Innowacje frazeologiczne

Związki frazeologiczne bywają w wypowiedziach poddawane różnorodnym modyfikacjom strukturalnym, które czasem prowadzą do śmiesznych deformacji, jednak zawsze powodują, że słuchacz staje się jednocześnie dociekliwym i kry-tycznym odbiorcą. Modyfikacje świadome da się uzasadnić funkcjonalnie jako przejaw kreatywnego stosunku do języka (zob. Majkowska 1988: 143–144) czy też dbałości o niepowtarzalny, oryginalny kształt wypowiedzi (por. Bąba 1989: 34). Odmienny sposób wyrażania treści zmusza rozmówcę do wnikania w głębo-ki sens znaków językowych. Zmiana utrwalonych w tradycji językowej połączeń wyrazowych to nie tylko nowy sposób mówienia, to również nowe efekty i nowe wartości znaczeniowe, które przyczyniają się do uplastycznienia i ukonkretnienia wypowiedzi. Innowacje frazeologiczne wprowadzane z rozmysłem służą możli- wie najbardziej adekwatnemu wyrażeniu treści oraz jednoznacznemu wartościo-waniu poprzez uwypuklenie zalet lub wskazanie wad. W wielu frazeologizmach modyfikacja uruchamia komizm, umiejętne spo-żytkowanie połączeń dla celów humorystycznych i parodystycznych uwypukla absurdalność zachowań. Innowacje zawierają silny ładunek emocjonalny, chodzi w nich nie tylko o odświeżenie konstrukcji, wprowadzenie elementu humoru, ale także o zwrócenie uwagi na sam komunikat, co z punktu widzenia retoryki daje wyrazisty efekt.

Wszelkie modyfikacje (świadome lub niezamierzone) wpływają na treść i zmieniają nacechowanie wypowiedzi. W stałych związkach frazeologicznych, które mają utrwalony szyk, skład leksykalny oraz kształt gramatyczny, tylko w niewielkiej części połączeń dopuszczalne jest naruszenie ich stabilności. W analizowanych wypowiedziach związki frazeologiczne bywają poddawa-ne różnorodnym modyfikacjom strukturalnym, a naruszenie normy jest obliczone na osiągnięcie zamierzonych efektów perswazyjnych. Innowacje powodują, że wypowiedź staje się bardziej obrazowa, przykuwa uwagę odbiorcy i łatwiej do niego dociera. S. Bąba (1989: 67) podkreśla, że: „Innowacja zamierzona jest czę-sto wynikiem działania, mającego zaskoczyć odbiorcę wypowiedzi, programowej nieufności do języka jako narzędzia subiektywnego opisu i interpretacji świata, a także przekory językowej czy też poczucia troski o niepowtarzalny, oryginalny kształt wypowiedzi i sposób przyoblekania myśli w słowa”.

Wszelkiego rodzaju odstępstwa od normy frazeologicznej pełnią funkcję sty-listyczną i perswazyjną, wykorzystywane są w celu wzmocnienia oddziaływania na odbiorcę, na jego zachowanie, opinie, postawy czy sądy (zob. Jachimowska 2001: 93). W. Chłopicki (2002: 23) widzi w połączeniach wyrazowych istotny ele-ment przekazu, kształtujący profil wypowiedzi: „Uczestnicy procesu komunikacji szukają różnych sposobów uatrakcyjnienia sobie tego procesu, […] wykorzystują bardzo pożyteczną cechę komunikacji, jaką jest jej wieloznaczność i możliwość wielorakiej interpretacji kontekstowej w zależności od intonacji, szyku wyrazów, zastosowanych frazeologizmów, wywołanych konotacji itp.”. 4.4.1. Innowacje rozwijające

Innowacje rozwijające

polegają na uzupełnieniu składu leksykalnego jednost-ki frazeologicznej nowymi komponentami (zob. Bąba 1989: 5). Są nimi najczęś- ciej wyrazy nacechowane emocjonalnie (obiektywnie lub subiektywnie). Zmiany w składzie słownym wyrażają treść w sposób bardziej sugestywny.

