsuga menziesii (Mirb.) Franco (XIX w.)
+ – **
4 Klon jesionolistny (jesionoklon) – Acer negundo L.
(XVIII w.)
– – *
5 Kasztanowiec zwyczajny – Aesculus hippocasta-num L. (XVI w.)
– – *
6 Grochodrzew – Robinia pseudacacia L. (XVII w.) ++ + * 7 Sosna Banksa (banka) – Pinus banksiana Lamb.
(XVIII/XIX w.)
– – *
8 Sosna czarna – Pinus nigra J.F. Arnold (XVIII w.) – – * 9 Sosna wejmutka – Pinus strobus L. (XIX/XX w.) ++ + ***
(–) – gatunek niestosowany lub bardzo rzadko stosowany, (+) – g. maão znaczĈcy, (++) – gatunek znaczĈcy, (+++) – gatunek bardzo waİny.
(*) – gatunek niezagroİony wyginičciem, (**) – gatunek naraİony, (***) – gatunek za-groİony (POLSKACZERWONAKSIČGAROģLIN 2001).
krajowych oraz waİniejszych zagranicznych podano standardowy skrót oznaczenia autora taksonu, zrezygnowano jednak z podawania daty i Įródãa diagnozy taksonomicznej (zestawienie autorów taksonów znaj-duje sič na s. 369). Angielskojčzyczne nazwy handlowe i regionalne ga-tunków drzew pochodzĈ m.in. z baz danych THEWOODEXPLORER... (2008) oraz z RICHTER i DALLWITZ (2006), niemieckojčzyczne – z trzech austriackich i niemieckich serwisów branİowych48 oraz stron internetowych dwóch austriackich szkóã drzewnych49.
Brzoza brodawkowata (Betula pendula Roth, syn. brzoza gruczoãkowa-ta – Betula verrucosa Ehrh.) naleİy do rodziny brzozowatych (Betulaceae) obejmujĈcej kilkadziesiĈt gatunków i jest w Polsce najpospolitszym jej przedstawicielem (stosunkowo licznie wystčpuje teİ brzoza omszona ).
Brzoza brodawkowata osiĈga wysokoĤþ 20-24 m i pierĤnicč50 0,40-0,48 m.
Koęczy cykl wzrostowy w wieku 40-50 lat, dojrzaãoĤþ rčbnĈ osiĈga w wie-ku 80 lat, İyje przecičtnie 100-110 lat.
Nazwy handlowe i regionalne: polskie – brzoza, brzoza brodawko-wata , brzoza gruczoãkobrodawko-wata, brzoza zwisãa, brzezina; niemieckie – Birke, gemeine Birke, Hängebirke, Weissbirke (Weißbirke), Sandbirke, Warzen-birke; angielskie – birch, silver birch, European weeping birch, European white birch, weeping.
Gatunki podobne oraz podgatunki: wystčpujĈce w Polsce – brzo-za omszona typowa (Betula pubescens Ehrh. subsp. pubescens), brzobrzo-za omszona karpacka (Betula pubescens Ehrh. subsp. carpatica (Willd.) Asch.
& Graebn.), brzoza niska (Betula humilis Schrenk.), brzoza İóãta (Betula lu-tea Michx.), brzoza karãowata (Betula nana L.), brzoza czarna (syn. brzoza ciemna) (Betula obscura Kotula), brzoza ojcowska (Betula pendula Roth var.
oycoviensis), brzoza Szafera (Betula szaferi Jentys-Szaferowa & Staszk.); inne rozpowszechnione na Ĥwiecie – brzoza dahurska (Betula davurica Pallas), brzoza cukrowa (Betula lenta L.), brzoza japoęska (Betula japonica Siebold).
x CECHY MAKROSKOPOWE (rys. 2-10). NiewyraĮne sãoje i jasno-İóãtawa barwa , naczynia i promienie rdzeniowe ledwo widoczne. Liczne plamki rdzeniowe. Drewno beztwardzielowe .
48 ProHolz Austria (http://www.proholz.at), Das Portal zur Holzwirtschaft (www.holz.de), Woodworker (http://www.woodworker.de).
