,§ 23. Czem są środki urządzenia i jak się dzielą.
Środkami urządzenia są czynności wiodące do wypo-środkowania obszaru pozostać mającego lasu, do ozna
czenia ile, gdzie i kiedy rocznie z niego wyciąć należy, ażeby mieć z drzewa bezpośrednio, a zziemi pośrednio największą korzyść i przepisania, jak na przyszłość po stępować trzeba, ażeby las do pożądanego doprowadzić stanu.
W miarę tego rozróżniamy:
A, czynności przedwstępne, B, czynności wstępne,
O, czynności właściwego urządzenia i D, czynności końcowe.
Do czynności przedwstępnych należą:
a, zniesienie służebności,
b, obliczenie drzewa na potrzeby własne, c, bonitacja ziemi leśnej i ornej,
d, pomiar ogólnyistniejącego lasu z oznaczeniem zie mi warunkowo leśnej;—pomiar ziemi bezwarunko
wo leśnej tak pod lasem jak w polu,
e, porównanie dochodu, jaki ziemia warunkowo leśna ze zboża i drzewa dać może,
f, obliczenie produkcji drzewa z ziemi bezwarunkowo leśnej i porównanie tej z potrzebą,
g, w razie, gdypotrzeba większą, dochodzenie pewno
ści nabywania drzewa z postronia i porównanie, czy sprowadzone więcej kosztuje, niż produkowa
ne na własnej warunkowo leśnej ziemi,
//, oznaczenie przyszłego obszaru lasu i jego prze
znaczenia.
Do czynności wstępnych:
a, uregulowanie granic lasu,
b, pomiar lasu z oznaczeniem wszelkich zmian terri-torjalnych, wód, błot,—granic służebności,
c, podział lasu duchtami czyli linjami dalszą pracę ułatwiającemi,
<7, pomiar i oznaczenie na mapie — drzewostanów co do rodzaju i wieku drzew—i klass ziemi,
Do czynności właściwego urządzenia:
a, podział lasu na mniejsze części gospodarcze, — obręby—,
b, oznaczenie sposobu hodowania drzewa, czyli go spodarstwa leśnego dla każdego obrębu,
c, oznaczenie do jakiego wieku w każdym obrębie drzewo hodować należy czyli kolei porębowej, d, podział obrębu na okręgi,
0, taksacja drzewostanów ogółowa, (zrównoważenie drzewostanów).
f oznaczenie czasu, w którym każdy okręg ma być wyciętym,—okresu,
g, podział okręgu podług lat okresu na roczne po
ręby,
h, obliczenie morgów tych drzewostanów, które w cza
sie pierwszego okresu przerzedzone—trzebione—
być muszą,
», ocenienie wydajności trzebieży,
k, rozkład stosunkowy — do wydajności trzebieży na lata pierwszego okresu,
Z, taksacja szczegółowa w pierwszym okresie do cię
cia przypadającego drzewa.
Do czynności końcowych:
a, opis lasu,
b, ułożenie planu gospodarstwa ogółowego na całą • kolej i szczegółowego na pierwszy okres dla każ dego obrębu.
Mnóstwo czynności mogłoby nie jednego odstraszyć od przedsięwzięcia racjonalnego urządzenia, lecz na pocie
szenie mogę powiedzieć, że ich wykonanie nie wiele spra wia trudności, o czem się później przekonamy, a dopeł nienie przyniesie korzyści, których dobrowolnie się po
zbawialiśmy.
Czynności, począwszy od wstępnych, zapisane w nastę
pstwie, jakiego urządzający trzymać się winien. Do każ
dej z nich, o ile nie były jeszcze w poprzedzających pa ragrafach rozebrane, przejdziemy po szczególe w części drugiej, tutaj pomówimy tylko o tych, które się wszy stkich lasów dotyczą, albo różnie uważane i wykonywane bywają.
§ 24. Uregulowanie granic lasu.
