Przysłowia jako skuteczny chwyt perswazyjny

Ciekawą formą wezwania czy zachęty do przyjęcia określonej postawy, ma- jącą walory perswazyjne, są przysłowia. Odgrywają one istotną rolę w proce-sie komunikowania się, ponieważ silnie oddziałują wychowawczo. Przysłowia to zwykle twory anonimowe, wywiedzione z języka mówionego, skąd zostały przejęte do języka ogólnego. Ponieważ głoszą prawdy ogólne, bywają chętnie wykorzystywane w tekstach ze względu na fakt, że treści, o których mówią, są niepodważalne, co wzmacnia argumentację wypowiedzi. Przysłowia utrwalają wielowiekowe doświadczenie ludzi, zawierają zarówno przesłania natury filozoficznej, pewne wskazówki życiowe, jak i praktyczne pora-dy. Oprócz sensu dosłownego mają znaczenie uogólnione. W wypowiedziach mieszkańców wsi występują przysłowia

wspólnoodmia-nowe, a także połączenia o ograniczonym zasięgu występowania, które sięgają do

określonych wzorców kulturowych, wykorzystują motywy i zdarzenia szczegól-nie charakterystyczne dla świata ludowego oraz utrwalają językowy obraz świata, który J. Bartmiński (1990: 110) określa jako: „zawartą w języku interpretację rzeczywistości, którą można ująć w postaci zespołu sądów o świecie. Mogą to być sądy bądź utrwalone w samym języku, w jego formach gramatycznych, słow-nictwie, kliszowych tekstach (np. przysłów), bądź to przez formy i teksty języka implikowane”.

O funkcjonowaniu przysłów jako „nośników doświadczeń i przemyśleń określonej grupy społecznej”, pełniących rolę „regulatora zachowań […] oraz miernika przy ocenie czynów i intencji” pisała J. Kowalikowa (1997: 37–46). Autorka zwraca uwagę na ich „d w u w a r s t w o w ą budowę”. „Warstwa p i e r w -s z a, zewnętrzna mówi o k o n k r e t n y c h o-sobach, przedmiotach i zjawi-skach. R e a l n e elementy układają się w obrazy lub zdarzenia, które można pojmować dosłownie […]. W warstwie d r u g i e j sytuuje się znaczenie p r z e n o ś n e, s y m -b o l i c z n e, a l u z y j n e, u o g ó l n i o n e” (Kowalikowa 2001: 139–140).

5.4.1. Przysłowia wspólnoodmianowe Perswazyjny walor przysłów polega na trafności ich doboru pod kątem te-matyki wypowiedzi. Często wyróżniają się swoistym humorem lub dosadnością w ujęciu poruszanego zagadnienia. W wielu przysłowiach występują rymy, które służą wzmocnieniu ekspresji przekazu i łatwiejszemu zapamiętaniu określonej treści przez odbiorcę. Istotnym walorem przysłów jest to, że ujmują treść w spo-sób konkretny i obrazowy (Kurkowska, Skorupka 2001: 153). D / K < M / II / IV K: – mo¾e Se Ne udaC.

Przysłowie mówi o sprawdzeniu pewnych prawd teoretycznych na drodze ekspe-rymentalnej, doświadczalnej. Każda próba, nawet jeśli zawodzi, zawsze czegoś uczy, np. wyciągania wniosków z popełnionych błędów.

D / M1 – M2/ III / III

M1: – mahlo‰e roBi• i dob¾e Se ma.

M2: – do èasu, do èasu. Pan Bóg NeryhLivy, ale spra–‰edLivy.

Rozmówca podkreśla, że człowiek jest zależny od Stwórcy, dlatego jeśli postępuje nieuczciwie, na pewno spotka go zasłużona kara.

D / K1 – K2 / III / III

K1: – i mynce Se tyle lat s tym hulakom. K2: – Vi Pan Bóg co roBi, •oÌèonƒ Ci’Ne i g•oGi.

Druga z kobiet przekonuje, że zamysłem Boga jest połączenie ludzi w związek, w którym solidna i zapobiegliwa osoba opiekuje się nieodpowiedzialnym partnerem.

D / K – M / III / III

K: – poViNin zostaC.

M: – zostaNe – Ni mo roboty, a vy‰aXe – koBite i XeCoKi zostaVi. i ta‡ Zle i ta‡ Nedob¾e.

Mężczyzna wskazuje na skomplikowaną sytuację, wymagającą dokonania trud-nego wyboru między dwoma różnymi rozwiązaniami, z których każde jest złe.

D / K1 < K2 / II / IV

K1: – Ne bende teraz zdavaC, zro‚‰e ten kurz za dva lata. K2: – èego Se Jaś Ne na•ucy, tego Jan Ne beXe •uЉo•.

Kobieta wygłasza opinię, że umysł człowieka najbardziej kształtuje się w dzieciń-stwie i w młodości.