49 Höhere Technische Bundes-Lehr- und Versuchsanstalt Villach (http://www.
htl-vil.ac.at), Holztechnikum Kuchl (http://www.holztechnikum.at).
50 PierĤnica – Ĥrednica pnia drzewa na wysokoĤci 1,3 m (czyli na wysokoĤci klatki piersiowej przecičtnego dorosãego czãowieka).
x CECHYTECHNOLOGICZNE. Drewno Ĥrednio trwaãe, twarde, doĤþ sprč-İyste, o Ĥredniej kurczliwoĤci; prawie nie paczy sič i nie wykazu-je skãonnoĤci do pčkničþ desorpcyjnych. Jego budowa umoİliwia zãuszczanie bardzo cienkich fornirów, a przez to wytwarzanie bar-dzo cienkiej sklejki wielowarstwowej. âatwe w obróbce skrawa-niem i gičciem. Drewno brzozy nadaje sič znakomicie do wyrzynania wszelkiego rodzaju krzywych linij, [...] a to z tego powodu, İe jest rów-nomiernie i silnie zroĤničte wičc niema obawy aby sič po wyrİničciu ãa-maão. To teİ przytoczone wyİej wãaĤciwoĤci drewna brzozy posiadajĈ dla koãodzieja pierwszorzčdne znaczenie, gdyİ ma on najwičcej do czynienia z krzywemi linjami (PADECHOWICZ 1929, s. 24).
x WYKORZYSTANIEWBUDOWIEMASZYN.
Historycznie: sochy51, koãa pojazdów (dzwona52 – brzoza osobliwie potrzebna koãodziciom do kóã wozowych – LINDE 1807-1814, t. 1, s. 105), dyszle i drabiny wozów konnych, sklejka lotnicza , szpulki do nici,
51 Socha – [...] jest to narzčdzie rolnicze, zapewne od czasów pogaęskich nie ulegãe zmianie (mówi p. Skotnicki). Konstrukcya nadzwyczaj prosta; skãada sič z grzĈdzieli tj. dyszla Ĥwier-kowego tak wybranego, iİby koęce byãy z zakrzywieniami: do tych przytwierdzajĈ sič dwie paãeczki, które sãuİĈ do trzymania a raczej kierowania narzčdziem; w grzĈdziel wprawiona jest socha tj. narzčdzie z brzeziny, u doãu z dwoma wyciosanymi koęcami, na które wbijajĈ sič narogi İelazne z ostrzami do krajania ziemi (gdzie indziej: lemiesz). Prócz tego po bokach sĈ dwie odkãadnice zwane deskami (KOLBERG 1885).
52 Dzwono – czčĤþ drewnianej obrčczy koãa u wozu (najczčĤciej 1/6 lub 1/8) – por.
przypis 138, s. 132.
Rys. 2-10. Przekroje drewna brzozy brodawkowatej , skala 1:3: a – w pãasz-czyĮnie stycznej (XY), b – w pãaszpãasz-czyĮnie poprzecznej (XZ)
miotãy, styliska narzčdzi ogrodowych, oprawy narzčdzi, narty, skrzynie wagonów, podeszwy do obuwia, obcasy, koãki, gwoĮdzie drzewne, podstawy obrabiarek, elementy sit mãyęskich.
WspóãczeĤnie: styliska narzčdzi ogrodowych, oprawy narzčdzi rčcz-nych, elementy broni strzeleckiej, obãogi sklejki szkutniczej (war-stwy zewnčtrzne), meblowe elementy amortyzujĈce (sprčİyny pãa-skie wykonane ze sklejki bukowo-brzozowej ), modele odlewnicze.