D / M1 – M2 / III / IV

M1: – Tomek zafße by• g•uPI i Љo• g•uPih koleguf.

M2: – tero Se rozumu naucy•, bo dosto• •o¤ Nih po¾unny •omot. Zwrot dostać łomot – ‘zostać zbitym’, został uzupełniony leksem porządny, który wzmacnia siłę przekazu.

D / K1 – K2 / III / III

K1: – ta‹‰e spravy to poVinny o… razu rossuNXiC.

K2: – ale soÐ XeCoKi, to ˆCa•y pogoXiC. a s•ot‹‰ego ¾yCa to •una š NiÐ Ni Љa•a. ma•o to pßeß•a. hulo•, Pi•, Bi•. ‰um poNeViro•, XeCoKi lo•. Neros to mu roqg by•o ma•o, to noGi ß•y v robote. Ile razy v nocy uCeka•y, po suÐSadah spa•y.

Zwrot nie mieć słodkiego życia, por. fraz. pot. mieć słodkie życie – ‘bardzo wy-godne, beztroskie, przyjemne warunki egzystencji’, jest elementem służącym przewartościowaniu, który wprowadza odbiorcę w dokładny opis przemocy rodzinnej.

4.4.2. Innowacje skracające

Innowacje skracające polegają na uszczupleniu składu leksykalnego danej

jednostki frazeologicznej (zob. Bąba 1989: 49).

D / K – M / III / III

K: – koBity ma‰um sfo‰e humory.

Nadawca odwołał się jedynie do drugiej części frazeologizmu, por. dobry, miły,

zacny itp., że choć do rany przyłóż

– ‘bardzo, nadzwyczaj dobry, miły itp.’. Reduk-cja pozytywnie waloryzowanych określeń zawartych w pierwszej części związku oraz dalszy ciąg wypowiedzi sugerują, jaką postawę powinien przyjąć odbiorca względem przekazywanej treści. Istotne znaczenie ma także akcent, padający na czasownik. Element prozodyczny podkreśla ironiczny charakter wypowiedzi. 4.4.3. Kontaminacje frazeologiczne Efekty ekspresyjne osiąga się również w wyniku kontaminacji dwóch związ-ków frazeologicznych, które zawierają w strukturze leksem, będący ich wspólnym komponentem. Następuje wtedy skondensowanie wartości jednostek i przewarto-ściowanie znaczenia. D / K1 – K2 / III / III

K1: – Ewa roboty ßuko.

K2: – naßa Ewunia v z•otyj buCikaj Љa•a hoXiC, a po luXah hoXi za robotom.

W wypowiedzi wykorzystano dwa zwroty: gw. chodzić w złotych bucikach – ‘opły-wać w bogactwie, dostatku’, w którym połączenie złote buciki rozumiane jest jako symbol bogactwa, przepychu, zbytku, życia w luksusie i wskazuje na to, co nie-osiągalne oraz połączenie chodzić za robotą ‘szukać pracy’. Konfrontacja znacze- nia związków podkreśla nieprzystawalność przedstawionych realiów i nadaje wy-powiedzi charakter swoistego sarkazmu, który wzmacnia perswazyjność przekazu.

4.4.4. Innowacje wymieniające

Według S. Bąby (1989: 49) innowacje wymieniające „[…] powstają w wy-niku wymiany komponentu na jakiś inny wyraz, który mówiącemu wydaje się atrakcyjniejszy od występującego w danym frazeologizmie”. Mogą obejmować

jeden lub dwa wyrazy .

D / K1 – K2 / III / III

K1: – hce, vruCiC.

K2: – tero Se •opaMinto•. ryh•o Marychno.

Wyrażenie rychło w czas używane wtedy, gdy się chce powiedzieć, że ‘na coś jest za późno’, zastąpiono por. rychło Marychno, w którym nieoficjalna forma imienia własnego jest elementem służącym rytmizacji wypowiedzi.

D / M – K / III / III

M: – ale •una muVi, ¾e ‰e inno.