Urządzając las na lata długie, trzeba najsamprzód po
myśleć o uregulowaniu i utrwaleniu jego granic, nietyl- ko od strony sąsiadów, ale i od ziemi folwarcznej wła snej. Granice proste są najlepsze; gdzie więc ż porozu mieniem sąsiadów granice krzywe wyprostować można, tam niezwłocznie to uczynić, dobrze okopcować i rozgra
niczenie nowe przez sąd potwierdzić należy; bez uznania sądu czynnośćtaka jest nieważna. W raziegdyby sąsiedzi na wyprostowanie granic nie zezwolili, powinien jeome- tra zich porozumieniem, stare zapadłe kopce odszukać i odnowić. Dobrze jest wykopać rowy od kopca do ko pca. Drogi i dróżki, dziś po granicy leżące, a nawet zgodność teraźniejszych sąsiadów wstrzymać nas od tego nie powinny, bo wszystko na świecie jest zmiennem.
Takie odgraniczenie rowem lasu również i od pól fol
warcznych jest potrzebą, jużto, ażeby ustalić obszar lasu i przeszkodzić częstemu weń w orywaniu, już też, ażeby w razie wydzierżawienia dóbr, zapobiedz niesnaskom i skargom leśniczych i dzierżawcy. Graniczne linje, gdy jednostajnie proste być nie mogą, winny się łamać, ile możności pod kątem rozwartym lub prostym, aby uniknąć leśnictwu i rolnictwu szkodliwych klinów; wąz-kie skrawki, któreby odciąć wypadło, nie tworzą wielkiej
różnicy. Na każdym załamku granicy stać musi kopiec, oznaczony bieżącym numerem.
Jeometra po pomiarze granic układa osobny rejestr graniczno -pomiarowy, w którym oznaczy, jeśli busolą granicę zdejmował:
Różnicę zboczenia igły magnesowej od właściwego po
łudnika;
który kopiec przyjął jako pierwszy i w jakim kierun ku leży drugi;
stopień każdej linji granicznej i jej długość od kopca do kopca, (środki kopców są końcami linij);
wszystkie naturalne, niezmienne znaki graniczne.
Rejestr taki, zwłaszcza dla granicsąsiedzkich, potwier
dzony sądownie, może być ważnym dokumentem dla przyszłości, lecz niekoniecznie potrzebnym, gdzie na okół lasu, tylko pola własne folwarczne leżą.
§ 25. O podziale lasu duchtami czyli linjami.
Każdy las większy włącznej przestrzeni, celem lepsze go oznaczenia gdzie i jak gospodarzyć należy, podzielo ny być winien na mniejsze części. Podział taki może być z natury utworzony: rzekami, górami, dolinami, łą
kami, rolą i drogami, albo kunsztowny linjami ciętemi.
Lasy pruskie rządowe w równinach położone i na ich sposób urządzone prywatne, widzimy porznięte w szacho
wnicę duchtami czyli linjami (Gestell). Linje te leżą w kierunku czterech głównych okolic świata, przecinają się pod kątem prostym i dzielą las na części środkowe i skrajne. Część lasu w ten sposób utworzona nazywa się ostępem (Jagen). Linje, które ostępowemi albo przyrębowemi nazwać możemy, idące od wschodu na za
chód, zowią się głównemi (Hauptgestell), od południana północ—strzałowemi (Feuergestell). Linje tak główne jak strzałowe leżą równolegle w odległości 200 prętów miary pruskiej i są w miarę potrzeby od 1-go do 3-ch prętów szerokie. Ostępy środkowe tworzą równoboczne prostokąty—kwadraty—; ostępy skrajne—figury nieregu larne, lecz ile możności z równą co kwadraty powierz
chnią. Linje ostępowe główne są oznaczone, idąc z po
łudnia na północ, głoskami wielkiego alfabetu; linje ustępowe strzałowe, ze wschodu ku zachodowi, głoskami
małego; ostępy, począwszy od wschodnio południowego jako pierwszego i idąc zawsze od wschodu na zachód, liczbami bieżącemi.