Buk zwyczajny (Fagus sylvatica L.), jedno z wičkszych drzew i naypičk-niejszych (LINDE 1807-1814, t. 1, s. 192), naleİy do rodziny bukowatych (Fagaceae), do której zaliczajĈ sič obok niego waİne uİytkowo rodza-je drzew – dčby (Quercus) i kasztany (Castanea)53. Buk , obok dčbu , jest jednym z najczčĤciej spotykanych polskich drzew liĤciastych. W Polsce w stanie naturalnym wystčpuje tylko buk zwyczajny, gãównie na Pomo-rzu i na poãudniu kraju; uprawianych jest ponad 37 odmian ozdobnych buka zwyczajnego (np. ‘Albomarginata’, ‘Aurea Pendula’, ‘Biaãomar-murkowa’, ‘Biaãopstra’, ‘Black Swan’, ‘Czerwonolistna’, ‘Dawyck Gold’,
‘Dawyck Purple’, ‘Dčbolistna’, ‘Franken’, ‘Grzebieniasta’, ‘Miedziana’,
‘OkrĈgãolistna’, ‘Paprotkowata’, ‘Powcinana’, ‘Purple Fontain’, ‘Tortu-osa’, ‘Trójbarwna’, ‘Wielkozčbna’, ‘ZwisajĈca’, ‘įóãtolistna’, ‘įóãtopstra’
i in.). Poszczególne odmiany róİniĈ sič od siebie szybkoĤciĈ wzrostu oraz np. stopniem powyginania konarów. Buk zwyczajny osiĈga wysokoĤþ 30-40 m i pierĤnicč 0,9-1,2 m. Koęczy cykl wzrostowy w wieku 100-200 lat, dojrzaãoĤþ rčbnĈ osiĈga w wieku 110 lat, İyje przecičtnie do 600 lat.
Nazwy handlowe i regionalne: polskie – buk , buk zwyczajny, buk po-spolity, buczyna , bukowina; niemieckie – Buche, gemeine Buche, Rotbu-che (nazwa podgatunku lokalnego: OrientbuRotbu-che (Fagus sylvatica orientalis (Lipsky) Greuter. & Burdet.)); angielskie – beech, European beech, com-mon beech (nazwy podgatunków lokalnych: Carpathian beech, Danish beech, English beech, fayard, French beech, Romanian beech, Rumanian beech, Slavonian beech, Yugoslavian beech, Balkan beech, copper beech, purple beech).
Gatunki podobne i waİniejsze podgatunki: buk wschodni (Fagus syl-vatica L. subsp. orientalis Greuter), buk poĤredni (Fagus sylsyl-vatica L. subsp.
moesiaca), buk wielkolistny (Fagus grandiß ora Ehrh.).
x CECHY MAKROSKOPOWE (rys. 2-11). Drewno beztwardzielowe, ja-sne o zabarwieniu İóãtawoczerwonym; sãoje wyraĮne, naczynia
53 W Polsce wystčpujĈ jedynie nieliczne egzemplarze kasztana jadalnego (Castanea sativa Mill.).
niewidoczne, promienie rdzeniowe widoczne. W wyniku dãuİsze-go skãadowania lub teİ po przejĤciu przez proces parzenia kolor drewna staje sič bardziej intensywny, czčsto w kolorystyce pojawia-jĈ sič brunatnoczerwone zabarwienia (tzw. twardziel faãszywa ) lub odcienie szaroĤci (tzw. twardziel mrozowa ). Twardziel faãszywa, ko-loru ciemnobrĈzowego do czarnego wystčpuje najczčĤciej w czčĤci odziomkowej drzewa. Drewno po Ĥcičciu podatne na zaparzenia.
x CECHYTECHNOLOGICZNE. Drewno ãupliwe, twarde, cičİkie, o struktu-rze doĤþ jednolitej. Buk ieƑt mičdzy wƑzyƑtkiemi gatunkami dstruktu-rzew tym drzewem, które naylepiey ãupaþ Ƒič daič, a z którego naywičcey ãupanego Materyaãu, rčkodzielnie potrzebujĈ (VON BURGSDORF 1810, t. 2, s. 345--346). Wystčpowanie twardzieli faãszywej jest jednĈ z podstawo-wych jego wad (drewno takie nie tylko róİni sič kolorem, lecz takİe jest znacznie mniej nasiĈkliwe oraz mniej elastyczne). WaİnĈ cechĈ jest duİa nasiĈkliwoĤþ i zwiĈzana z tym skãonnoĤþ do paczenia sič i pčkania. Z uwagi na nasiĈkliwoĤþ buk jest podstawowym mate-riaãem do produkcji drewna prasowanego . Drewno dobrze sič na-daje do obróbki, moİna je z powodzeniem skrawaþ, giĈþ, sklejaþ, polerowaþ i barwiþ. Poniewaİ chãonie sporo wilgoci, przy suszeniu pčka, a wičc nie powinno byþ eksploatowane w warunkach zmien-nej wilgotnoĤci. Uİycie drzewa bukowego do budowy w otwartym nie okrytym miejƑcu w cale ieƑt przeciwnym trwaãoĤci; albowiem w krótkim czaƑie pruchnieie i napaĤci robaków ieƑt wyƑtawione: PrzecieƑz buczyna w suchym okrytym mieyƑcu dãugo trwa i ieƑt mocna. NayuİytecznieyƑza Rys. 2-11. Przekroje drewna buku zwyczajnego: a – w pãaszczyĮnie stycznej (XY), skala 1:1, b – w pãaszczyĮnie poprzecznej (XZ), skala 1:4
zaĤ budowa z buczyny pod wodĈ, gdyƑz tam podãug doĤwiadczenia wielu kamienieje (VON BURGSDORF 1810, t. 1, s. 96).