Kobieta podkreśla, że matka i córka mają podobne wady. We współczesnej polsz-czyźnie funkcjonuje zwrot: przyganiał kocioł garnkowi, różniący się od wariantu gwarowego: przyganiała motyka gracy końcowymi komponentami, które zawie-rają typowe ludowe realia. Wymiana komponentu w obrębie frazeologizmu wyraźnie wpływa na zmia- nę związku, służy podkreśleniu tego, co niesie istotną dla odbiorcy treść. Nadaw-ca stosuje zabieg dla wywarcia określonego efektu. Zmiany w obrębie połączeń wyrazowych są chętnie wykorzystywane jako środek perswazji w różnych typach komunikatów, np. w reklamie, w dyskursie politycznym, religijnym, ponieważ wpro-wadzają określone konotacje, służące wzmocnieniu oddziaływania perswazyjnego. 4.4.5. Innowacje regulujące

Innowacje regulujące (zob. Bąba 1989: 60) dotyczą przekształceń, takich jak:

zmiana w zakresie kategorii liczby, strony, aspektu, postaci słowotwórczych kom-ponentu i zmiana schematu składniowego całej jednostki frazeologicznej. Zmiana w zakresie postaci słowotwórczej komponentu polega na zastosowaniu formacji o charakterze ekspresywnym. Zabieg taki podnosi nacechowanie emocjonalno- -stylistyczne (żartobliwe, familiarne, dosadne, rubaszne) wypowiedzi, zwiększa-jąc skuteczność przekazu.

D / K1 – K2 / III / III

K1: – poraXi se, poraXi.

K2: – Ne poraXi, bo •una go ca•e ¾yCe za ruÌèke provaxo.

Kobieta podkreśla, że matka poprzez nadopiekuńczość, nie dopuszcza do ujaw-nienia się samodzielności dziecka, por. prowadzić kogoś za rękę – ‘nie pozwalać dziecku na wykazanie się własną inicjatywą’, tu: rączkę .

D / M – K / IV / IV

M: – ´ßeba luXom –‰e¾yC.

K: – ÐNe Ne •oßuko. •ocyska beXe vyba•ußaC, bo¾yC Se beXe, a kryNCi ‰ak ‘‰ez •ogunem.

Ocenie nieuczciwego zachowania osoby służą czasowniki: oszukać, bożyć się – ‘przysięgać’, tu w zn. krzywoprzysięgać. Istotne znaczenie ma ponadto dokładny opis mimiki twarzy kobiety, który oddaje zwrot wybałuszać oczy, ślepia – ‘patrzeć na kogoś, na coś z ciekawością, uważnie, z natężeniem’. Użyty w nim wyraz

oczyska augm.-ekspr. od oko jest bardziej sugestywny. Tę obrazowość wzmacnia

metaforyczny zwrot kręcić jak pies ogonem – ‘mówić oczywistą nieprawdę; zmie-niać zdanie w zależności od sytuacji’, który wpływa na sposób oceny przekazu. Odbiorcy w zapamiętaniu informacji służy ponadto kod pozawerbalny (ruch gałek ocznych i ruch dłoni w kierunku serca), który ma naśladować zdziwienie i uroczy-sty gest przysięgi. Wzrok odgrywa ważną rolę w codziennej interpretacji zjawisk,

ponieważ jak podkreśla B. Bergstrøm (2009: 79): „Nasz zmysł wzroku wysyła do mózgu najwięcej sygnałów”. Doświadczenia wizualne mają istotne znaczenie w odczytywaniu i interpretowaniu przekazu słownego.

D / K – M / III / III

K: – Ne VidaC po NIm horoby.

M: – bo tero tu vyglundo ‰ak puncuhno.

Zastosowany rzeczownik pączuchna, por. jak pączek w maśle – ‘bardzo dobrze’, w szczególny sposób podkreśla cechy fizyczne, doskonały wygląd mężczyzny.

D / M – K / III / III

M: – •un by za XeCokamy f ‘‰ek•o vlos. K: – XeCi ´ßeba muÌ…¾e kohaC.

Użyty przez mężczyznę leksem pot. wleźć wskazuje na najwyższy stopień po-święcenia. Podkreśla, że osoba jest bezgranicznie oddana dzieciom, por. iść, pójść

za kimś do piekła – ‘być gotowym zrobić dla kogoś wszystko’.