Szkoła naszych leśników odrzuca podział lasu w sza
chownicę na ostępy, twierdząc, że linje ostępowe nie od
graniczają ani drzewostanów, ani części gospodarczych, że zatem są niepotrzebne, a wiele ziemi leśnej bez ko
rzyści zajmują, ale natomiast oddziela części gospodar cze w różnym kierunku idącemi linjami, które również drzewostanów nie odgraniczają i bez korzyści takiej sa mej ziemię leśną zabierają. Oba sposoby mają swoje zalety i niedostateczności; nie uparte obstawanie za je dnym lub drugim, ale dążenie do połączenia zalet oby
dwóch w jeden, powinno być naszem zadaniem, a że za lety podziału szachulcowego są większe, przyjmijmy do niego i zalety sposobu polskiego. Zobaczmy jak się to da pogodzići jakiego podział szachulcowy potrzebuje ule pszenia, ażeby celowi odpowiedział.
Dzisiejsze jego zalety są:
Główne: łatwość taksacji drzewostanów;
łatwiejsze zapobieżenie rozszerzaniu się klęsk leśnych, jak pożary, gąsiennice;
lepsze wykonywanie straży, gdyż strażnik, stojący w przecięciu dwóch linji, widzi na cztery strony daleko każdego wjeżdżającego;
łatwy przystęp na wszystkie punkty i ztąd nietrudna wywózka materjału;
możność porządnego ustawienia sążni na poblizkich linjach, z których każdego czasu bez przeszkadzania i szkód w dalszej uprawie lasu zabierać je można.
Podrzędne: łatwość orjentowania się i oznaczenia każdego punktu w lesie;
łatwość utrzymania porządku podczas polowania obła wą, ustawiając strzelców po linjach, czemunikniemy dość często zdarzających się przypadków;
ułatwienie przy pomiarze jakiego drzewostanu w razie potrzeby;
dla oka przyjemniejszy kształt części leśnych.
URZĄDZANIE LASÓW. 4
Prócz tego podział szachulcowy jest dowodem akura- tnego pomiaru, bo bez tego jeometra linji ostępowych wytknąć nie może; linje ostępowe są wybornemi linjami rewizyjnemi; inappy na wieczne czasy zdatne i każdego czasu z łatwością uzupełnienie i przerobione być mogą.
Strata, jaką przez linje ponosimy w drzewie, pokrywa się w części lepszym przyrostem drzew brzeżnych, któ
re rozrastając się lepiej, tworzązarazem płaszcz ochron ny dla całego ostępu. Ulepszenia które podług zdania mojego dla sposobu podziału lasu szachulcowego koniecz nie potrzebne, są:
nadanie linjom ostępowym kierunku, ile możności rów noległego i prostopadłego, do linji głównych wiatrów, przyjętej na Królestwo Polskie pod stopniem busoli;
użycie linji ostępowych do rozgraniczenia części go
spodarczych; przyjęcie na odległość tych linji, czyli na podstawę kwadratów, w lasach wielkich Królestwa 150", co jak wiemy ze sekcji pomiarowej, bardzo obliczenie powierzchni ułatwia, a w małych 75°, w W. Ks. Poznań-skiem zaś i w Prusach Zachodnich dla lasów wielkich 180", przyczem każdy pręt szerokości wydaje mórg, dla małych 90". Szerokość linji miejscami w małych lasach zmniejszyć się może do wązkiej dróżki przejazdowej.
Dążąc przytem do zrównania drzewostanów w ostępie, połączymy, sądzę, ład i porządek z praktycznością.
Aczkolwiek małe, nieznaczne pagórki, jakie się dość często w lasach znajdują, nie są takiemu rozkładowi la
su na ostępy przeszkodą, to w okolicy górzystej podział szachulcowy byłby nie praktycznym, gdyżby celowi nie odpowiadał. Tu podział lasu podług znaków natural
nych, jak grzbiety gór, przepaści, parowy, rzeki i rzecz
ki będzie najodpowiedniejszy, a linjesztuczne tylko gdzie niegdzie potrzebne do podziału części większych natu
ralnych na mniejsze. Znaczne części lasu wodami głę-bokiemi oddzielone, jako odrębne całości do ich położe nia odpowiednio podzielić można. Również niestosownym albo niewłaściwym będzie taki podział w lasach o czę
ściach małych rozrzuconych, albo wązkich z krzywemi granicami, w których najlepiej linjami poprzecznemi bez względu na równość działów drzewostawy rozgraniczać,
przyczem zbyt małych cząstek tworzyć nie należy. Nie równość części usprawiedliwię później przy okręgach.