5.4.2. Przysłowia ludowe

Istotne znaczenie w komunikacji językowej mieszkańców wsi mają przysło-wia, których zasięg użycia jest ograniczony do określonej społeczności. Budują one swoistą więź między nadawcą i odbiorcą. Przysłowia ludowe to ważny ele-ment komunikacji, odwołujący się do doświadczenia społecznego. Przechowują szczegóły obyczajowe, wierzenia czy przesądy, są zwierciadłem przekonań doty-czących życia i pracy na roli, pogody, zasiewów, zbiorów, hodowli itp. Odsyłają odbiorcę do tekstu, który jest mu od dawna znany, w ten sposób przemawiają do niego w jego własnym żywym języku. Przekazują mu jedną z mądrości zakorze- nioną w tradycji ludowej i są środkiem integrującym rozmówców. Przysłowia lu- dowe pozwalają na wartościowanie przekazywanych treści. Umożliwia to wspól-na wiedza o świecie, zbieżne sposoby oceniania i interpretowania rzeczywistości.

Dzięki swej obrazowości, posiadają wyjątkową użyteczność perswazyjną, do- skonale uatrakcyjniają wywód, apelują do zdrowego rozsądku interlokutora i na-kłaniają go do zmiany postawy. Odwołują się do wyrazistych zasad moralnych, charakteryzują z naiwną i na pozór niezdarną prostotą, która nadaje wypowiedzi określony walor emocjonalny. Istotne jest postrzeganie paremii jako tekstu w kontekście (zob. Dundes 1984: 42). Kontekst przysłowia to sytuacja, w której zostało ono użyte w tekście. Ma ułatwić recepcję treści, uatrakcyjnić argumentację, a przede wszystkim pokazać wartości, które nie podlegają dyskusji i nie mogą zostać zakwestionowane. Za-warta w przysłowiu prawda nie jest szczególnie odkrywcza, jest jednak tak prosta i oczywista, że trudno jej nie przyjąć. Przysłowia (zob. Bogusławski 1976: 145–72) funkcjonują w pamięci odbior- ców, czemu sprzyja prostota. Są krótkie, łatwe do zapamiętania i powtórzenia. Zwię-złość sprawia, że kondensują informacje, które trzeba by ująć w sposób opisowy. D / K1 – K2 / III / III

K1: – Ne poVinna tag muViC.

K2: – Jasia pßygaNa•a motyka gracy.

Przysłowie przyganiała motyka gracy, w którym nazwy naczyń zastały zastąpione nazwami narzędzi, por. przyganiał kocioł garnkowi, wyróżnia się dosadną obrazo-wością, por. czasownik przyganiać – ‘robić ustawiczne wymówki’.

D / K1 – K2 / III / IV

K1: – poß•abyZ do XeCi, dob¾e byZ Љa•a.

K2: – u koguS, to u koguS. ‰ak to Se muVi: volnoX dupce, f sfo‰ ha•upce.

Przysłowie wolnoć, Tomku, w swoim domku w zmodyfikowanej formie – wolnoć,

dupce, w swojej chałupce jest bardziej ekspresywne.

D / M1 – M2 / III / III

M1: – muVi•, ¾e beXe plac kupovo•.

M2: – zno¾ go. hfolby na ´ßy torby, a – ‰ednoÐ Ni ma co phaC. Używając przysłowia, mężczyzna kwestionuje prawdziwość słów osoby nieza-możnej, która pyszni się, chełpi, popisuje się czymś, czego nie posiada.

Przysłowia ludowe wiążą się z kulturą agrarną, a w środowisku wiejskim praca jest szczególnie ważna i ceniona.

D / M1 – M2 / III / II

M1: – poVim mu, ¾e Ne dam rady.

M2: – ‰ag¾eS kavo• le‰by, Ne ‚‰eS Se do Se‰by.

Mężczyzna podkreśla, że nie należy podejmować działań, które przerastają czyjeś możliwości.

D / K < M / II / IV

K: – Nej vu‰eg mu t•umaèy.

M: – ‰edyn muVi Sfynte s•ova, …ruGi muVi mo‰a krova.

Przysłowie jeden mówi: święte słowa, drugi mówi: moja krowa oznacza ‘całko- wity brak chęci porozumienia się z kimś’, upieranie się przy swoim zdaniu na-wet wówczas, gdy istnieją dowody, że pogląd jest niezgodny z nauką lub doświad- czeniem.

D / K – M / IV / IV

K: – •una go koho.

M: – pe–Ne, ¾e koho, bo coho .

Mężczyzna, odwołując się do przysłowia kocha, bo

czocha, por. gwar. czas. czo-chrać – ‘drapać’, piętnuje chciwość, pod wpływem której człowiek zdolny jest do

pozorowania uczuć wyższych.