x WYKORZYSTANIEWBUDOWIEMASZYN.
Historycznie: czčĤci wozów (szprychy i dzwona kóã, luĤnie54, rozwo-ry55, Ĥnice [osady dyszla]), kule do kulbak56, kopanice [sanie dwuczč-Ĥciowe], dyszle, sprčİyny do maszyn mãyęskich, podstawy obrabia-rek, szkutnictwo (stčpki i nadbudówki statków, wiosãa İeglarskie), elementy pãugów i bron (czepigi57 i police [póãki], kratownice i bilca [zčby] bron), ramy maszyn rolniczych, kleszcze58 do chomĈt59, koãa zč-bate i pasowe, elementy amortyzujĈce karet, pãyty strugnic60. WspóãczeĤnie: panewki ãoİysk Ĥlizgowych, skãadnik sklejki (lot-niczej, szkut(lot-niczej, tzw. ksztaãtek sklejkowych ), meblowe elementy amortyzujĈce (sprčİyny pãaskie ze sklejki bukowo-brzozowej), uchwyty narzčdzi, czčĤci stoãów warsztatowych, szpule do nici, czóãna tkackie, ãoİa broni palnej, instrumenty muzyczne (np.
gry-54 LuĤnia – drĈİek z twardego drewna, zamontowany z uİyciem İelaznego pier-Ĥcienia na zewnčtrznej czčĤci osi przedniej; w jego górnej czčĤci znajduje sič bolec, na którym zawieszona jest drabina; sãuİy jako wzmocnienie kãonicy przedniej, która, ze wzglčdu na duİe siãy rozpierajĈce drabiny, sama nie wytrzymaãaby cičİaru ãadunku.
55 Rozwora – drĈg umieszczony podãuİnie w wozie gospodarskim, ãĈczĈcy przed-niĈ i tylnĈ czčĤþ podwozia. Umoİliwia regulacjč rozstawu osi.
56 [Kulbaki] nie byãy jednoformne, ale podãug gustu kaİdego jeĮdĮca rozmaite: ãčk, ter-lica, jarczak i turecka kulbaka, co wszystko podpadaão pod imič powszechne „kulbaki”. âčk byã o dwu kulach równych, z przodu i z tylu w góro podniesionych, mičdzy które kule sia-daã jeĮdziec na poduszkč skórzanĈ, sierĤciĈ bydlčcĈ wypchanĈ, rzemieniem pod brzuch konia przechodzĈcym przywiĈzanĈ. Terlica byãa o jednej kuli, z przodu w górč wydanej, i o ãawce okrĈgãej, z tylu na þwierþ ãokcia szerokiej, z poduszkĈ w Ĥrodku takĈİ jak i ãčk. Jarczak byãa terlica albo lčk gãadki, skórĈ obklejony, bez poduszki, na którym jarczaku chãopcy, ciurowie i towarzystwo rčkodajni do twardego siedzenia na koniu bywali przyuczani; turecka kulbaka byãa podobna do terlicy z tĈ tylko róİnicĈ, iİ przednia kula byãa wyİsza i ostrzejsza, a zadnia lawa szersza; miasto zaĤ poduszki caãy wierszch kulbaki mičkko wnusiem koęskim wysãany i suknem powleczony; i takiego najwičcej siĈdzenia husarze do potrzeby zaİywali (KITOWICZ
1840, rozdziaã: O stanie İoãnierskim).
