Wartościowanie bezpośrednie. Wyrażanie ocen za pomocą słownictwa wartościującego – wyrazy wprowadzające pozytywną lub negatywną

ocenę Perswazji służy słownictwo wartościujące, które wyraża wprost ocenę po-zytywną lub negatywną. Obecność słownictwa aksjologicznego, nazywającego bezpośrednio wartości, do których rozmówca pragnie przekonać słuchacza lub antywartości, postrzegane przez J. Puzyninę (1990: 81) jako: „cechy, które uzna-jemy za złe i/lub odczuwamy jako takie”, przed którymi przestrzega, ma związek z charakterem grupy społecznej, która w dużej mierze kształtuje sposób widze-nia rzeczywistości, a więc sposób kategoryzowania świata i mówienia o nim. Mieszkańcy wsi odwołują się i podkreślają w swoich rozmowach wartości powszechnie uznawane, takie jak: uczciwość, pracowitość, oddanie, tradycja, ro- dzina, miłość, przyjaźń, zdrowie. W analizowanym materiale wartościowaniu słu- żą różne części mowy: rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki, przysłówki, a tak-że związki frazeologiczne.

D / K – M / III / III1

K: – Vi¾ ¾e Stasiu2 znovu SeXi. ßkoda h•opa!

M: – ßkoda to dobrego. •o‰ce ‰ego to Slahetne luXe, a •uN Se ca•Kim zga•gaNi•.

Rozmówca nie podziela współczucia kobiety wobec mężczyzny, o którym opo-wiada. Wypowiedź zbudowana jest na zasadzie wyrazistego kontrastu postaw. Wartościowaniu często służą przymiotniki (zob. Lubaś 2003: 363–380). Przymiot-nik szlachetny oznacza najpiękniejsze przymioty moralne, które czynią człowieka wyższym ponad pospolitych ludzi, odnosi się do osób, które postępują w sposób wspaniałomyślny, sprawiedliwy, bezinteresowny, prawy, natomiast czasownik

zgałganić się w sposób bardzo sugestywny podkreśla degenerację mężczyzny,

wskazując, że postępuje on w sposób odmienny niż rodzice.

D / K1 – K2 / III / IV

K1: – Ne ka¾dy dba o po¾undek.

K2: – •una barxo luBi èystoS. vruCi ze ßko•y torbe, buty pomy‰e, zeßyty, ‹SÖßKi pook•ado. to na•uèyCelka ‰e‰ ußystKim pokazu‰e, bo Ne ma f ßkole Xecka, coby tak èysto ´ßyma•o Se.

Wartościowaniu estetycznemu służą leksemy: rzeczownik czystość, przysłówek czysto, czasowniki dystrybutywne: pomyje, pookłada, wskazujące na działanie dziecka. Uwiarygodnieniu wypowiedzi służy także odwołanie się nadawcy do autorytetu nauczycielki, która stawia dziewczynę za wzór pozostałym uczniom szkoły. D / K1 – K2 / IV / III

K1: – tag dob¾e Se •ucy, aß fa‰Ne IZ do ßko•y. Janek poßed na vy–‰adufke to vyèyta•a na•uèyCelka, pothoXi, i zeßy¤ ‰emu da‰e, i muVi: paCCe, ‰aKi zeßyt, i fßysKim pokazu‰e.

K2: – tfo‰a Se dob¾e •ucy, bo ma muÌ…ryj •o‰cuf. ´ßeba Z XeCa‹‰em rozma–‰aC. •uny mu – NièyÐ Ne pomogom, Ne nagaNa‰om do na•uKi. Pierwsza kobieta podkreśla umiejętności poznawcze dziecka, por. przysłówek:

dobrze i modne określenie wartościujące fajnie. Druga z rozmówczyń wskazuje,

że sukces szkolny ucznia w znacznym stopniu zależy od inteligencji i pomocy ro-dziców, por. przymiotnik mądry, którzy tworzą odpowiednią atmosferę w domu, dostrzegają możliwości dziecka i motywują je do nauki. Brak takich działań, por.

nie pomagają, nie naganiają do nauki, może prowadzić do

pojawienia się proble-mów szkolnych.