D / K – M / III / IV

K: – zafße to è•o–‰eka ßkoda.

M: – ÐNe taÐ Ne ßkoda. mySlo•, ¾e Se •udo sund •oßukaC, a tu kartecka Se odvruCi•a i klamecka zapad•a.

Mężczyzna informuje rozmówczynię, że nie jest mu żal osoby, która postępowa-ła w sposób nieuczciwy, ponieważ człowiekowi, o którym mowa, wydawało się, że jego dobra passa będzie trwała wiecznie, ale sprzyjające okoliczności minęły. W zwrotach zastosowano formacje deminutywne: karteczka, klameczka, por. fraz.

kartka się odwróciła – ‘sytuacja się zupełnie zmieniła’ i klamka zapadła, zapad-nie – ‘stało się, stanie się coś, czego nie da się cofnąć, odwołać’. Zmodyfikowane

połączenia nadają wypowiedzi odcień ironiczny.

4.4.6. Dopełnienie jednostki frazeologicznej

Dopełnienie jednostki frazeologicznej tworzy zupełnie nową jakość przekazu.

Zabieg ma wywołać efekt zaskoczenia i zainteresować odbiorcę treścią. Czasem modyfikacja prowadzi do istotnego przewartościowania, które zmienia pierwotny sens połączenia wyrazowego i zmusza rozmówcę do odgadnięcia rzeczywistych intencji nadawcy.

D / M1 – M2 / III / III

M1: – Sławek te¾ dobry h•op.

M2: – z•oty h•oPina. do vutKi, do Vina.

Pierwsza część wypowiedzi kreuje najlepszą opinię o osobie, co oprócz pozytyw-nie wartościującego wyrażenia, por. równy, złoty

chłop, dodatkowo podkreśla wy-miana komponentu na leksem chłopina. Dopiero druga część przekazu wprowa-dza ironiczne przewartościowanie. Ironia stanowi strategię aktywizacji odbiorcy. W przypadku wypowiedzi ironicznej jest on zmuszony do samodzielnego odczy-tania treści. W analizowanym przekazie mamy do czynienia z formą „obelżywej pochwały” (zob. Bachtin 1975: 258), która odwraca sens przekazywanej treści w stosunku do formalnej intencji. D / M – K / III / III

M: – š Nim to ‰eßèe mo¾na pogadaC.

K: – ‰a to naved š NiÐ Ne gadam, •un tys sparty ‰ak oSe• f kapuSCe. Niekiedy w tekstach pojawiają się porównania znane z codziennej praktyki ję-zykowej, które poprzez uzupełnienie składu leksykalnego uzyskują dodatkowe wzmocnienie emocjonalne: uparty jak osioł, por. sparty jak osioł w kapuście . Za-bieg ma na celu podkreślenie wyjątkowego uporu osoby, ponieważ osioł – przen. ‘określenie człowieka głupiego i upartego’, zresztą niesłusznie, uważany jest za zwierzę głupie i uparte.

Zaprezentowany materiał pokazuje, że w gwarach odnajdujemy jednostki charakterystyczne dla polszczyzny potocznej oraz swojskie połączenia wyrazo-we, które utrwalają świat wartości charakterystyczny dla danej grupy społecznej. Frazeologizmy potoczne przyczyniają się do wyrazistości i plastyki obrazu, dzię-ki nim nadawca ujmuje zjawiska, które wymagałyby dłuższego opisu, w sposób zwięzły, nadając im jednoznaczną aksjologiczną ocenę. Frazeologizmy o ogra-niczonym zasięgu występowania mają dodatkowy walor perswazyjny, ponieważ tworzą szczególny rodzaj porozumienia między nadawcą i odbiorcą, dają poczu-cie bliskości, swojskości, które jest czynnikiem integrującym rozmówców. Ciekawym zabiegiem są modyfikacje połączeń. Wykorzystując je, nadaw-ca intensyfikuje ocenę i podnosi ekspresywność informacji. Czasem innowacja powoduje, że zespolenie nabiera humorystycznego lub ironicznego wydźwięku.