§ 26. Podziałlasuna mniejsze części gaspodarcze-obręby.
Wrolnictwie obszar roli wielki, utrudzającypracę i wy wołujący ztąd zaniedbanie odleglejszych części, dzieli się celem lepszego zagospodarowania na kilka folwarków, jednostek gospodarczych. To samo dzieje się i w wię kszych lasach. Jednostka gospodarcza leśna nazywa się obrębem (Bloch). Na ilość i wielkość obrębów wpływać winny tylko: ziemia, rodzaj drzewa i odbyt. Leśnictwo rządowe pruskie (Hartig) przepisuje wielkość obrębu na 3—12 tysięcy morgów (polskie tylko na 600—1200 mor gów n. poi. czyli 1,200—2,400magdeburskich). W takich obszarach znajdować się muszą ziemie z różną siłą prodo- cyjną i drzewostany odmiennych gatunków drzew, cota ksację drzewostanówi rozkład ich na roczne cięcia utru
dnia, a tern samem do skomplikowanych i niepewnych wiedzie czynności. Z resztą urządzenie powinno zmie rzać nie tylko dorocznej równej ilości, ale ijakości drze
wa.co trudnem jest przy wciąganiu drzewa różnego rodzaju w jeden obręb. Dla tego zasadą przy podziale lasu na obręby być powinno:
a, utworzyć osobne obręby z drzewa równy przyrost zapowiadającego, a zatem osobne z liściowego, iglastego i w pomieszaniu rosnącego—(Rodzaj drzewa zdradza za
razem i rodzajność ziemi, ztąd obręby będą najczęściej w miarę tej utworzone),
b, w lesie jednolitym utworzyć obręby podług siły produkcyjnej ziemi. To samo tycze się i części od a, jeżeli te wielkie zajmują obszary a ziemię różną.
c, jeżeli hodujemy drzewo na sprzedaż, chociażby ziemia była jednostajnej siły, a drzewo jednolite, rozło żyć las na obręby tak, ażeby cięcia przypadały w róż
nych miejscach, a kupujący nie byli zmuszeni jeździć aż na przeciwny koniec lasu, bo im bliższa i dogodniejsza zwózka, tern większy odbyt tern droższe drzewo.
d, uważać, ażeby drzewo różnego wieku w obręb w chodziło, co przyczyną być może, iż obręb nie w je dnej będzie łącznej przestrzeni, którą ś. p. Klemens Wydrzyński zaleca.
«, do obrębu przyłączać ile możności całe ostępy, lub najwięcej dzielić takowe na połowy, z wyjątkiem, je
żeli w jednej części ziemia zupełnie nie zdatna do ho
dowania drzewa w sposób na drugiej hodowanego.
Przecież i wyjątki z powyższych zasad zachodzić mo
gą, i tak: obrębem jednym objąć się muszą różne ro
dzaje drzew i ziemie z różną rodzajnością, jeżeli w je- dnolitem drzewie lub na równo silnej ziemi nie mamy drzewostanów różnego wieku, albo gdy w jednej części jest drzewo rąbnę, a w drugiej nie; również gdyby sto
sunek jednego obrębu do drugiego tak był wielkim, iż by obręb mały, zaledwie kilkoletniej porębie wielkiego się równał.
W lasach utrzymywanych li na potrzebę własną zwy czajną, zwykle więc małych, mogą i obręby być małe, ztąd też ściślej podług zasad podanych utworzone.
Leśnicy szkoły polskiej zarzucić mi mogą, że rozkła dem lasu na ostępy i przyjęciem małych obrębów, czę
sto łącznej przestrzeni nie tworzących, urządzenie nie może zmierzać do ustopniowania w nieprzerwanej kolei przyszłych drzewostanów.