1 Objaśnienia skrótów użytych do prezentacji tekstów gwarowych znajdują się w Wykazie

skrótów zamieszczonym na początku niniejszej publikacji.

2 W nazwach własnych (osobowych i geograficznych) występujących w tekstach gwarowych został zastosowany zapis ortograficzny.

D / K1 < K2 / II / III

Matka rozmawia z córką.

K1: – Ne hce Se pßy•o¾yX do lekƒ‰i. paNi da•a kartke do psyhologa. K2: – sama š Nim ßèe¾e pogade‰. na‰lePi za•atFiC fßysko v roXiNe, sfu‰ ze sfoim, po co •opcego fta‰eÐNièaC?

Kobieta przekonuje, że najlepszym rozwiązaniem problemów szkolnych będzie szczera rozmowa z dzieckiem. Wyrazami o zabarwieniu pozytywnym są: przy-miotnik szczera i rzeczownik rodzina. Rodzina jest wspólnotą swoich, krewni to ludzie najbliżsi, znani, swojscy, którym można zaufać, powierzając szczegó-ły jakiejś sprawy. Zaprzeczeniem bliskości jest wyraz obcy . Kategorie ważności

oraz bliskości, które mają wyraźną funkcję perswazyjną, zostały opisane przez

J. Bralczyka (2001) w kontekście języka propagandy politycznej.

D / M – K / III / III

M: – pßeCeß ty Ne muSi¾ gotovaC.

K: – to XeCa‡ NiC Cep•ego Ne š‰i. Xevußysko leN, Ni˜ Ne roBi. tylko fstaNe ‘‰e’SCuqkuv na •apy nazak•ado, pazury pomalu‰e, kavy se naroBi, SeXi, poPi‰o, f teleVizo’ Se gaPi.

Negatywnemu wartościowaniu osoby, którą rozmówczyni prezentuje z dużą dozą sugestywności, służy atrakcyjnie przedstawiony obraz, trafiający do odbior-cy. W wypowiedzi zastosowano środki słowotwórcze: rzeczownik dziewuszysko z niechęcią o dziewczynie oraz środki leksykalne: rzeczowniki leń, łapa – rub. żart. ‘ludzka dłoń, ręka’, pazury – posp. ‘paznokcie’, tu iron. wypielęgnowane; czasownik gapić się – pot. ‘przyglądać się czemuś bezmyślnie, tępo’. Osoba w ten sposób charakteryzowana jawi się jako kobieta zaniedbująca dziecko, próżna, ma-jąca zamiłowanie do błyskotek, skupiona jedynie na własnej urodzie. Świadczy o tym odwołanie się do atrybutów i wartości estetycznych: pierścionki, malowanie paznokci. Realistyczny opis wyglądu osoby, który przedstawia ją w krytycznym świetle, jako nadmierną elegantkę, przenoszącą wygląd zewnętrzny ponad cechy charakteru, powiązany jest z opinią na temat jej postępowania. H. Pelcowa (1998: 107–108), która badała zjawiska dialektalne, ujmuje zagadnienie w następujący sposób: „[…] jak wiadomo – postępowanie człowieka podlega określonemu sys-temowi wartości, wytworzonemu w danym środowisku, przy czym na wsi, gdzie wszyscy dobrze się znają, to wartościowanie jest wyrazistsze. W języku odbijają się formy i zasady współżycia społecznego, wyrażone zarówno stosunkiem do in-nych osób, jak i sposobem postrzegania przyrody, stosunkiem do pracy. Z tym też ściśle łączy się, uwarunkowany czynnikami zewnętrznymi, sposób językowego reagowania na otaczający świat”. „Na temat postaw uzewnętrznianych przez słownictwo perswazyjne pisała przed trzydziestu laty A. Wierzbicka, analizując m.in. leksem Leń = ten, kto nie chce pracować + sądzę, że wiesz, że to źle […]. Perswazyjność wyrazów […]

polega na odwołaniu się do systemu wartości akceptowanego przez nadawcę i odbiorców” (cyt. za: Pisarek 2004: 140–141). Wyraz leń ma jakby podwójną wartość perswazyjną – po pierwsze, nastawia słuchaczy nieprzychylnie do ko-goś, kto jest leniem, po drugie, utrwala negatywną ocenę braku chęci do pracy.