57 Czepig – uchwyt do mocowania uprzčİy.
58 Kleszcze (duha, duga) – dwie owalne boczne czčĤci chomĈta.
59 ChomĈto – czčĤþ uprzčİy w ksztaãcie owalnej ramy zakãadanej koniowi na szyjč (vide przypis 185 na s. 233 i 234).
60 Strugnica (stolarska lub stolarsko-ciesielska) – stóã stolarski do rčcznej obróbki drewna. Wykonany z twardego drewna. Skãada sič z: podstawy, pãyty roboczej, do-cisków (do zamocowania drewna w czasie obróbki), otworów, imaków oraz korytka na narzčdzia.
fy gitar , korpusy ze sklejki bukowo-brzozowej), sprzčty gospodar-stwa domowego.
Cis pospolity (Taxus baccata L.) to dãugowieczne, iglaste, zimozielone drzewo (w Polsce z powodu niekorzystnych dla tego gatunku warunków klimatycznych czčsto wystčpuje w formie krzewu). W ãagodniejszym kli-macie dorasta znaczniey wyƑokoĤci i groboĤci tak dalece, İe go w Szkociy 20.
Ƒstop61 w obwodzie grubym widziano. Cis bywa takİe w Ogrodach pielčgnowa-nym, gdzie go w Piramidy i inne Þ gury ogrodnicy ƑtrzygĈ (VON BURGSDORF 1810, t. 1, s. 194). Cis jest drzewem szpilkowem, rosnĈcym powolnie w górzystych oko-licach do 14 m wysokoĤci (SKWARCZYĘSKI 1925, s. 228); osiĈga pierĤnicč okoão 0,5 m. Koęczy cykl wzrostowy w wieku 70-120 lat, İyje do 1000 lat62.
Nazwy handlowe i regionalne: polskie – cis , cis pospolity , cisina; nie-mieckie – Eifenbaum, Ibe, Ifenbaum, gemeiner Taxusbaum; angielskie – yew, European yew, common yew, English yew.
Gatunki podobne: wystčpujĈce i uprawiane w Polsce – cis poĤredni (Taxus ×media Rehder) – 17 odmian, cis japoęski (Taxus cuspidata Sieb.) – 4 odmiany; inne – cis zachodni (syn. cis pacyÞ czny) (Taxus brevifolia Nutt.).
x CECHYMAKROSKOPOWE (rys. 2-12). Drewno drobnosãoiste, prostowãók-niste i homogeniczne. Biel i twardziel dobrze odgraniczone; biel wĈ-ski, biaãy do İóãtawobiaãego, twardziel brunatnoczerwona, niekiedy w kolorze mahoniu , a nawet przechodzĈca w Þ olet, bãyszczĈca.
x CECHYTECHNOLOGICZNE. Drewno ma duİĈ gčstoĤþ i twardoĤþ (podob-nie jak grab i jesion ), jest bardzo ciĈgliwe i elastyczne oraz zwičzãe i trudno ãupliwe, bardzo trwaãe, odporne na warunki atmosferycz-ne, niemal niepodatne na biokorozjč.
61 20 stóp staropolskich to okoão 11,9 m, co moİna przeliczyþ na mniej wičcej 3,8 m Ĥrednicy.
62 Cis pospolity rosnĈcy w Henrykowie Lubaęskim na Dolnym ģlĈsku jest naj-starszym drzewem w Polsce. Jego wiek ocenia sič na 1260 lat, ma wysokoĤþ 13 m, Ĥrednicč pnia na wysokoĤci 1,3-1,63 m. Cis jest najdãuİej İyjĈcym drzewem Euro-py – za najstarszy okaz uznawany jest sãynny Fortingall Yew rosnĈcy w miejscowo-Ĥci Fortingall nieopodal Loch Tay (Szkocja); wspomina o nim cytowany wczeĤniej Burgsdorf. Jest to jednoczeĤnie najokazalsze pod wzglčdem obwodu pnia drzewo w Wielkiej Brytanii – w pierĤnicy (wg norm brytyjskich jest to 5 stóp, czyli 1,52 m) liczy sobie 5,03 m Ĥrednicy. RoĤnie on na dziedzięcu koĤcielnym wĤród kamiennych postumentów. Jego nieprawdopodobny pieę jest rozdwojony i w znacznym stopniu wypróchniaãy. Uniemoİliwia to precyzyjne okreĤlenie jego wieku, szacowanego na co najmniej 3000 lat (ZARZYĘSKI 2008).
x WYKORZYSTANIEWBUDOWIEMASZYN.