Przyszłe drzewostany i ich następstwo, zależą przeważ
nie od jakościi wieku teraźniejszych. Naszem staraniem niechaj będzie głównie wyrównanie i ustopniowanie drze wa w każdym ostępie z osobna, mniejsza o kolejne na
stępstwo ostępów. Dla lasu korzystniej, gdy ostępy są siednie znacznie się różnią, bo w razie pożaru lub gą
sienic, łatwiej uratować las z drzewostanami co do wie ku przeskakującemi, niż ze stopniowo po kolei schodzą-cemi się, po których ogień igąsienice,jak po drabinie prze chodzą. Dążąc z resztą do takiego nieprzerwanego na stępstwa, ponośić musimy ofiary, których w przeciwnym razie unikniemy, tak n. p. musielibyśmy dla niego pozo stawić jaki w środku leżący obrzedni iprocentunie przy
noszący drzewostan, dość wielki może, ażeby utworzyć ostęp na lata późniejsze, czego przy uregulowaniu ostę-powem nie potrzebujemy.
§ 27. Sposoby hodowania drzewa, czyli gospodarstwo leśne.
Po podziale lasu na obręby oznacza się dla każdego z nich sposób, w jaki na przyszłość drzewa dochować się chcemy. Sposób taki nazywa się w leśnictwie go spodarstwem i jest głównie dwojaki:
gospodarstwo wysokopienne i gospodarstwo niskopienne.
Nazywamy gospodarstwo wysokopiennem, gdy drzewo hodujemy z nasienia do największej jego wielkości; ni- skopiennem zaś, jeżeli wycinamy drzewo jeszcze niedoj
rzałe, a nowego dochowujemy się z wypędów czyli od
rośli pozostałych w ziemi pni (karp) lub korzeni.
Wszelkie drzewa iglaste, z sokami żywicznemi, mogą się tylko z nasienia hodować, bo po ścięciu pnie ich nie puszczają odrośli, drzewa zaś liściowe z sokami wodni-stemi hodować możemy tak z nasienia jak z odrośli.
Jeżeli w gospodarstwie niskopiennem przy wycinaniu poręby pozostawiamy jaką ilość drzew do następnego cięcia czyli do wyrośnięcia na drzewa grubsze, użytko
we, natenczas takie gospodarstwo nazywamy polączonem.
Gospodarstwo niskopienne i połączone służą tylko dla drzew liściowych; lecz w lasach prywatnych, produkują cych drzewo na sprzedaż, w okolicach, gdzie odbyt ice
na drzewa cienkiego, jak płatwy, murłaty, krokwy, żer dzie i łaty, dobre, tam i iglaste w podobny sposób ho dować można, wycinając drzewo w połowie czasu, jaki do zupełnej dojrzałości jest potrzebnym, z pozostawie
niem pewnej liczby drzew, które zarazem jako nasienni- ki posłużyć mogą, do drugiego cięcia. Gospodarstwo takie nazwiemy średniopiennem polączonem.
Oprócz powyższych rodzajów gospodarstwa są jeszcze następujące sposoby produkowania drzewa:
ogtawianie, gdy ścinamy u drzewa całą koronę, okrzesywanie, gdy tylko obcinamy gałęzie i
przycinanie, gdy co lat kilka wyrzynamy młode od
rośle na wici lub prątki koszykarskie.
Wszystkie trzy użyte być mogą tylko przy drzewach liściowych, i to pierwsze dwa przy pojedynczo, mianowi
cie nad drogami stojących, ostatnie w krzakach, głównie wierzbowych, dla tego też właściwie nie należą do le
śnictwa. Las dębowy, utrzymywany więcej dla korzyści z kory, niż z drzewa, jest albo niskopienny, albo nisko-pienny połączony.
Przy równych, co do wielkości i siły rodzajnej ziemi, warunkach, gospodarstwo wysokopienne wydaje najwię kszą massę drzewa. Gospodarstwo niskopienne, a zwła szcza wrazie produkcji dębiny na korę garbarską, w po
łożeniu odpowiedniem, przynosi nam korzyść pieniężną większą, gdyż pieniądz rychlej wzięty przyrasta podług wyższego procentu niż drzewo.