D / M1 – M2 / III / III

M1: – tera pu‰Xe na kurs, to Se po´ßkoLi.

M2: – bapsko g•u‘‰e, Cimne, tuman zacofany. kto cymba•a rozumu na•uèy? Nagromadzenie zróżnicowanych środków leksykalnych o zbliżonej semantyce ma charakter wyrazistej inwektywy. Służy swoistej gradacji i przejaskrawieniu oceny intelektualnej kobiety, por.: głupia, ciemna, tuman zacofany, cymbał. Rozmówca podkreśla, że osoba, którą nazywa w sposób ironiczny babsko, mimo ukończenia kursu i tak nie podniesie swoich kwalifikacji. D / K – M / IV / IV Dziadkowie rozmawiają o wnuku.

K: – pofta¾e‰ mu, pofta¾e‰, to mo¾e Ce •us•uho.

M: – ‹‰edyS to ca•KiÐ inacy by•o. XeCi Љa•y ßacuneg …la o‰cuf, pos•uhaNe. o‰Cec, matka tylko spo‰¾a•y, a XiSe‰ XeCoKi o‰cuf po kuntah sta–‰a‰um, ro‚‰om, co kcom.

Stosując opozycję kiedyś – dziś, nadawca podkreśla, że rodzice nie stanowią obec- nie wzorca dla dzieci. Dialektolodzy wskazują, że wartościowanie w kulturze lu-dowej: „odbywa się przede wszystkim na zasadzie przeciwstawienia: przeszłość – teraźniejszość i obcość – swojskość” (zob. Pelcowa 1998: 114). Wartościowaniu pozytywnemu służą: rzeczownik szacunek oraz dopuszczalny w polszczyźnie po-tocznej czasownik słuchać się ‘stosować się do czyichś poleceń’, intensywniejszy pod względem emocjonalnym. Wyraźnie kontrastują z nimi frazeologizmy: robić,

co się chce ‘nie liczyć się z innymi’ i stawiać po kątach, które w zabawny sposób

wskazują na odwrócenie ról w rodzinie. Mężczyzna krytykuje swobodę pozosta-wioną dzieciom, rozpieszczanie i wszechogarniającą opiekę rodziców. Uważa, że czynniki te są działaniem utrudniającym rozwój samodzielności dziecka. Roz- mówca wyraża opinię, że dzieci są przez rodziców chowane w sposób nieodpo-wiedzialny, dlatego nie szanują tradycyjnych wartości. Prowadzi to do zachowań opartych na zasadzie radykalnego odwrócenia norm i zasad obowiązujących w ro-dzinie. W sposób wyolbrzymiony mężczyzna podkreśla to, że dzieci zaczynają wychowywać rodziców. D / M – K / IV / IV

M: – za¾eka•a Se, ¾e tag by•o.

Rozmówczyni podważa wiarygodność kobiety, eksponuje wartość uczciwego wygłaszania opinii na temat innych ludzi. Perswazji służy warstwa leksykalna, przede wszystkim wyrazy definicyjnie wartościujące, konotujące treści nega-tywne: czasownik kłamać, który należy do pola znaczeniowego ‘wprowadzania w błąd’ oraz rzeczownik: głupota. Leksyka oceniająco-emocjonalna jest narzę- dziem ośmieszania, a przez to korygowania niekorzystnych zjawisk występują-cych w życiu społecznym i relacjach międzyludzkich.

D / K1 – K2 / IV / IV

K1: – •uny to ta‹‰e sopKi, tylko aby so‚‰e.