Historycznie: ãuki, kusze, koãki w poãĈczeniach, czóãenka tkackie, przyrzĈdy miernicze, osie wozów.
WspóãczeĤnie: przybory kreĤlarskie.
DĈb (czčĤciej wystčpujĈcy dĈb szypuãkowy – Quercus robur L. – 17 od-mian; rzadziej wystčpujĈcy dĈb bezszypuãkowy – Quercus petraea Liebl., syn. Quercus sessilis Ehrh. – 3 odmiany) naleİy do rodziny bukowatych (Fagaceae). SĈ to drzewa liĤciaste wystčpujĈce w streÞ e umiarkowanej póãkuli póãnocnej oraz w wyİszych partiach strefy tropikalnej. Drewno bardzo cenione – w Statucie wiĤlickim sĈ juİ przepisane kary za Ĥcinanie dč-bów w cudzym lesie63 (GLOGER 1900-1903, t. 1, s. 306). DĈb w Polsce osiĈga wysokoĤþ 40-50 m i pierĤnicč 1,5-2,0 m. Koęczy cykl wzrostowy w wieku 120-200 lat, dojrzaãoĤþ rčbnĈ osiĈga w wieku 120 lat, İyje przecičtnie 600-1000 lat.
Nazwy handlowe i regionalne dčbu szypuãkowego: polskie – dĈb let-ni, dčbina (nazwy historyczne: dĈb pospolity, dĈb twardy); niemieckie – Eiche, Sommereiche, Deutsche Eiche, Stieleiche; angielskie – pedunculate oak. Nazwy handlowe i regionalne dčbu bezszypuãkowego: polskie – dĈb
63 Paragraf 86 Statutu, O wyrĈbaniu drzewa w cudzym lesie, brzmi: Niektórzy w swej ĤmiaãoĤci wjechawszy w cudzy las albo gaj, jakiegoĤ ziemianina, bez jego woli, drzewo wy-rĈbawszy z lasu wywiozĈ. Przeto uchwalamy, gdyby kto z cudzego lasu dĈb wywy-rĈbawszy wywiezie, który nadawaãby sič na osie do wozu, albo gdyby wywiózã wóz zwyczajnego drew-na wtedy temu, czyje sĈ drzewa, ma zapãaciþ karč zwanĈ siedemdrew-nadzieĤcia (Statut wiĤlicki (1347-1348) ustanowiony przez Kazimierza Wielkiego – BALZER 1947).
Rys. 2-12. Przekroje drewna cisu pospolitego: a – w pãaszczyĮnie stycznej (XY), przekrój przez twardziel , skala 1:1, b – w pãaszczyĮnie poprzecznej (XZ), skala 1:4
zimowy, dčbina ; niemieckie – Eiche, Traubeneiche, Wintereiche, Späte-iche, Spessart-Eiche; angielskie – sessile oak, durmast oak.
Gatunki podobne: wystčpujĈce w Polsce – dĈb czerwony (Quercus ru-bra L.), dĈb omszony (Quercus pubescens Willd., syn. Quercus lanuginosa Lam.), dĈb bãotny (Quercus palustris Muenchh.); inne – dĈb biaãy (Quercus alba L.), dĈb korkowy (Quercus suber L.).
x CECHYMAKROSKOPOWE (rys. 2-13). Drewno w przekroju poprzecznym ma barwč İóãtobrunatnĈ z poãyskujĈcymi promieniami rdzeniowy-mi, widoczne sĈ duİe naczynia zgrupowane pierĤcieniowo w drew-nie wczesnym . Na przekroju promieniowym promiedrew-nie rdzenio-we w postaci bãyszczĈcych smug (bãyszcz). Biel wĈski, İóãtobiaãy, twardziel brunatna. DĈb szypuãkowy ma drewno nieco jaĤniejsze od drewna dčbu bezszypuãkowego.
