Środki słowotwórcze jako wykładniki pozytywnych i negatywnych emocji

O znaczącej roli słowotwórstwa w wyrażaniu ekspresji pisze R. Przybylska (2000: 206), zwracając uwagę na istotny aspekt słowotwórstwa potocznego, który

„umożliwia realizację takich funkcji pragmatycznych, jak: wyrażanie grzeczno-ści i niegrzeczności, wyrażanie emocji i ocen, a przede wszystkim – stylizowanie wypowiedzi tak, aby ewokowała ona określony typ relacji społecznej, w jakiej rozmówcy chcą się odnaleźć nawzajem w danej sytuacji komunikacyjnej”.

6.8.1. Deminutywa i augmentatywa rzeczownikowe

Celom perswazyjnym służą także środki słowotwórcze. W analizowanych tekstach najczęściej wykorzystywane są zabarwione ekspresywnie formacje, wy- rażające pozytywne lub negatywne emocje. Słowotwórcze sygnały wartościowa-nia mają zdrobrażające pozytywne lub negatywne emocje. Słowotwórcze sygnały wartościowa-niałe lub zgrubiałe formy wyrazów, stanowiące wyrazisty element oceny osób, przedmiotów, wydarzeń. Różne aspekty słowotwórstwa gwarowego były przedmiotem wnikliwej ana-lizy językowej (por. Karaś 1964: 153–162; Kowalska 1975; Malec 1976; Cyran 1977; Gala 2000a, 2000b, 2002: 147–154). W kontekście realizacji funkcji per-swazyjnej istotne znaczenie ma wskazywana przez badaczy charakterystyczna dla gwar tendencja do wykorzystywania derywatów sygnalizujących emocjonalną ocenę, zwłaszcza formacji deminutywno-ekspresywnych i augmentatywnych. For-my deminutywne mogą pełnić różne funkcje, m.in.: wskazują niewielki rozmiar i nikłe znaczenie obiektu, wyrażają pozytywny lub negatywny stosunek nadawcy do niego, mogą być wyznacznikiem pogardy (por. Kurkowska, Skorupka 2001: 45), rozumianej jako specyficzna forma oceny negatywnej. Złożone i różnorodne funkcje stylistyczne deminutywów polskich omawia S. Reczek (1968: 373–386). D / K – M / III / III

K: – IÐ Se mo¾e Ne spodobaC.

M: – mu–‰e Ci Ula, placuveèka v dobrym puqkCe, pßy same‰ ßosy, ‰ag zobaèy•em, to •oèy my Se SЉa•y. ku‘‰om to o… razu.

Nadawca posługuje się określeniami w najwyższym stopniu pozytywnymi, por. derywat placóweczka, fraz. oczy się komuś

śmieją, środki służące lokalizacji: do-bry punkt, przy samej szosie, które dodatkowo podkreślają walor opisywanego

obiektu .

D / K1 < K2 / II / IV

K1: – •una voLi byX u matKi.

K2: – taÐ Ne vySexom. Sonecka malutko, kuhynecka ta s tylo i aby pokoik. vygody Ni‰aKi Ni mo, Casnota, ‰edno •o …ru‡‰e Se ´ße.

Dla właściwego odczytania ekspresywnej wartości formacji rzeczowniko-wych: sioneczka, kucheneczka, pokoik istotna jest rola kontekstu zewnętrznego. M. Sarnowski (1991: 41) pisze: „W tekście nadawca określa swój punkt widzenia w taki sposób, że świadomość językowa odbiorcy kwalifikuje go jako wartościu-jący dodatnio, a kontekst, a szerzej sytuacja komunikatywna, korygują go tak, że

musi być on odczytany jako wartościujący ujemnie”. Zastosowane derywaty wraz z leksemem ciasnota podkreślają istotne braki opisywanego miejsca.

D / K – M / III / III

K: – barxo na Nego na¾eka‰om.

M: – ot ‹‰edy. •u NiŠ XiZ ‰es synuS, a ‰u´ro hamuS.