K2: – •u Nij v roXiNe fßys‹‰e so‚‰e dopomaga‰om. do vu‰ny po‰eha•y, galaNCe zaroBi•y. ZiMi se dokuPi•y, dobudova•y. tak poVinno byC.

Druga z kobiet kwestionuje opinię rozmówczyni, por. sobek ‘egoista’ i wskazuje, że wartością pozytywną jest rodzinna solidarność, ponieważ charakter popraw-nych relacji z najbliższymi może przekładać się na wartości ekonomiczne. Nośni- kiem dodatniej cechy jest czasownik: dopomagać, który w swe znaczenie ma wpi-saną pozytywną wartość. O statusie materialnym rodziny świadczy przysłówek

galancie oraz czasowniki z formantem prefiksalnym do-: dokupiły, dobudowały,

które oznaczają wykonanie czynności dodatkowej, uzupełniającej całość, miarę, ilość itp. O relacjach między wartościowaniem ilościowym w znaczeniach lekse-mów pisała J. Puzynina (1988).

D / M1 – M2 / IV / IV

Mężczyźni rozmawiają o wojnie.

M1: – my ЉeLi myqke za Niemców, Niemiec ty¾ by• okrutny …la Polaków.

M2: – ale Ne ta‡ ‰ag Ruski. ‰ak to vo‰sko ß•o, to Xi¸ by•a, Xika Xiè. krad•o to, graBi•o, paLi•o.

Drugi z rozmówców zgadza się z opinią poprzednika, ale podkreśla, że wojsko rosyjskie było w stosunku do ludności cywilnej bardziej okrutne niż niemieckie. Negatywnej ocenie służy hiperbolizacja dzika dzicz. E. Laskowska (1992: 14) wskazuje, że ze znakiem minus można wymienić leksem: dziki to słowo o ujem-nej wartości w przeciwieństwie do cywilizowany. Istotne znaczenie w wypowiedzi mają również czasowniki o negatywnych konotacjach: kraść, grabić, palić . Analizowane przykłady pokazują, że mieszkańcy wsi opowiadają się za tra-dycyjnymi wartościami, pożądane przez nadawcę postawy osiąga się m.in. dzięki wykorzystaniu mechanizmu symplifikacji rozkładu wartości, czyli łatwej orienta- cji aksjologicznej; odbiorca ma postrzegać wszystko w kategoriach „czarne–bia-łe” (zob. Barańczak 1975: 44–57). Wpływ na przekonania czy poglądy odbiorcy dokonuje się poprzez mniej lub bardziej widoczne zawarcie oceny w wypowiedzi.

D. Galasiński (1992: 26) twierdzi, że na wartościowaniu opiera się główny me-chanizm perswazji, a więc i pośredniość perswazyjnych aktów mowy – wszystkie pośrednio są aktami wartościującymi. Istotne znaczenie ma to, które argumenty współbrzmią z wartościami, prze-konaniami i potrzebami odbiorcy, które będą najbardziej przekonujące. Według B. Wojciszke (1993: 433–447) sądy, jakie ludzie wypowiadają za-równo na własny temat, jak i na temat innych, można podzielić na dwie kategorie:

sądy moralnościowe i sądy sprawnościowe. Pierwsza z wymienionych kategorii

odnosi się do oceny funkcjonowania jednostki w relacjach społecznych, druga natomiast stanowi ocenę różnych kompetencji, np.: intelektualnych czy zawodo-wych człowieka. Na wartościowanie jako jedną z różnorakich ról, jakie może pełnić język, wska-zuje T. Zgółka (1991: 9–18). Według autora język może być środkiem poznania i wartościowania. Odpowiedzialność za filtrowanie (wartościowanie) obrazu rze-czywistości, które nie zostało w pełni dostrzeżone, spada na użytkownika języka. Ważne są wartości moralne, których próbę systematyzacji przedstawiła M. Ossowska (1970), a więc waloryzujące czyny głównie na podstawie przy-świecającej danemu działaniu intencji oraz pragmatyczne, czyli nawiązujące do kryterium pożytku społecznego.