Wybór rodzaju gospodarstwa dla obrębu zależy od przeznaczenia lasu, jego ziemi i drzewostanów. Wogółe uważać należy, ażeby tam, gdzie chodzi o produkcją materjału drzewa na własną potrzebę, utrzymać lub za prowadzić gospodarstwo wysokopienne, bo to wydajenaj większą massę drzewa, a zatem potrzebuje daleko mniej ziemi pod las (do wydawania pewnej ilości), niż inne;
gdzie zaś produkujemy drzewo na sprzedaż, tamw mia
rę odbytu zaprowadzić gospodarstwo niskopienne, połą czone, lub średniopienne połączone. Przejście z nisko-piennego do wysokopiennego z wielkiemi połączone jest ofiarami, dla tego nie wszędzie może być przeprowadzo ne; natomiast przejście z wysokopiennego do niskopien- nego znaczne nam korzyści pieniężne przynosi, ale, jak już powiedziałem, tylko tam, gdzie drzewo na sprzedaż hodujemy, a materjał cienki ma odbyt dobry.
Czasem drzewostan sam zmusić nas może, do zapro wadzenia, mimo niekorzyść naszę, gospodarstwa nisko-piennego. W takim przypadku będziemy wtenczas, gdy wśród ogólnego lasu iglastego ze zbytnią ilością drzewa rębnego znajduje się mała część drzewa liściowego rę
bnego, najwyżej lat 20 do 30 zdrowo, choć z małym irzyrostem, wytrwać mogącego. Utworzenie z niego oso bnego obrębu z wysokopiennem gospodarstwem d!a ma-: ej przestrzeni i jednostajnego co do wieku drzewa nie-możebne; przyłączenie do obrębu lasu iglastego, i tak już zbytnią ilość drzewa rębnego posiadającego, mogło
by być przyczyną, iż część tegoż na później do cięcia
odłożona, zdrowąby nie wytrwała; w takim razie'wypa
da z drzewa liściowego utworzyć obręb osobny z gospo darstwem niskopiennem a na później dla równego do chodu materjału utrzymać niskopienne lub połączone.
§ 28. Czas, w którym obręb odmłodzić należy, czyli kolej leśna.
Drzewo w tym czasie, w którym ma być wycięte, na
zywa się rębne.
Eębność drzewa może być dwojaka:
naturalna, w czasie jego największej dojrzałości, i ekonomiczna, w pewnym zamierzonym wieku, nie cze
kając jego zupełnej dojrzałości.
Pierwsza jest cechą gospodarstwa wysokopiennego, dru
ga średniopiennego i niskopiennego. Urządzający las winien dla każdego obrębu zosobna oznaczyć, w jakim czasie ma być wycięty i odmłodzony. Czas ten nazy
wamy koleją. Kolej dla różnych gospodarstw jest różną.
Leśnicy, tak polscy jak niemieccy, oznaczają dla la sów wysokopiennych kolej tak długą, ile lat drzewo, w miarę siły produkcyjnej ziemi od zasiania do czasu naturalnej rębności potrzebuje. Oznaczenie takie nie jest dla lasów prywatnych dokładne i wynikło w skutek za patrywania się na lasy rządowe, w których porządek od lat wielu zaprowadzony, corocznie się części odmła dzają i ztąd są drzewostany różnego wieku od rębnych do jednorocznych; lecz w lasach prywatnych, bezładem stojących, w których dotąd prócz Opatrzności nikt ho
dowaniem drzewa się nie zajmował, w których więc ta
kiego, jak w lasach rządowych, stopniowania drzewosta nów nie ma, — kolej, w ten sposób oznaczona, przynio
słaby straty wielkie, boby zmuszała do przetrzymania części lasu przez lat może kilkadziesiąt nad rębność naturalną. Leśnictwo polskie, czującto, przepisuje wpraw dzie wybieranie suszu i drzew psujących się z drzewo stanów na ostatnie lata kolei przeznaczonych, ale to wybieranie staćby się musiało przedwczesnem ogólnem cięciem, gdyby drzewostany nie raczyły żyć dłużej, i rychlej, niż im kazano, umierać zaczęły. Nie sama zatem siła produkcyjna ziemi, ale głównie siła żywotna