Spieszczenia mogą zyskać ironiczny wydźwięk emocjonalny i stawać się ele-mentem wyraziście wartościującym przekaz, por. formacje: synuś, chamuś, które wskazują, że opinia wygłaszana na temat osoby jest zmienna i nie należy jej trak-tować poważnie. O nacechowaniu derywatu chamuś decyduje nie tylko charakter podstawy, ale i wybór melioratywnego formantu -uś (por. Grabias 1981: 71). Ba- dacz (1981: 63) podkreśla, że „ekspresywność na poziomie morfologicznym, po-dobnie zresztą jak i na poziomie leksykalnym, jest jedynie wartością potencjalną, wyznaczającą bardzo różne możliwości konkretyzacji w tekście”. D / M – K / III / III

M: – spßede‰ te krove. tylko Se myÌèyß.

K: – ‰es pßy ty kroViNe roboty, ale zafße mam mLiko, a to se syreg zro‚‰e, a to mas•o.

Komunikowane przez formant -ina//-yna (por. Grzegorczykowa, Laskowski, Wróbel 1984: 369) emocje o charakterze współczucia, politowania w przypadku derywatu krowina ulegają w tekście przewartościowaniu, wyraz oddaje pozytyw-ne emocje nadawcy, tj. tkliwość względem zwierzęcia.

6.8.2. Ekspresywizmy rzeczownikowe

W badanych tekstach zróżnicowane uczucia wobec przedmiotów, osób i świata wyrażane są niekiedy za pomocą wulgarno-rubasznego sposobu mówie-nia (zob. Grzegorczykowa, Laskowski, Wróbel 1984: 370), charakterystycznego dla stylu potocznego.

D / K – M / III / III

K: – myncy ÐNe ta klepaNina. M: – XeCoKi mußom Se vygadaC.

Formacja z sufiksem -anina wskazuje na czynność chaotyczną, por. czas. klepać – ‘mówić bez sensu, bezładnie’ i zgodnie z intencją rozmówczyni nadaje wypo-wiedzi większą ekspresję.

D / M – K / IV / III

M: – muVi, ¾e tylko Boga Se boi.

K: – mo…loh, a Xevuhe v•asnom pokßy–Xi•.

nacechowania negatywnego. Rozmówczyni podkreśla, że mężczyzna jedynie ma-nifestuje swoją pobożność.

D / K1 – K2 / III / III

K1: – dam ‰e‰ ubraNa po Lili. K2: – ßkoda ij …la ty NedbaLicy.

W formacji feminatywnej niedbalica ‘kobieta, która nie dba o rzeczy’ nacechowa-ne są zarówno podstawa, jak i sufiks -ica .

6.8.3. Deminutywa przymiotnikowe i przysłówkowe

Występują także deminutywa przymiotnikowe i przysłówkowe, które trak- towane są w literaturze naukowej jako słowotwórcza forma stopniowania przy- miotników i przysłówków. Formanty wnoszą do derywatów informację o stop-niu natężenia cechy nazwanej przez podstawę słowotwórczą (przymiotniki) bądź o intensywności wykonywanej czynności (przysłówki). Derywaty z sufiksami:

-uchny, -usieńki, -uteńki, -utki

mają znaczenie uogólniająco-hierarchizujące i pre-cyzujące.

D / Dz < K / I / III

Dz: – Ne moge.

K: – ‰ec! …ro‚Nuhne ta‹‰e kluseèKi, ´rohe ha‘Ni. Si•e beXe¾ MiC.

D / K1 – K2 / III / III

K1: – ca•e noce p•aèe.

K2: – malut‹‰e Xecko Ne poVi co mu ‰es. muSi¾ iZ do leka¾a. Zwiększenie ekspresji wnoszą także do derywatów prefiksy: prze- i przy-:

D / K1 – K2 / III / III

K1: – daÐ Ci proßKi na sen.

K2: – ‰a za to Ne S‘‰e, ¾e •a‘‰e ÐNe pße•okropny bu« i caluSeNka noga my …rynt†‰e‰e.

D / M1 – M2 / III / III

M1: – pßyma•y tyn dum postaVi•y. M2: – …la Nih starèy.

M1: – ‰ak h•opog vruCi, to im beXe Casno.

Wymowę emocjonalną posiadają także utworzone od intensywów przymiotniko-wych na -utki, -uteńki formacje przysłówkowe.

D / M – K / IV / III

M: – taKimu pryntkuseVi do rozumu Se Ne pßemuVi.

D / K1 – K2 / III / III

K1: – ‰a sama Ne dam rady poXabaC, kupa èasu na to ze‰Xe. K2: – po¾yèe Ci Pi•e, ßy‘CuteNko se poÕNeß.