x CECHY TECHNOLOGICZNE. Drewno cičİkie, ãupliwe i trwaãe. Drewno wĈskosãoiste jest mičkkie i ãatwe w obróbce, szerokosãoiste – twar-de, wytrzymaãe i trudne w obróbce. Wojewoda poznaęski, Jan Ostroróg Mãodszy (1565-1622), mawiaã: Kto dčbu utnie, jakoby chãopa zabiã (OSTRORÓG 1859).
x WYKORZYSTANIEWBUDOWIEMASZYN.
Historycznie: koãodziejstwo, szkutnictwo, bednarstwo, konstrukcje noĤne samochodów, stoãy warsztatowe, uchwyty i czčĤci narzčdzi, elementy konstrukcyjne pãugów rolniczych, zčby bron, waãy wia-traków i mãynów, kieraty, obudowy mlewników, ramy maszyn rolniczych.
WspóãczeĤnie: uchwyty i czčĤci narzčdzi.
Rys. 2-13. Przekroje drewna dčbu : a – w pãaszczyĮnie stycznej (XY), skala 1:1, b – w pãaszczyĮnie poprzecznej (XZ), skala 1:4
Grab zwyczajny (Carpinus betulus L.), syn. grab pospolity, wystčpuje w Polsce w 11 odmianach jako jedyny gatunek rodzimy rodzaju Carpi-nus (jest jeszcze kilka introdukowanych). Drzewo mierney wysokoĤci; dla twardoĤci i trwaãoĤci w rozmaitych rzemiosãach zaİywane (LINDE 1807-1814, t. 2, s. 765). Ma nieregularny, wielokrotny pieę o niekoãowym przekroju oraz wysokĈ, miotlastĈ koronč. CharakterystycznĈ cechĈ grabu jest kancia-stoĤþ pnia, prawie obca innym naszym drzewom (PADECHOWICZ 1929, s. 37). Na Ĥwiecie wystčpuje okoão 25 gatunków grabu, przede wszystkim w Azji Wschodniej i Ameryce Póãnocnej. Grab osiĈga wysokoĤþ 14-20 m i pier-Ĥnicč 0,6-0,8 m. Koęczy cykl wzrostowy w wieku 80-90 lat, dojrzaãoĤþ rčbnĈ osiĈga w wieku 60 lat, w korzystnych warunkach İyje 250-300 lat, najczčĤciej jednak 100-120 lat.
Nazwy handlowe i regionalne: polskie – grabina, grab zwyczajny, grab pospolity; niemieckie – Hainbuche, Weißbuche, Hagebuche; angielskie – European hornbeam, common hornbeam.
Gatunki podobne uprawiane w Polsce: grab sercowaty (Carpinus cor-data Blume), grab amerykaęski (Carpinus caroliniana Walter), grab luĮno-kwiatowy (Carpinus laxiß ora (Siebold & Zucc.) Blume), grab wschodni (Carpinus orientalis Mill.), grab japoęski (Carpinus japonica Blume), grab Czosnowskiego (Carpinus tchonoskii Maxim.), grab Turczaninowa (Carpi-nus turczaninowii Hance.).
x CECHY MAKROSKOPOWE (rys. 2-14). Drewno ma barwč biaãĈ z odcie-niem brudnoİóãtawym ; caãy przekrój ma barwč jednakowĈ, sãoje niewyraĮne; warstwy drewna wczesnego maão sič róİniĈ od warstw drewna póĮnego , charakterystyczna jest duİa i wyraĮna falistoĤþ sãoi rocznych, która powoduje nieregularny przekrój poprzeczny, o znacznych miejscami wypukãoĤciach lub wklčsãoĤciach. Drewno beztwardzielowe .
x CECHYTECHNOLOGICZNE. Drewno twarde, cičİkie, sprčİyste i trudne
x CECHYTECHNOLOGICZNE. Drewno twarde, cičİkie, sprčİyste i trudne